Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild

NƏTICƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKIRƏSI 

Abşeron  şəraitində  öyrənilən  növlərin  perspektivliyi  qiymətləndirilməsi  cədvəl  1-də 

verilmişdir.  

 Cədvəl 1.   

Tədqiq ounan növlərin həyati qabiliyyitləri göstəricilərinin və perspektivliklərinin vizual 

müşahidələrlə qiymətləndirilməsi (2009-2012-ci illər) 

 

 

 

 

 

S/s 

 

 

 

 

 

 

 

Növlərin adı 

 

 

 

 

Hə

ya

ti

  f

or

ması

 

B

it

kini

n ya

şı (il

) 

 

Həyatilik qabiliyyətlərinin göstəriciləri 

Ümumi 

qiymətlən-

dirilməsi 

Zoğla

rın odunc

aqlaşma

sı

 

Qur

aqlı

ğa

 da

va

ml

ıl

ığı

 

 

S

oyuğa

da

va

ml

ıl

ığı

 

B

öytüm

ə f

or

masını

n 

sa

xlama

sı

 

Zoğə

mələ

gə

ti

rmə

si

 

Hündür

lüyə a

rtım

ı 

Ge

na

ra

ti

v inki

şa

f 

 

 

 

 

 

 

 

im

ka

nı

 

B

ec

ərilmə şa

ra

it

ndə

 

 ç

oxa

ldı

lm

a üsul

lar

ı 

 

 

im

ka

 

Hə

ya

yi qabili

yyə

tl

ərinin 

göst

əric

il

ərinin c

əmi

 

P

erspe

kti

vli

k qru

pu

 

1. 

M. spectabilis 

A 

49 

20 

10 

10 

5 

3 

5 

25 

10 

90 

II 

2. 

M. hupehensis 

A/K 

49 

15 

5 

8 

5 

5 

5 

25 

10 

68 

III 

3. 

M. sargenti 

A/K 

49 

15 

10 

6 

5 

5 

5 

25 

10 

81 

II 

4. 

M. floribunda 

A/K 

49 

15 

20 

8 

5 

5 

5 

25 

10 

93 

I 

5. 

M. zumi 

A/K 

49 

15 

10 

6 

5 

5 

5 

25 

10 

81 

II 

6. 

M. prunifolia 

A/K 

49 

15 

10 

10 

5 

5 

2 

25 

10 

85 

II 

7. 

M. mandshurica  A/K 

49 

15 

10 

10 

5 

3 

2 

25 

10 

85 

II 

8. 

M. halliana 

A/K 

49 

15 

10 

6 

5 

5 

5 

25 

10 

81 

II 

9. 

M. micromalus 

K 

49 

15 

10 

8 

5 

3 

5 

25 

10 

81 

II 

10.  M. pratti 

A 

49 

20 

10 

10 

5 

3 

2 

25 

10 

90 

II 

11.  M. baccata 

A/K 

49 

15 

10 

10 

5 

3 

2 

25 

10 

85 

II 

12.  M. hissarica 

A 

47 

20 

10 

8 

5 

5 

5 

25 

10 

88 

II 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

13.  M. kirghisorum 

A 

47 

20 

20 

10 

5 

3 

2 

25 

10 

100 

I 

14.  M. 

niedzwetzkyana 

A/K 

47 

15 

20 

10 

5 

3 

2 

25 

10 

95 

I 

15.  M. sieversii 

A 

47 

20 

20 

8 

5 

5 

5 

25 

10 

98 

I 

16.  M. cerasifera 

A 

- 

15 

10 

10 

5 

5 

5 

25 

10 

85 

II 

17.   M. pumilia 

A/K 

- 

15 

10 

8 

5 

5 

5 

25 

10 

83 

II 

18.  M. purpurea 

A 

- 

20 

20 

8 

5 

5 

5 

25 

10 

98 

I 

 

Tərəfimidən  aparılan  tədqiqatlardan  məlum  olmuşdur  ki,  M.  kirghisorum,  M. 

