Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBIYYAT
- РЕЗЮМЕ МОРФОЛОГИЯ РОДА ЮККА ( YUCCA L.) В ВИРГИНИЛЬНОМ И ГЕНЕРАТИВНОМ ПЕРИОДАХ
- UOT: 582.772.2.
|
UOT: 581.14 YUKKA (YUCCA L.) CİNSİNİN VIRGINIL VƏ GENERATIV DÖVRLƏRDƏ MORFOLOGIYASI İslamova Z.B., Səfərova E.P. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı zislamova@mail.ru Məqalədə Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiyasına toplanmış Yucca L. cinsinin 9 növünün (Yucca aloifolia L., Y. aloifolia L. var. tricolor hort., Y. filamentosa L., Y. recurvifolia Salisb., Y. flaccida Haw., Y. glauca Nutt., Y. gloriosa L., Y. brevifolia Engelm., Y. elephantipes Regel) virginil və generativ dövrlərdə morfologiyası öyrənilmişdir. Aparılmış morfoloji analiz əsasında bu növlərin vegetativ və generativ orqanlarının srtukturu müəyyənləşdirilmişdir. Açar sözlər: Yucca L., vegetativ və genirativ zoğlar, morfologiya, introduksiya.
Son illər Azərbaycanın quru subtropik rayonlarına çoxlu meyvə, texniki, dekorativ, dərman bitkiləri introduksiya edilmişdir. İntroduksiya edilən bu bitkilər içərisində Aqavakimilər fəsiləsinə aid olan Yucca L. cinsinin növləri dekorativlik baxımından xüsusi yer tuturlar [1, 4]. Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiyada əsasən aşağıddakı növlər toplanmışdır: Yucca
yukka, Y. filamentosa L. - sapşəkilli yukka, Y. recurvifolia Salisb. - bükükyarpaq yukka, Y. flaccida Haw. - sallaq yukka, Y. glauca Nutt. - göyümtül yukka, Y. gloriosa L. - gözəl yukka, Y. brevifolia Engelm. - qısayarpaq yukka, Y. elephantipes Regel - fil yukka [2, 3].
Tədqiqatlar 2007-2012-ci illər ərzində AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat Bağının “Örtülü şəraitdə becərilən bitkilər” laboratoriyasının oranjereyalarında, istixanalarında və açıq təcürbə sahələrində aparılmışdır. Tədqiqat materialı kimi Yucca L. cinsinin 9 növünün morfologiyası öyrənilmişdir. Tədqiq edilən bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr SSRİ Botanika Bağları şurasının [6] və E. S. Smirnovanın [7] təklif etdiyi metodlarla yerinə yetirilmişdir. Fenoloji müşahidə açıq və örtülü şəraitdə bitkilərin bütün vegetativ və generativ inkişaf dövrü ərzində aparılmışdır. Öyrənilən bitkilərin vegetativ və generativ orqanlarının əsas inkişaf mərhələləri qeydə alınmışdır. Öyrənilən bitkilərin vegetativ sferasının struktur quruluşu və həyat tsiklinin gedişi İ.Q. Serebryakovun [8] işləyib hazırladığı metodika əsasında tədqiq edilmişdir.
Yukkanın birinci sıra yan zoğları böyümə konusunun vegetativ mərhələdən reproduktiv mərhələyə keçməsindən sonra əmələ gəlir. Birinci-ikinci, bəzən üçüncü ən yuxarıdakı qoltuq tumurcuqları digərlərini qabaqlayaraq sürətlə inkişaf edərək yan budaqları əmələ gətirirlər. Primordiyal yarpağın qoltuğundakı tumurcuqlar və digər bazal tumurcuqlar bu vaxt ərzində hələ də sakitlik mərhələsində qalırlar və kolun quruluşunda iştirak etmirlər [5].