niedzwetkyana,  M.  floribunda,  M.  purpurea,  M.  sieversii  növləri  daha  çox  quraqlığa 

davamlıdır.  M.  hupehensis  növündə  isə  quraqlığa  davamlılıq  orta  göstəricidə  olmuşdur.  Bu 

növ  digərlərinə  nisbətən  quraqlığa  az  davamlı  olmuşdur.  Öyrənilən  növlərin  əksəriyyətində 

soyuğadadavamlılıq  yüksək  olmuşdur.  Ən  çox  soyuğadavamlı  növlər  M.  kirghisorum,  M. 

niedzwetkyana,  M.  baccata,  M.  prunifolia,  M.  pratti  olmuşdur.  M.  zumi  qışa  nisbətən  az 

davamlır. Tədqiq olunan növlərdə zoğəmələgətirmə xüsusiyyəti də yüksəkdir. M. micromalus 

növündə isə bu orta göstərici olmuşdur. Həmçinin müşahidə olunmuşdur ki, bu növlər  hamısı 

çiçəkləyir  və  meyvə  verirlər,  həm  toxumla,  həm  də  vegetativ  üsulla  yaxşı  çoxalırlar.  M. 

spectabilis,  M.  niedzwetkyana,  M.  cerasifera,  M.  pratti  növlərinin  toxumla,  M.  baccata 

növünün isə vegetativ çoxaldılması daha məqsədəuyğun olmuşdur. 

Beləliklə aparılmış tədqiqat işlərinin yekunundan aşağıdakı nəticələr çıxarılmışdır: 

1.Abşeron  şəraitində  18  növ  alma  bitkisi  üzərində  aparılmış  təcrübələr  nəticəsində 

məlum  olmuşdur  ki,  növlərinin  böyük  əksəriyyəti,  Abşeron  şəraiti  üçün  tam  perspektivli  (5 

növ:  M.  floribunda,  M.  kirghisorum,  M.  niedzwetkyana,  M.  sieversii,  M.  purpurea.)  , 

perspektivli (12 növ: M. sargenti, M. prunifolia, M. micromalus, M. hissarica, M. cerasifera 

və s.),  və az perspektivli  (1 növ: M. hupehensis.) olmuşdur.  

2.  Tədqiq  olunan  növlərin  əksəriyyətinin  həyati  qabiliyyətləri  yüksək  olub,  onların 

Abşeron  şəraitinə  daha  yaxşı  uyğunlaşmasına  səbəb  olmuşdur,  buda  həmin  növlərin 

yaşıllaşdırma  işlərində  və  xalq  təsərrüfatının  bir  çox  sahələrində  düzgün  istifadəsinə  imkan 

verir. 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1.

 

Həsənov Z.M., Əliyev C.M. Meyvəçilik , Bakı, MBM nəşriyyatı, 2007, 494 s. 

2.

 

Məmmədov T.S. Abşeronun ağac və kolları. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010. 468 s. 

3.

 

Агамиров  У.М.  АМЕА  “Xəbərlər”  biologiya  elmləri  seriyası  “Многолетние  итоги 

интродукции  восточно-азиатской  дендрофлоры  в  Азербайджанской республике”  Bakı-

Elm, 2004. № 1-2. s.48.  

4.

 

Асадов  К.С.,  Асадов  А.К.  Дикорастущие  плодовые  растения      Азербайджана. 

Издательство «Азербайджан Милли Энсиклопедиясы» Баку, 2001, 254с. 

5.

 

Кулиев  К.М.  «Опыт  интродукции  среднеазиатских  видов  яблони  на  Апшероне»   

Бюл.гл.ботан. Сада, Выпуск 107, «Наука» 1978, стр.40. 

6.

 

Искендеров  Э.О.Оценка  перспективности  интродукции  некоторых  редких  и 

исчезающих  древесных  видов  Кавказа  в  условиях  Апщерона.  Бюл.гл.ботан.  Сада, 

Выпуск 168, «Наука» 1993. с.8.     

7.

 

 Лапин  П.И.,  Калуцкий  О.И.  «Интродукция  лесных  пород»  Москва,  Издательство» 

Лесная промышленность» 1979, 224с.  

8.

 

Лангенфельд  В.Т.  Яблоня:  Морфологическая  эволюция,  филогения,  география,                        

систематика. Изд.во «Наука» 1991, 254 с.  

 

 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

РЕЗЮМЕ 

ОЦЕНКА ПЕРСПЕКТИВНОСТИ НЕКОТОРЫХ ВИДОВ ЯБЛОНИ  

(MALUS MILL.) ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ НА АБШЕРОНЕ 

 

Арабзаде А.А. 

 

В статье приводятся данные интродуцированых на Апшероне 18 видов яблонь. 

Работы  проводились  в  Центральном  Ботаническом  Саду    НАН  Азербайджана.  Для 

оценки использованы 8 критериев. Некоторые  из них перспективны для выращивания 

в парках и садах. 

 

Ключевые  слова:  Malus,  жароустойчивость,    зимостойкость,    интродукция, 

фенология, оценивать 

 

 

SUMMARY 

EVALUATION OF THE POTENTIALS OF SOME APPLE (MALUS MILL.)  

SPECIES INTRODUCED IN ABSHERON 

 

Arabzadeh A.A. 

 

The indicators of biotic potentials of the species introduced in Central Botany Garden of the 

ANAS are mentioned in this article and their furthur potentials have been evaluated. Research 

works were carried out on 18 species. 8  criteria were used for the evaluation. It was defined 

that  majority  of  these  species  are  promising  and  can  be  used  in  landscape  gardening  and 

various fields of economy. 

 

Key words: Malus, drought resistant, cold resistant, introduction, phenology, evaluation 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

MEŞƏLİK  ƏMƏKÖMƏNCISI (Mаlvа sylvеstris L.) 

 

İsgəndrova A. 

Gəncə Dövlət Universiteti 

 

[e-mail]

  

 

Məqalədə  Meşəlik  əməköməcisinin  (Mаlvа  sylvеstris  L.)  biologiyası  və  yeni  istifadə 

imkanları  barədə  məlumat  verilmişdir.  İntroduksiya  edilmiş  bitki  üzərində  aparılan 

monitorinqin nəticələrindən məlum olmuşdur ki, hər il bitki toxum verir və gələn il öz-özünə 

yeni  fərdlər  göyərir  və  bu  da  xiyabanların  yaşıllaşdırılmasında  mühüm  əhəmiyyət  daşıyır. 

M.sylvestris  keyfiyyətli  yem  btkisi  olmaqla  yanaşı,    həm  dərman,  həm  də  qida  bitkisi  kimi 

geniş  istifadə edilir.  Bitkinin cavan yarpaqları  toplanaraq həm isti,  həm  də soyuq  yeməklər 

hazırlanır,  dəmləməsi  güclü  bəqəmgətiricidir.  Belə  bitkilərin  uşaq  bağçalarının,  internat 

məktəblərinin və ya baxım evlərinin həyətyanı sahələrində becərilməsi həm gözəl görünüşlü 

olduğu üçün yaşıllıq məqsədi daşıyır, həm də qida və dərman kimi istifadə edilməsinə zəmin 

yaradar. 

 

Açar  sözlər:  Meşəlik  əməköməcisi,  Mаlvа  sylvеstris  L.,  yabanı  qida  bitkisi,  dərman 

bitkisi, introduksiya 

 

  

Bitki  ta  qədim  misirlilər  və  yunanlar  tərəfindən  mədəni  formada  becərilmiş  və  qida 

məqsədilə  istifadə  edilmişdir  [1].  Hazırda  bütün  qafqaz  xalqları  da  bu  işi  davam  etdirir. 

Bitkinin cavan yarpaqlarından müxtəlif yeməklər və 

salatlar hazırlanır. 

Xalq  təbabətində  çiçək  və  kаsаcıqlаrındаn, 

yаrpаqlаrındаn  tənəffüs  yоlu  хəstəliklərində,  mədə-

баğırsаq trаktı хəstəliklərində, fаringitdə, öskürəkdə, 

аnginаdа,  sоyuqdəymələrdə  və  s.  geniş  istifadə 

edilir.  Hazırda  elmi  təbabətdə  də  bitki  tətbiq  edilir. 