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Yucca filamentosa-da birinci yan zoğlar (birinci sıra zoğlar) bir qayda olaraq birinci dəfə çiçəklədikdən sonra, yəni inkişafının 2-3-cü ilində, sallaq yukkada isə bir qədər gec, yəni inkişafının 4-5-ci ilində əmələ gəlir. Çiçək qrupunun böyümə konusunun əmələ gəlməsi dövründə, daha doğrusu ən yuxarıdakı yarpağın (keçən ilki zoğ) bir-iki, və yaxud az hallarda üç qoltuq tumurcuğunun böyümə konusunun vegetativ mərhələdən generativə keçməsindən sonra, digərlərini qabaqlayaraq sürətlə inkişaf edərək yan zoğlar əmələ gətirir. Bu vaxt primordiyal yarpağın qoltuğundakı tumurcuqlar və digər bazal tumurcuqlar hələ sakitlik vəziyyətində olur və buna görə də kolun quruluşunda əhəmiyyətə malik olmur. Əgər hər hansı xarici faktorun müdaxiləsi nəticəsində gövdənin strukturu əhəmiyyətli dərəcədə pozularsa, yatmış tumurcuqlar oyanar və bərpaedici zoğlar əmələ gələr. Beləliklə, çiçəkləmənin birinci ili yan budaqların əmələ gəlməsi akroton gedir, yəni zoğlar yuxarı vəziyyətdə yerləşən tumurcuqlardan inkişaf edir. Ancaq bu, o demək deyil ki, növbəti il mütləq ən yuxarıdakı, keçən ilki zoğlarda əmələ gəlmə vaxtına görə faktiki olaraq sonuncu olan tumurcuq böyüməyə başlayacaqdır. Bu yalınız o halda baş verir ki, apikal meristem generasiya mərhələsinə keçir və çiçəkləyir. Bu cür tumurcuqların vegetativ zoğlarda yerləşdiyi yer dəqiq müəyyənləşdirilmişdir. Birinci yan zoğların əmələ gəlməsi çiçəkləməyəcən baş verə bilər, ancaq buna hər dəfə böyümə konusunun zədələnməsi səbəb olur. Yan zoğlar ana bitki çiçəklədikdən sonra əmələ gəlir və il ərzində adətən intensiv böyüyərək vegetasiya ilinin axırınacan 15-21 sm uzunluğa çatır. Növbəti vegetasiya ili Yucca filamentosa çiçəkləyir və onun ardınca zoğ əmələ gətirir və s. Qeyd etmək lazımdır ki, onun böyümə konusu ildə həmişə və eyni zamanda generasiya mərhələsinə keçmir, buna görə də bu bitkiləri müxtəlif vaxtlarda eyni yaşda çiçəkləyən bitkilər arasında görmək olar. Böyümə konusunun generasiya mərhələsinə keçməsinin qanunauyğunluğunun olmaması həmçinin göstərir ki, çiçəkləmə mərhələsinə keçən zoğlar eyni ölçüdə olmur və xarici ölçüsünə görə fərqlənən inkişafın müxtəlif səviyyəsində çiçəkləyir. Aşağıda yerləşən budaqlanmaya və üzərində yatmış tumurcuqlara malik olan gövdə hissəsi bitkilərdə çox və ya az dərəcədə zoğların əsas sturukturunun inkişafın hansı ilində qoyulmasından asılıdır. Qeyid edildiyi kimi birinci yan zoğlar ana bitkinin ilk dəfə çiçəkləməsindən sonra əmələ gəlir. O iti ucu bucaq altında birinci ortotrop zoğdan onun çiçəkləməsindən sonra aralanır. Bir il ərzində o üzüyuxarı monopodial böyüyür və bu zaman budaqlanmır. Elə bil ki, bu zaman əmələ gəlmiş strukturunun “möhkəmlənməsi” baş verir (bu əsasən Yucca flaccida, Y. glauca, Y. gloriosa və s. müşahidə olunur). Bir ildən sonra yenidən böyümə konusunun vegetasiya mərhələsindən generasiya mərhələsinə keçid dövrü başlayır. Yucca filamentosa yaşlı vəziyyətdə çiçəkləyir və onda 8-10 ədədəcən yeni zoğlar saymaq olar. Sonra əsas zoğun yerüstü hissəsi tədricən quruyaraq 1-3 ədəd zoğla əvəz olunur və böyümə və inkişaf dövrünün yuxarıda təsvir edilən inkişaf tskli təkrarlanır. Beləliklə,
25-30 ildən çox yaşayır və yeni nəsilə başlanığıc verir. Birinci zoğ vertikal dayanma vəziyyətini itirib torpağa horizontal yerləşərkən kök əmələ gətirir və bu təbii yolla əmələ gələn qələmlər bitkinin yenidən bərpa olunmasında rol oynayır. Bu hal Yucca filamentosa, Y. flaccida və bəzi digərləri üçün daha tipikdir. İllik vegetativ zoğlarda yarpaqların sayı, uzunluğu və qoltuq tumurcuqların miqdarı kolun bitmə şəraitindən asılıdır. Torpağın orta nəmliyi və çürüntülü-humus maddələri ilə nə qədər zəngin olarsa, bitkinin illik zoğlarının ölçüsü daha böyük olar və onlarda yan tumurcuqların miqdarı da çox olar. Uzunluğu 25-70 sm olan tam inkişaf etmiş yarpaqların sayı 15-25 ədəddir. Yarpaqla örtülü illik zoğların yaşaması 5-10 il davam edir. Yukkanın fenoloji tsikli mühit şəraitindən sıx asılıdır. Bu bitkilər müxtəlif yüksəkliklərdə yayılmasına görə müxtəlif uzunluqlu vegetasiya dövrünə malikdirlər və buna
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
uyğun olaraq müxtəlif inkişaf ritminə malik olurlar. Bakı şəhərində Mərkəzi Nəbatat Bağından başlayaraq dəniz səviyyəsindən müxtəlif yüksəklikdə olan ərazilərdə bizim tərəfimizdən tam dörd il (2007-2010-cu illər) fenoloji müşahidələr aparılmışdır. Aparılan bu müşahidələrin nəticələrinin müqayisə edilməsi yukkanın iki növünün – əzvayyarpaq yukka və sapşəkilli yukka, inkişafının fenoloji spektrini tərtib etməyə imkan verir.
Bu iki növün vegetasiya dövrü aprel ayının (martın sonu) lap əvvəlindən başlayaraq noyabr ayının birinci yarısınacan davam edir və 6,5 aydan çox davam etmir. 2007-ci ilin aprel ayında Mərkəzi Nəbatat Bağının ərazisində hər iki növün kolunda birinci yarpağın inkişafı müşahidə edilmişdir, bir aydan sonra isə biz 4-5 sm uzunluqda olan yaşıl zoğ müşahidə etmişik. Bitkilərdə ən uzun illik zoğlar daha işıqlı və zəngin tərkibə malik olan torpaqlarda əmələ gəlir. Tərkibinə görə kasıb olan torpaqlarda isə adətən daha qısa zoğlar əmələ gəlir. Zoğların uzunluğundakı bu fərq kolun bütün həyatı boyu qalır. Hər iki növdə intensiv böyümə dövrü bir aydan bir qədər çox davam edir. Sonra isə o, bir və ya bir neçə zoğun qönçələmə fazasına keçməsi ilə əlaqədar olaraq bir qədər zəyifləyir. Əzvayyarpaq yukkanın bütün sonrakı fazaları sapşəkilli yukkadan daha tez keçir. Sapşəkilli yukka daha uzun çiçək qrupuna malik olduğuna görə inkişaf fazasının getmə vaxtı uzanır və birinci növdən 20-25 gün geri qalır.
Qönçələmə yarpaq əmələ gəlmənin və zoğun uzununa böyüməsi tam qutardıqdan sonra gedir. Çiçəkləməyən zoğlarda böyümə fasiləsiz olaraq davam edir. Bu iki növdə qönçələmə dövrü xeyli uzundur. Bu xüsusiyyət yukkanın çiçəkləyən ekzemplyarlarında onun çiçəklərinin özünə məxsus yerləşməsi ilə sıx əlaqədardır. Fenofazanın uzanması çiçəkləmə qaydasından və meyvənin əmələ gəlməsi ardıcıllığı ilə şərtlənir, bu da onu göstərir ki, çiçək qrupunun yuxarı hissəsindəki yararlı çiçəklərin açması ilə yanaşı artıq aşağı hissədə meyvə əmələ gəlir. Qönçələmə və çiçəkləmə fazası daha quraq dövrlərəcən, maksimal temperatur 0 0 - dən yuxarıda 10 0 -dən 30 0 -yə qədər dəyişənəcən uzanır. Yukkanın inkişaf dövründə çiçəkləmənin qutarması və meyvənin əmələ gəlməsinin başlaması (əsasən iyulun isti dövründə) həm də maraqlı bir hadisə ilə xarakterizə olunur. Yəni bitkilərin inkişafının 5-10-cu ili aşağı yarpaqları yayda qurumaya məruz qalırlar. Xüsusilə əzvayyarpaq yukkanın öz yaşıl rəngini saxlayan ən yuxarıdakı 2-3 illik yarpaqları olan zoğlarında yarpaqların aşağıya sallanması və saralması müşahidə olunur. Yaşlı yarpaqların quruması iyun ayının axırında başlayır və iyul ayında quruma daha da güclənir, avqust ayında isə qutarır. Yarpaqların saralması ilə yanaşı olaraq iyul ayının ortalarından başlayaraq kasacıqla bir yerdə çiçəyin quru çiçək tacı tökülməyə başlayır. Bu toxum əmələ gətirməyən barsız çiçəklərdir. Toxumlar oktyabr və noyabr ayları yetişir, onların yığılmasına isə adətən noyabr ayının axırında başlanılır. Yukkanın meyvəvermə dövründə aparılan müşahidələr zamanı bir də bu xüsusiyyətlər qeydə alınmışdır, fenoloji tsiklin qutarması üçün ancaq əmələ gələn meyvənin yetişməsi qalır və çiçəkləmiş zoğun yuxarıdakı birinci və ikinci qoltuq tumurcuqlarının inkişafının intensiv böyümə dövrü başlayır. Zoğların yay-payız böyüməsi öz xarakterinə görə “ivanov zoğları” əmələ gətirir. Demək olar ki, ikinci böyümə dövrü əks olunmayan vegetativ zoğlar istisna olmaqla, artıq generativ mərhələyə keçən zoğlar üçün xarakterik olan illik zoğlar bu cür əmələ gəlir. Daha kiçik zoğlarda ikinci böyümə dövrü müşahidə olunmur. Uzun illik zoğların yay-payız artımı (uzununa) birinci böyümə dövründə böyümüş hissəyə bərabərdir. Hər iki növün zoğlarının payız böyüməsi sentyabr ayının axırınacan davam edir. Payızın ilk aşağı temperaturunun başlaması ilə əlaqədar olaraq (noyabr ayı) öyrənilən bitkilərdə nisbi sakitlik dövrü başlayır.