Qurudulmuş  əməköməcinin  çiçəklərindən  sulu 

dəmləmə hazırlayıb sinəyumşaldıcı öskürək dərmanı 

kimi  tənəffüs  yollarının  iltihabını  aradan  qaldırmaq, 

mədə-bağırsaq  xəstəliklərində  mədənin  selikli 

qişasını  yumşaltmaq  və  köpmənin  qarşısını  almaq 

üçün işlədirlər  

Gözəl  görünüşlü  olduğu  ilk  baxışdan  məlum  olur.  Buna  görə  də  Gəncə-Qazax 

bölgəsində  park  və  xiyabanların  bəzədilməsi  vəqsədilə  tərəfimizdən  yaşıllaşdırmada  tətbiq 

edilməsi üçün tövsiyə edilmişdir. Hazırda Gəncə şəhərində  bir-neçə yerdə bitki becərilir.  

 

MATERIAL VƏ METODIKA 

Tədqiqat  işi  2010-2011-ci  illərdə  həyata  keçirilmişdir.  Obyekt  olaraq  Meşəlik 

əməköməncisinin toxumları götürülmüş və Gəncə Yaşıllaşdırma idarəsinin  təcrübə sahəsində 

becərilmişdir. İki il monitorinq aparılmış və məlum metodik göstərişlərdən istifadə edilmişdir 

[3].  A.M.Sveşenikovun  və  A.Y.Moroşanın  metodlarına  əsasən  birillik  əməköməcilərdə 

cərgələr arası məsafə 45, 50, 60, 70sm  götürülür [2, 4]. Lakin bu növ ikillik olduğu üçün və 

gələn il dəmiyə inkişaf da nəzərə alınaraq cərgəarası yalnız 60-70sm götürülmüşdür. 

 

 

 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

EKSPERIMENTAL HISSƏ 

Bu  ikillik  ot  bitkisidir.  Boyu  30-120sm  arasında  dəyişə  bilir.  Düz  gövdəyə  malikdir, 

adətən  çoxbudaqlı  olur  və  dağılmış  tükcüklə  örtülür.  Yarpaqları  saplaqdan  uzun,  kənarları 

kələ-kötür  dişcikli,  yumru  və  beş-yeddi  ayalıdır.  Yarpaqcıqları  (stipula)  lansetvaridir, 

bozumtul-yaşıl rəngdə və kənarları uzunkipriklidir.   

Çiçəklərinin  sayı  adətən  çox  olur,  buna  baxmayaraq  bəzən  bir  ədəd  də  olması 

müşahidə  edilmişdir.    Onlar  yarpaqların  ortasından  çıxırlar,  kasa  altı  yarpaqlarının  ovalvari 

yarpaqcıqları olur, kənarları kirprivaridir. Kasacıq demək olar ki, üçbucaqlara ayrılır.  

Meyvə  10-13  ədəd  çilpaq  qırışıq  qabırqacıqlıdır.    Bitki  may  ayında  çiçəkləyir  və  ta 

oktyabr ayınadək meyvə  (toxum) verir. 

 Bu  bitki  eyni  zamanda  qiymətli  yem  bitkisidir.  Heyvandarlığın  inkişafında  mühüm 

əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bunu  da  nəzərə  alaraq  bitkinin  becərilməsi  qarşıya  məqsəd 

qoyulmuşdur.  

Meşəlik əməköməcisinin becərilməsi zamanı bitkinin boy, inkişaf və yerüstü hissənin 

bioçəkisi əsas götürülmüşdür. Hətta toxumun normal inkişafına da diqqət yetirilmişdir. Məhz 

buna görə də geniş cərgələr hazırlanmış və aqrotexniki qaydalara diqqət yetirilmişdir. Bitkinin 

aralarındakı məsafənin çox olması ona yaxşı qidalanmağa da şərait yaratmış və hər hektardan 

106t  məhsul  götürülə  biləcəyimiz  qənaətinə  gəlinmişdir.  Aşağıdakı  cədvəldə  bitki  üzərində 

aparılan müşahidələr əks olunmuşdur. 