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Yukka kolunun böyümə və inkişafının adi ritmi yalınız hava şəraitinin dəyişməsi ilə pozulur. Belə ki, fenofazanın bu cür dəyişməsini biz 2009 və 2012-ci illərdə müxtəlif hündürlüklərdə bitən yukkaların üzərində apardığımız müqayisəli fenoloji müşahidələr zamanı qeyd etmişik. Hər il sapşəkilli yukkada müşahidə olunan və ikinci çiçəkləmə adlandırılan proses özünü bu və ya digər şəkildə cavan zoğların vegetativ mərhələdən generasiya mərhələsinə nisbətən gec keçməsi ilə əlaqədardır. Tədqiqat dövründə biz dəfələrlə sapşəkilli yukkanın kolunun payızda çiçəkləməsini müşahidə etmişik. Ancaq çiçək o zoğlar açır ki, onlar bu cari il hələ çiçəkləməyiblər. Həmçinin möhkəm zədələnmiş vəziyyətdə olan zoğlarda da çiçək qrupu gec əmələ gəlir. Zədələnmiş hissələrdən təmizləndikdən sonra onlar normal vegetasiya edir və çiçəkləyirlər. Beləliklə, yukkanın normal böyümə və inkişafı yaz, yay və payız aylarında müşahidə olunur.
ƏDƏBIYYAT 1. Islamova Z.B. Abşerona introduksiya edilmiş Yucca L. cinsinin morfo-bioloji xarakteristikası. Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, Bakı “Elm”, 2011, IX cild, s. 136-140. 2. İslamova Z.B. Agavaceae Endl. fəsiləsi – Mərkəzi Nəbatat Bağının kolleksiyasında. “Biokimyəvi nəzəriyyələrin aktual problemləri”, II Beynəlxalq konfransın materialları, II hissə, Gəncə, 2011, s. 66-70. 3. Qasımov Ş.N. Mərkəzi Nəbatat Bağında tropik və subtropik bitkilərin kolleksiya fondu. // ”Bitkilərin introduksiyası və iqlimləşdirilməsi” (Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri). // - Bakı,”Elm”-2004. IV cild, s. 142-148. 4. Məmmədov T.S. Abşeronun ağac və kolları. Baki, “Elm və təhsil”, 2010, 468 c. 5. Гасымов Ш.Н., Исламова З.Б. Биология ювенильного развития видов рода Yucca L. при культуре на Апшероне. Вестник Московского Государственного Областного Университета, Серия «Естественные науки», М.: Изд-во МГОУ, 2011, №4, с. 58-61. 6. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах СССР. // Бюлл. ГБС, М., 1979, вып. 113, с. 3 – 8.154. 7. Смирнова Е.С. Методика определения морфологических структур у орхидных. // Бюл. ГБС АН СССР, М.,1984, вып. 132, с. 71-77. 8. Серебряков И.Г. Экологическая морфология растений: Жизненные формы покрытосеменных и хвойных. М.: Высшая школа, 1962, 378 с.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
РЕЗЮМЕ МОРФОЛОГИЯ РОДА ЮККА (YUCCA L.) В ВИРГИНИЛЬНОМ И ГЕНЕРАТИВНОМ ПЕРИОДАХ
Исламова З.Б., Сафарова Э.П. Центральный Ботанический сад НАНА
В статье изучены морфология собранных в коллекции Центрального ботанического сада 9 видов (Yucca aloifolia L., Y. aloifolia L. var. tricolor hort., Y. filamentosa L., Y. recurvifolia Salisb., Y. flaccida Haw., Y. glauca Nutt., Y. gloriosa L., Y. brevifolia Engelm., Y. elephantipes Regel) рода Yucca L. На основании проведенного морфологического анализа были выявлены структура вегетативных и генеративных органов.