Cədvəl 1. 

Bitkinin boy inkişafının fenologiyası 

 

İnkişaf fazaları 

İllər  

Ilk 

əsl 

yarpaqlar 

Gövdə 

əmələgəlmə 

Qönçələmə   Çiçək 

vermə  

Meyvə 

əmələ 

gəlmə  

Tam 

yetişmə 

2011 

4,8 

39,5 

65,9 

98,1 

11,0 

119,0 

2012 

5,6 

51,8 

56,9 

113,4 

118,0 

120,6 

 

İnkişafın ilk mərhələlərində bu bitkidə boy artımı daha intensiv gedir. Boy inkişafının 

öyrənilməsi ilə paralel olaraq yarpaqların sayı və inkişaf dinamikasına da diqqət yetirilmişdir. 

Bu zaman ilkin juvenil  mərhələdən 5-7 gün sonra əsas  yarpaqların əmələ gəlməsi maşahidə 

edilmişdir.  Bundan  5-10  gün  sonra  bu  yarpaqlardan  qida  məqsədilə  istifadə  edilməsi  daha 

məqsədə uyğundur. Aşağıdakı cədvəldə inkişaf zamanı meşəlik əməköməcisində yarpaqların 

və budaqların say dinamikası verilmişdir. 

Cədvəl 2. 

Bitkinin inkişafı zamanı əsas gövdə yarpaqların və budaqlarının say dinamikası 

İnkişaf fazaları 

İlk əsas 

yarpaqlar 

a) yarpaqların 

sayı 

b) budaqların 

sayı 

Gövdələmədə 

a) yarpaqların 

sayı 

b) budaqların 

sayı 

 

Qönçələmədə 

a) yarpaqların 

sayı 

b) budaqların 

sayı 

Çiçəkləmədə 

a) yarpaqların 

sayı 

b) budaqların 

sayı 

Meyvələmə

də a) 

yarpaqların 

sayı 

b) 

budaqların 

sayı 

Tam yetişmə 

a) yarpaqların 

sayı 

b) budaqların 

sayı 

1 

9 

13 

12 

20 

14 

- 

- 

2-3 

3-4 

4-5 

7-9 

Gövdənin diametri (mm) 

İnkişaf fazaları 

Gövdələmədə 

Qönçələmədə 

Çiçəkləmədə 

Meyvələmədə  Tam yetişmə 

5 

7 

9 

13 

11 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

  

Cədvəldən  də  göründüyü  kimi  meyvə  vermə  zamanı  yarpaqların  sayı,  tam  yetkin 

bitkidə  isə  budaqların  sayı  üstünlük  təşkil  edir.  Sonradan  yaranmış  yan  budaqlar  üzərində 

əmələ gələn yarpaqlar da qida və dərman məqsədilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gövdənin 

diametri  meyvə  əmələ  gəlmə  fazasında  maksimuma  çatır.  Tam  yetşmə  zamanı  isə  əksinə 

olaraq kiçilmə müşahidə edilmişdir. 

Bütün  bunlarla  bərabər  bitkinin  bütün  fazalarda  ikillik  məhsuldarlığı  da  təyin 

edilmişdir. Alınan nəticələr 3 saylı cədvəldə əks olunmuşdur. 

Cədvəl 3. 

Yerüstü hissənin ikillik məhsuldarlığı (t/h) 2010-2011-ci illərdə 

İnkişaf fazaları 

Gövdələmədə 

 

Qönçələmədə 

Çiçəkləmədə 

 

Meyvələmədə 

3,75 

14,93 

35,29 

46,75 

7,14 

25,60 

40,37 

54,59 

 

Cədvəldən  də  göründüyü  kimi  gövdəəmələ  gəlmə  fazasında  məhsuldarlıq  çox  aşağı 

olmuşdur. Ən yüksək məhsul meyvə əmələ gəlmə zamanı müşahidə edilmişdir. 