Ключевые слова: Yucca L., вегетативные и генеративные побеги, морфология, интродукция
SUMMARY MORPHOLOGY OF YUCCA (YUCCA L.) GENUS IN THE VIRGINIL AND GENERATIV PERIODS
Islamova Z.B., Safarova E.P. Central Botany Garden of the ANAS
Morphology of 9 species of (Yucca aloifolia L., Y. aloifolia L. var. tricolor hort., Y. filamentosa L., Y. recurvifolia Salisb., Y. flaccida Haw., Y. glauca Nutt., Y. gloriosa L., Y. brevifolia Engelm., Y. elephantipes Regel) Yucca L.Genus acuisted in the Central Botany Garden collections are studied in the article. Vegetative and generativ bodies structure of this species have been stuied on the base of the carried out morphological analysis.
Key words: Yucca L., vegetative and generativ sprouts, morphology, introduction
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT: 582.772.2.
NÖVLƏRİNİN BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Qarayev S.Q. AMEA Mərkəzi Nəbatat bağı Qarayev.1974@mail.ru
palıd, gürcü palıdı və tüklü palıdın Abşeronun quru subtropik iqlim şəraitində morfogenezi, kök sistemi, böyümə və inkişafı, fenologiyası, çoxaldılma xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Açar sözlər: palıd, qoza, cücərti, morfogenez, ting, fenologiya, çiçəkləmə, tumurcuq, tozlanma, yarpaqlama.
Azərbaycan Respublikası ərazisində meşələr sahəcə az olsa da (10%) növ tərkibinə görə zəngindir. Respublikamızda yabanı halda 435 növ ağac və kol bitir. Bunların da 328 növü kol (75%), 107 növü (25%) ağacdır. Bu da Respublikamızın florasının 11%-ni təşkil edir. Ağac və kollar 48 fəsilədə və 135 cinsdə birləşir. Azərbaycan meşələrində ən çox yayılan ağac cinsləri içərisində 1-ci yeri fıstıq-31,6%, 2-ci yeri vələs-26,0%, 3-cü yeri isə palıd-23,4% tutur. [1] Palıd cinsi (Quercus L.) Fıstıqçiçəklilər fəsiləsinin (Fagaceae Dimort) Castaneoideae Oerst yarımfəsiləsinə aiddir. Palıdın dünyada 600-ə qədər növü yayılmışdır. Şərqi və cənub şərqi Asiyada, Aralıq dənizi ətrafında palıdın daha zəngin növ müxtəlifliyi vardır. Amerikada palıd növləri Cənubi Kanadadan Kolumbiyanın And dağlarına qədər, Avropada Skandinaviyada 62-63 0 -en dairəsindən, Sankt-Peterburqda 61 0 -en dairəsindən Zond adalarına (Malakka yarımadası, Klimantan, Palavan, Sumatra, Yava adalarına) qədər yayılmışdır. [8, 9, 12].
A.A.Qrossqeym [4], A.P. Bandın [2] Azərbaycanda yabanı halda 9 palıd növünün olduğunu göstərmişdir. M.L.Meniçkiy [9] Asiyada təbii halda yayılmış palıdları təsvir edərkən Azərbaycan Respublikasının ərazisində 6 növ palıdın bitdiyini göstərmişdir. Son nomenklaturada [11] Azərbaycan Respublikası ərazisində palıdın təbii halda 6 növünün bitdiyini göstərmişdir: 1. Q.boisser: Reut. (Q.araxina (trautv.) Grossh.)-araz palıdı 2. Q.castaneifolia C.A. Mey.-şabalıdyarpaq palıd. 3. Q.iberica Stev. (Q.Hypochrysa Stev.)-gürcü palıdı 4. Q.macranthera Fisch.et C.A. Mey.ex Hohen-şərq palıdı 5.Q.pedunculiflora C.Koch. (Q.Lonqipes Stev., Q.erucifolia Stev.) - uzunsaplaq palıd 6. Q.pubescens Willd. (Q.anatolica Sosn, ex Bandin, Q.crispate Stev.)-tüklü palıd. Palıd növləri uzunömürlü (500-600 il hətta 1000-1500 il), hündür, geniş çətirə malik, dekorativ görünüşlü, torpağın münbitliyinə az tələbkar, başlıcası isə quraqlığa dözməyə imkan verən güclü inkişaf etmiş kök sisteminə malikdirlər. Bunları nəzərə alaraq Abşeron şəraitində introduksiya edilmiş Azərbaycan meşələrində bitən palıd növlərinin bioekoloji xüsusiyyətlərini öyrənmişik. Məqsəd Abşeronun yaşıllaşdırılmasında perspektivli sayıla biləcək palıd növlərini aşkar etməkdir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
MATERIAL VƏ METODLAR AMEA Mərkəzi Nəbatat bağında 12 növ palıd introduksiya edilmişdir. Bu növlərin əksəriyyəti Üzeyir Ağamirov tərəfindən introduksiya edilmişdir. Bunlardan Q. castaneifolia C.A.Mey.- şabalıdyarpaq palıd, Q.iverica Stev.- Gürcü palıdı, Q.pedunculif.lora c.Koch.- uzunsaplaq palıd, Q.pubescens Willd.- tüklü palıd Azərbaycan meşələrində təbii yayılmışdır. Elmi tədqiqat işləri bu növlər üzərində aparılmışdır. Tədqiq olunan palıd növlərinin morfogenezi Q.P.Belostokovun [3], kök sistemi V.A.Kolesnikovun [6], böyümə və inkişafı A.A.Molçanov, V.V.Smirnovun [10], fenologiyası P.İ.Lapin [7], toxumla çoxaldılması M.A.Duderevin [5] təklif etdikləri metodlar əsasında öyrənilmişdir. MÜZAKIRƏLƏR Tədqiqatçılar palıdın morfogenezində aşağıdakı dövrlərin və mərhələlərin olduğunu göstərmişlər: embrional dövr (rüşeymönü, rüşeym mərhələləri), yuvenil qabağı dövr (ilk cücərti, cücərti mərhələləri), yuvenil dövrü (birillik ting, çoxillik ting mərhələləri), immatur dövr (ağacşəkilli ting mərhələsi), virqinil dövr (cavan ağac, çətirli ağac mərhələləri) [3]. Öyrənilən palıd növlərindən ikisi – şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıd Abşeron şəraitində çiçəkləyib meyvə verir. Morfogenezin öyrənilməsi bu növlər üzərində tədqiq olunmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, palıd növlərinin rüşeymi toxumun baş tərəfində yerləşərək rüşeym kökcüyündən, rüşeym zoğundan, rüşeym zoğu üzərində olan bir neçə spiralşəkilli yarpaqcıqdan, onların qoltuğunda yerləşən rüşeym tumurcuqlarından və ləpə yarpaqlarından ibarətdir. (şək.1.A) Payızda əkilmiş şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıdın qozaları fevralın Ш ongünlüyündən etibarən şişməyə başlayır. Sonra yuvenil qabağ dövrün ilk mərhələsi-ilk cücərtinin əmələ gəlməsi prosesi başlayır. Toxumun rüşeymindən hipokatil inkişaf etməyə başlayır. Inkişaf etməkdə olan hipokatil toxumun, sonra isə qozanın qabığını deşərək bayıra çıxır. Hipokatilin ön tərəfindən sivriləşmiş uca malik əsas kök inkişafa başlayır.(şək.1.B). Hipokatilin və əsas kökün inkişafa başlaması şabalıdyarpaq palıdda martın II ongünlüyünə, uzunsaplaq palıdda isə III ongünlüyünə təsadüf edilir. Şabalıdyarpaq palıdda 19, uzunsaplaq palıdda isə 16 gün keçdikdən sonra rüşeymin əsas zoğu görünməyə və yuxarı doğru inkişaf etməyə başlayır. Əsas zoğ inkişaf edərək aprelin II ongünlüyündə şabalıdyarpaq palıdın, III ongünlüyündə isə uzunsaplaq palıdın cücərtiləri torpağın üst qatına çıxırlar. Hipokatilin və əsas kökün inkişafa başlamasından 8-12 gün sonra yan köklər əmələ gəlməyə başlayır. Öyrəndiyimiz palıd növlərinin kök sistemi mil kök sisteminə aid olub, əsas kökün çox güclü inkişaf etməsilə xarakterizə olunur. (şəkil 1.C). Tədqiq olunan palıd növlərinin cücərtiləri yaxşı inkişaf etmiş əsas kökdən, zəif inkişaf etmiş hipokatildən, rüşeym zoğundan və onun üzərində 4-6 ədəd spiralşəkilli yarpaqcıqlardan ibarət olduğu üçün epikatil cücərtilər hesab edilir. (şəkil 1.Ç). Şabalıdyarpaq palıdın cücərtilərinin yerüstü hissəsi ilk vaxtlar qırmızımtıl-qonur rəngdə, uzunsaplaq palıdın isə qırmızımtıl-yaşıl rəngdə olur. Cücərtilərin yarpaqları ölçülərinə görə yetkin ağacların yarpaqlarından fərqlənsədə, formasına görə fərqlənmirlər. Ona görə də bu yarpaqları definitiv yarpaqlar hesab etmək olar. Yarpaqlar növbəli düzülür. Zoğun üzərində 1-ci və 4-cü yarpaqlar adətən simmetrik olaraq zoğun eyni tərəfində yerləşir. Yarpaq dövrəsi 1/3 formulu ilə xarakterizə olunur. Yəni yarpaq dövrəsində 3 yarpaq yerləşir. IV yarpaqdan yeni yarpaq dövrəsi başlayır. Simmetrik yarpaqcıqları xəyalən düz xətlə birləşdirdikdə palıd cücərtiləri yarpaqlarının ortostixtini almış oluruq.3.1.3 saylı şəkildən göründüyü kimi yarpaq dövrəsində 3 yarpaq olduğu üçün 3 ortostixt alınır (şəkil 2). Çoxillik ting mərhələsində palıd növlərinin əsas zoğu monopodial budaqlanır (şəkil 1.D). Budaqlanma əsasən 3 yaşlarından başlayır. Abşeron şəraitində şabalıdyarpaq palıd (şəkil 2) və uzunsaplaq palıdın ağac formalı cavan ting mərhələsi 6-7 yaşlarından başlayır. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Kol formalı biroxlu ting mərhələsi isə 10-11 yaşlarından başlayır. Bu zaman yan budaqlar güclü inkişaf edir. Əsas zoğ zəif inkişaf edir. Kolformalı çoxoxlu ting mərhələsi 19-20 yaşına, virginil dövrün cavan ağac mərhələsi 22-30 yaşına təsadüf edir. Virginil dövrün çətirli ağac mərhələsi bitkinin yetkin mərhələsidir ki, bu zaman ağacların çətiri tam formalaşır, gövdənin və budaqların qabığı daha qalın olur. Şabalıdyarpaq və uzunsaplaq palıdda bu mərhələ 25-30 yaşlardan başlayır. Tədqiq olunan palıd növlərinin kök sisteminin öyrənilməsi zamanı məlum olmuşdur ki, toxumdan əsas zoğ inkişaf etməyə başlayanda əsas kökün uzunluğu şabalıdyarpaq palıdda 17,53 sm uzunsaplaq palıdda isə 15,45 sm-dir. 5 günlük cücərtilərdə şabalıdyarpaq palıdda əsas kökün uzunluğu 32,8 sm, yan köklərin sayı 15 ədəd, uzunluğu 1,5-5 sm, cücərtinin torpaqüstü hissəsinin uzunluğu 4sm, uzunsaplaq palıdda əsas kökün uzunluğu 28,4sm, yan köklərin sayı 17, uzunluğu 1,7-3,5 sm, yerüstü hissəsinin hündürlüyü 3,5 sm olmuşdur. Şabalıdyarpaq palıdın birillik tinglərinin hündürlüyü 12sm, zoğun diametri 0,4sm, mil kökün uzunluğu 75,2sm, yan köklərin sayi 96sm, uzunsaplaq palıdda isə tinglərin hündürlüyü 9,5sm, zoğun diametri 0,3sm, mil kökün uzunluğu 68,7sm, yan köklərin sayı 110 ədəd olmuşdur. Ikiillik tinglərdə şabalıdyarpaq palıd: yerüstü hissə 18,8sm, əsas kökün uzunluğu 98sm, yan köklərin sayı 114 ədəd, uzunsaplaq palıdda yerüstü hissə 16 sm, əsas kökün uzunluğu 91 sm, yan köklərin sayı 125 ədəd, üçillik tinglərdə-şabalıdyarpaq palıdda tinglərin hündürlüyü 25 sm, əsas kökün uzunluğu 115 sm, yan köklərin sayı 132 ədəd, uzunluğu 7,7- 32,2 sm, uzunsaplaq palıdda tinglərin hündürlüyü 22sm, əsas kökün uzunluğu 109sm, yan köklərin sayı 140 ədəd, uzunluğu isə 7,2-18,7 sm olmuşdur. Yan köklər əsasən torpağın 15-20 sm dərinliyində yerləşirlər. Abşeron şəraitində öyrənilən palıd növlərinin yaşlı (yetkin) nümayəndələrinin böyümə prosesi əsasən aprelə təsadüf edir. Vegetasiyanın sonunda şabalıdyarpaq palıd 44,8 sm, uzunsaplaq palıd 30,2 sm, gürcü palıdı 32,7 sm, tüklü palıd 11,4 sm böyüyürlər. Tədqiq olunan palıd növlərinin fenologiyasının öyrənilməsi zamanı məlum olmuşdur ki, tumurcuqların böyüməsi martın II ongünlüyündən başlayır. Aprelin I ongünlüyündə temperaturun 12,4 0 olduğu vaxt timircuqlar açılmağa başlayır. Yarpaqlama 3-10 gün davam edir. Aprelin 16-18-i temperaturun 14,4-15,6 0 S-dən yuxarı olduğu vaxt şabalıdyarpaq palıd, gürcü palıdı, aprelin 21-23-ü temperaturun 16,1-16,4 0 -dən yuxarı olduğu dövrdə isə uzunsaplaq palıd tam yarpaqlayırlar. Yarpaqların rənginin dəyişməsi oktyabrın II ongünlüyündən başlayır. Noyabrın I ongünlüyündən-temperaturun 13,9-14,1 0 olduğu vaxtdan yarpaqlar tökülməyə başlayır və noyabrın 20-22-nə qədər tamamilə tökülürlər. Abşeron şəraitində şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıd çiçəkləyib meyvə verirlər. Tüklü palıd çiçəkləyir, lakin meyvə vermir, gürcü palıdının nümayəndələri (Mərkəzi Nəbatat bağında) meyvə vermə yaşına çatmadığı üçün onların çiçəkləməsi müşahidə edilməmişdir. Palıd birevli bitkidir. Çiçəkləri bircinslidir. Öyrəndiyimiz palıd növləri üzərində olan tumurcuqları 3 qrupa bölmək olar ki, I qrup tumurcuqlardan ancaq erkək çiçəklər, II qrup tumurcuqlardan zoğ, yarpaqlar, bunlarla bərabər bəzilərində erkək çiçəklər, bəzilərinin isə yarpaq qoltuqlarında dişi çiçəklər, III qrup tumurcuqlardan isə yalnız dişi çiçəklər inkişaf edir. Şabalıdyarpaq, uzunsaplaq və tüklü palıdda erkək çiçəklər aprelin I ongünlüyündən etibarən əmələ gəlməyə başlayır. Bundan 10-14 gün sonra dişi çiçəklər əmələ gəlir. Tozlanma aprelin II və III ongünlüyünə təsadüf edir. Mayın I ongünlüyünün axırlarından başlayaraq meyvələr əmələ gəlməyə və inkişafa başlayır. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
(şəkil 1)
Şək.1 Palıd növlərinin morfogenezi: A – rüşeym, B – ilk cücərti, C - cücərti, Ç – birillik ting, D – budaqlanma (1- monopodial, 2 simpodial). lə - ləpənin əsası, sy – spiralşəkilli yarpaqcıq. Qt – qoltuq tumurcuğu, h – hipokatil, kka –kök konusunun artımı, rəz – rüşeymin əsas zoğu, ək –əsas kök, yk – yan kök, l-ləpə, tt –təpə tumurcuğu, əz - əsəs zoğ. Şək.2. Palıd növləri cücərtilərində yarpaqların yerləşmə sxemi. 1 – yarpaqların aralanma bucağı; 2 – yarpaq dövrəsi; 3 –yarpaq ortostixti.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Palıdın meyvəsi fındıqdan və onu aşağı tərəfdən əhatə edən kasa formalı çanaqcıqdan ibarət qozadır. Yetişməmiş qozalar yaşıl rəngdə olurlar. Sentyabrın III ongünlüyünün əvvəllərindən qozaların rəngi tünd qəhvəyi rəngə dəyişməyə və yetişməyə başlayırlar. Yetişmiş qozalar tıkülürlər. Kütləvi yetişmə oktyabrın III ongünlüyü və noyabrın I ongünlüyünə təsadüf edir. Şabalıdyarpaq palıdın qozalarının uzunluğu 3,2-4 sm, diametri 1,5- 2 sm, 100 ədədinin çəkisi 763 qr-dır. Uzunsaplaq palıdın qozalarının uzunluğu 3-3,7 sm, diametri 1,7-1,8 sm, 100 ədədinin çəkisi 453 qr-dır. Palıd növləri əsasən qozalar (meyvələri) vasitəsi ilə çoxaldılır. Mərkəzi Nəbatat Bağında müxtəlif variantlarda (payızda və yazda 5-8-11 sm dərinliklərdə) əkilmiş şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıdın cücərmə faizi öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, payızda yığıldıqdan dərhal sonra (tam yetişmiş və zədəsiz qozalar) 5 sm dərinliyə əkilmiş qozaların cücərmə faizi ən yüksək olmuşdur. (Şabalıdyarpaq palıdda 96%, uzunsaplaq palıdda 88%). Ən az cücərmə yazda (martın II ongünlüyündə) 11 sm dərinliyə əkilmiş qozalarda müşahidə edilmişdir. (Şabalıdyarpaq palıdda 52%, uzunsaplaq palıdda 48%).
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|