Becərilmə  zamanı  bitki  ikillik  həyat  tərzi  keçirməmiş  və  özünü  birillik  bitki  kimi 

aparmışdır. 

Beləliklə  Malva  sylvestris  bitkisinin  yerüstü  hissəsi  qiymətli  yem,  qida  və  dərman 

bitkisi  olduğu  nəzərə  alınmalı,  nəinki  geniş  plantasiyalarda,  hətta  uşaq  bağşalarının,  baxım 

evlərinin, internat və yatılı məktəblərin də həyətyanı sahələrində becərilməsi tövsiyyə olunur. 

Bu zaman həm bağçılıq işləri nəzərə alınmalı, həm də tədarük edilməlidir. Bu zaman həmin 

təşkilatların da rifah halının nisbətən yaxşılaşmasına zəmin yarana bilər. 

 

 

ƏDƏBIYYAT 

 

1.

 

Воронина  К.В.  Материалы  к  изучению  народных  лекарственных  растений  юго-

востока СССР// Учен. зап. Сарат. Ун-та, 1952, т.35, вып. ботан. с.141-152 

2.

 

Морошан А.Е. Изучение  особенностей биологии и агротехники возделывания 

кормовой мальвы в условиях Северной зоны Молдавии./ Автореф.дис… канд.с.х.н. 

Кишинев, 1971, 15с. 

3.

 

Рахметов Д. Б.  Теоретические предпосылки интродукции растений и классификации 

интродуцентов// Интродукция рослин. 1999, №1, с.40-48. 

4.

 

Свешников А.М. Агротехника  мальвы кормовой  в северном Казахстане // 

Растительные ресурсы. 1977, 13, т. №3, с.525-527  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

РЕЗЮМЕ 

MАLVА SYLVЕSTRIS L. 

 

Искендерова A. 

[e-mail] 

 

В статье дается информация о  биологии и новых возможностей использования 

Mаlvа sylvеstris L. По результатам мониторинга, выполненного по интродицированному 

растению,  было  установлено,  что  это  растение  ежегодно  дает  семян,  и  в  следующем 

году  новые  отростки,  представляющие  огромное  значение  в  озеленении  аллей, 

произрастают  сами  по  себе.  Mаlvа  sylvеstris  L.  –  это  качественный  корм,  а  также 

широко  пользуется  как  продовольственное,  так  и  лекарственное  растение.  Молодые 

листья растения собирают для  приготовления горячей и холодной пищи;  его экстракт 

сильное  отхаркивающее  средство.  Культивирование  такого  вида  растений  было  бы 

лучше во дворах детских садов, детских домов и домов престарелых, поскольку у этих 

растений есть красивый вид, они выращиваются в целях озеленения; в то же время они 

пригодны в целях пищи и лекарств. 

 

Ключевые  слова:  Mаlvа  sylvеstris  L.,  дикое  продовольственное  растение, 

лекарственное растение, интродукция 

 

 

SUMMARY 

MАLVА SYLVЕSTRIS L. 

 

Iskandarova A. 

Ganja State University 

[e-mail] 

 

Information about Mаlvа sylvеstris L. biology and new application abilities were given in the 

article. According to  the results  of the monitoring carried out  on the introduced plant it was 

ascertained  that  every  year  the  plant  gives  seed  and  the  next  year  new  individiums  easily 

germinate  that  has  a  significansce  in  landscape  gardening  of  avenues.  Mаlvа  sylvеstris  L.is 

qualitative  fodder  and  is  also  widely  used  both  as  food  plant  and  medicinal  plant.  Young 

leaves of the plant are collected for prepareing of hot and cold meals; its extraction is a strong 

expectorant. Cultivation of such kind of plants would be better in the yards of kindergardens, 

orphanages  and a retired home as  these plants have got  beauteful view they carry landscape 

gardening  purposes;  at  the  same  time  they  would  be  usefull  in  application  like  food  and 

medicines. 

 

Key words: Mаlvа sylvеstris L., wild food plant, medicinal herb, introduction 

 

 

 

 

 

 

 

 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild