Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

X V   b o b  
T A F A K K U R
T a fa k k u r  p six o lo g iy a sin in g   p red m eti
H ozirgi  d a v r d a ,  tafa kkur  p s ixologiya si  p re d m e ti  n i m a  
va  u  n i m a d a n   balls  etadi,  d e g a n   savol  k o 'p c h il i k n i   q iz iq - 
tirm o q d a .  M a ’lu m k i,  psixologiya  fa n i  ta f a k k u r n i   o ‘rg a n a d i- 
gan  y a g o n a   fa n   e m a s ,  chunki  u n i n g  a y r i m  jih atla rin i  logika, 
filosofiya,  h a t t o   k ib e rn e tik a   t a d q i q   q i l m o q d a .   S h u   b ois 
ta f a k k u r   p sixologiya si  p r e d m e tin i   a n i q l a s h   j u d a   m u h i m  
m a s a la la rd a n   biri  b o ‘lib  q o l m o q d a .
U m u m i y   psixologiya  d a r slik la r id a   t a fa k k u rg a   berilgan 
t a ’rif tu rlic h a   b o l i b ,   b u n d a   u n i n g   i k k ita   yoki  u c h t a   m u h i m  
xu su siy ati  t a ’k i d l a b   o ‘tiladi.  J u m l a d a n ,   P . I . I v a n o v n i n g  
dars!igida  „ t a f a k k u r   inson n in g   s h u n d a y  a q liy   faoliyatidirki, 
bu  faoliyat  v o q elik n i  eng  aniq,  t o ‘g ‘ri,  t o ‘liq,  c h u q u r   va 
u m u m iy la s h t ir i b   aks  ettirishga  ( b ilis h g a ),  in s o n n in g   ta g ‘in 
h a m   o q il o n a   a m a l i y   faoliyat  bilan   s h u g ‘u llan ish ig a  i m k o n  
b e r a d ik\   d e b   t a 'rifla n a d i.  U s h b u   t a 'r i f d a   ta fa k k u rn in g   t o 'l a ,  
a n iq   va  u m u m la s h ti r i l g a n   h o ld a   a k s   e ttiris h i  t a ’k id lan ad i, 
a m m o   u n i n g   x a r a k te rli  x u s u s i y a t l a r i d a n   b a v o s ita ,  s o ‘z 
y o rd a m i  b ila n   ifodalanishi  m u a l l if n in g   d i q q a t   m a rk a z id a n  
c h e td a  qolgan.
M . V . G a m e z o  o kz fikrini  „ t a f a k k u r  v o q e lik n in g  u m u m -  
lashgan  h o l d a  va  s o ‘z h a m d a  o ‘t m is h   ta jrib a  vositalarida aks 
ettiri!is h i" d ir  d e y a   bayon  qiladi.  B i z n i n g c h a ,   tafa k k u rg a  
berilgan  u s h b u   t a ’r if  unin g   p r e d m e t i n i   t o kla  o c h ib   b erish 
u c h u n   yetarli  e m a s .  S hu  bois  b o s h q a   m a n b a l a r g a   m u ro ja a t 
qilishga t o kg kri  keladi.
A . V .P e tro v s k iy   tahriri  o s t i d a   c h o p   e tilg a n   d a r s lik d a  
t a f a k k u r g a   u s h b u   s h a k ld a   t a ’r i f   b e r i l a d i :   „ T a f a k k u r  — 
ijtim o iy -sab a b iy ,  n u tq   bilan  c h a m b a r c h a s   b o g kliq  m u h i m  
b ir yangilik  q id irish   va  o c h i s h d a n   i b o r a t   psixik ja ra y o n d i r , 
b o s h q a c h a  qiiib aytganda,  ta fa k k u r v o q e lik n i  analiz va  sintez 
q i l i s h d a   u n i   b e v o s i t a   v a   u m u m l a s h t i r i b   a k s   e t t i r i s h
www.ziyouz.com kutubxonasi

ja r a y o n i d i r “ .  B u   t a ’r if  tafa kkur  x ususiyatlarini  y u q o rid a - 
g ila rd a n   k o ‘r a   b i r m u n c h a   k e n g r o q   o c h i b   b e rish   u c h u n  
xizmat qila o l a d i ,  b iro q  bu  t a ’rifni h a m  u n c h a li k  m u k a m m a l, 
deb  b o i m a y d i .
V .V .B o g o slo v sk iy   tahriri  o s tid a  c h i q q a n   d a rslikda  h a m  
tafakkurga b e r il g a n   t a ’rifda u ning u m u m l a s h g a n  va bilvosita 
aks  ettirish  x u s u s iy a tla ri  yoritilgan,  xolos.  X u d d i  s hunga 
o ‘xshash  t a ’rifla r  F .N . G o n o b o l i n ,   K . K . P la t o n o v   darslik- 
larida  h a m   u c h r a y d i .
B iz n in g c h a ,  O .K .T ix o m iro v n in g  darsligida tafakkurning 
p r e d m e t i   h a q i d a   t o l a r o q   t a ’rif berilgan.  D a rs lik d a  tafa k k u r 
p re dm e tiga k iru v c h i  tarkibiy qismlar q u yidagicha  ifodalanadi: 
„ T a f a k k u r   — b u   o ‘z  m a h s u lo ti  b il a n   v o q e l i k n i   u m u m -  
lashtirib,  b a v o s i t a   aks  ettirishni  x a r a k te rla y d ig a n ,  u m u m -  
lashtirish  darajasi  v a  foydalanadigan vositalariga  h a m d a  o ‘sha 
u m u m l a s h m a l a r   y a n g i l i g ig a   bogM iq  r a v i s h d a   t u r l a r g a  
a j r a t is h d a n   i b o r a t   j a r a y o n ,   bilish  f a o l i y a t i d i r “ .  O . K .T i -  
x o m iro v   m a z k u r   t a ’rifda  ta fa k k u rn in g   ak sa riy at  jih atla ri 
v a   x u s u s iy a tl a r i n i   yaxshi  o c h ib   b e r g a n ,   a m m o   ta fa k k u r 
m u a m m o s i g a   y a n g i c h a   y o n d a s h is h l a m i n g   p a y d o   b o l i s h i  
ta 'rifn i  y a n a d a   m u k a m m a lla s h tir is h n i  t a q o z o   q ilm oqda .
P s ix o lo g i y a d a   hozirgi  dav rd a  t a f a k k u r n i n g   p re d m e ti 
t o ‘g ‘risida  y a n a   y a n g i  qarash  va  t a ’riflar  yuzaga  kelm oqda. 
U l a r n i n g   a y r i m l a r i   h a q i d a   g ap irib   o ‘ta m i z .   S .L . R u b i n -  
shtey n n in g   n az ariy asig a  k o ‘ra, tafakkurni  psixologik jih a td a n  
o ‘rg a n is h n in g   a s o s iy   p r e d m e t i — j a r a y o n   faoliyat  sifatida 
n a m o y o n   b o ‘l i s h d i r .   M u a l l i f   t a f a k k u r   o p e r a t s i y a l a r i ,  
shakllarini  ta rk ib  to p tirish d a  — jara y o n   m u a m m o li  vaziyatni, 
faoliyat  fikr  y u ritis h n i  hal  qilish  sifatida  vujudga  kelishini 
c h u q u r   t a h l i l   q i l i b   b e r g a n .  S . L . R u b i n s h t e y n   t a f a k k u r  
t o ‘g ‘risidagi  g ‘o y a n i   rivojlantirib,  u n i  subyekt  faolligining 
paydo  b o l i s h i d i r ,   d e b   aytadi.
A . N . L e o n t y e v   ta fa k k u r  psixologiyasi  p r e d m e t i   h aq id a  
m u l o h a z a   y u r i t ib ,  tafa k k u rn i turli  k o ‘rinishlarga  ajratadi  va 
fik r  y u r i t i s h   f a o l i y a t i   e k a n li g i n i   t a n   o l a d i ,   le k in   u n i 
p r e d m e t l i - a m a l i y   faoliyat  ham   deb  n o m la y d i.  S h u n in g d e k ,
262
www.ziyouz.com kutubxonasi

t a f a k k u r   s t r u k t u r a s i   h a m d a   f i k r  y u r i t i s h   m o t i v a t s i y a s i   t o ' g ‘- 
r i s i d a   n a z a r i y - m e t o d o l o g i k   m u a m m o l a r n i   o ‘r t a g a  t a s h l a y d i .
P . Y . G a l p e r i n n i n g   f i k r i g a   k o ‘ r a ,   t a f a k k u r  b u   o r i y e n -  
t i r o v k a   —  j a r a y o n ,   o r i y e n t i r o v k a   f a o l i y a t i d i r ,   d c y d i .   M u a l l i f  
p s i x o l o g i y a   f a n i   b u   i n t e l l e k t u a l   m a s a l a l a r n i   y e c h i s h d a  
s u b y e k t n i n g   t a f a k k u r g a   o r i y e n t i r o v k a   q i l i s h   j a r a y o n i n i  
o ' r g a n i s h d i r ,   d e b   t u s h u n t i r a d i .   P . Y . G a l p e r i n   t a f a k k u r n i n g  
b o s h q a   j i h a t l a r i n i   o ' z i n i n g   a q l i y   h a r a k a t l a r i n i   b o s q i c h l i  
s h a k l l a n t i r i s h   n a z a r i y a s i d a n   k e l i b   c h i q q a n   h o l d a   y o r i t i s h g a  
i n t i l a d i .
A . V . B r u s h l i n s k i y   t a d q i q o t l a r i d a   t a f a k k u r  — b u   m u h i m  
y a n g i l i k n i   q i d i r i s h   v a   o c h i s h ,   g i p o t e z a   v a   n a z a r i y a l a r n i  
b a s h o r a t   q i l i s h ,   o l d i n d a n   p a y q a s h d i r   d e y d i .   T a ’k i d l a s h  
j o i z k i ,   y u q o r i d a g i   m u a l l i f l a r d a n   f a r q l i   o ‘l a r o q ,   A . V . B r u s h ­
l i n s k i y   t a f a k k u r n i n g   u m u m l a s h t i r i b ,   b i l v o s i t a   a k s   e t t i r i s h ;  
d a n   t a s h q a r i ,   m u h i m   y a n g i l i k n i   i z l a s h   v a   o c h i s h ,   o l d i n d a n  
b a s h o r a t   q i l i s h   x u s u s i y a t l a r i   m a v j u d l i g i n i   d a l i l l a b   k o ' r s a t a d i .
„ T a f a k k u r   p s i x o l o g i y a s i “ n i n g   p r e d m e t i   h a q i d a   s o b i q  
I t t i f o q  p s i x o l o g l a r i   b i l d i r i l g a n   f i k r l a r g a  y a k u n  y a s a b ,   u m u m i y  
t a ' r i f   b e r i s h n i n g   m a v r i d i   k e l d i .   P s i x o l o g i y a d a   t a f a k k u r g a  
b e r i l g a n   q a t o r   t u s h u n c h a l a r   m a v j u d .   J u m l a d a n ,   j a r a y o n ,  
f i k r   y u r i t i s h   f a o l i y a t i ,   b a s h o r a t   q i l i s h ,   a n g l a s h i l g a n   b i l i m -  
l a r ,   a q l   m e z o n i ,   f a h m l i l i k   v a   b o s h q a l a r .   S h u l a r g a   s u y a n g a n  
h o i d a ,   t a f a k k u r g a   q u y i d a g i   s h a r t l i   t a ’ r i f n i   b e r i s h   m u m k i n :  
t a f a k k u r   b u   a t r o f - m u h i t d a g i   v o q e l i k n i   n u t q   y o r d a m i   b i l a n  
b a v o s i t a ,   u m u m l a s h g a n   h o l d a   a k s   e t t i r u v c h i   p s i x i k  j a r a y o n  
h a m d a   i j t i m o i y  s a b a b i y  b o g ‘l a n i s h l a r n i   a n g l a n g a n ,   y a n g i l i k  
o c h i s h g a  v a   b a s h o r a t   q i l i s h g a  y o ‘n a l t i r i l g a n   a q l i y  f a o l i y a t d i r .
D e m a k ,   t a f a k k u r  p r e d m e t i n i  b e l g i l a s h  / n a s h a q q a t i   u n i n g  
m u r a k k a b   b i l i s h  j a r a y o n i   e k a n l i g i n i   y a n a   b i r   k a r r a   t a s d i q l a b  
t u r i b d i .   Q u y i d a   t a f a k k u r  s t r u k t u r a s i n i   i l o v a   q i l a m i z .
Tafakkur  o p e ra tsiy a la ri
Analiz  va  sintez  operatsiyasi. 
A n a liz
 —   s h u n d a y   b i r  
t a f a k k u r   o p e r a t s i y a s i d i r k i ,   u n i n g   y o r d a m i   b i l a n   b i z   n a r s a  
v a   h o d i s a l a r n i   f i k r a n   y o k i  u l a r n i n g   x u s u s i y a t l a r i n i   a m a l i y
263
www.ziyouz.com kutubxonasi

ta h lil  q i l a m i z .   A l l o m a l a r n i n g   a y t i s h i c h a ,   m a y m u n n i n g  
y o n g ‘o q n i   c h a q i s h i n i n g   o ‘z i y o q   b o s h l a n g ‘ic h   o d d i y  
analizdir.  0 ‘q u v c h i   y o s h la r  t u r m u s h d a   v a   d a r s  ja ra y o n id a  
an a liz   y o r d a m i   b i l a n   k o ‘pgina  ishlarni  a m a l g a   oshiradilar, 
topshiriqlar,  m iso l v a   masalalarni  yec hadilar.  D e m a k ,  tabiat 
va  j a m i y a t d a g i   b i lim   va  tajribalarni  i n s o n n in g   o ‘zlashtirib 
olishi  a n a l i z d a n   b o s h l a n a r   e k a n V D a r s d a   b iz   k im y o v iy  
b irik m a la m i  ( H 2  S 0 4 — v o dorod,  kislorod va oltingugurtga) 
parchalaym iz.  G a p l a m i  g ram m atik tahlil  qilish  asosida ularni 
gap b o l a k l a r i g a ,   m o r f e m a  va fo n e m a la rg a  ajratiladi.  A garda 
i n s o n n in g   o ld ig a   a v t o m a s h i n a   m o t o r i n i n g   tuzilishini  bilish 
vazifa qilib q o ‘yilsa,  u   h o ld a  bu to p s h iriq n i  hal  qilish u c h u n  
u   m o t o r n i   a y r i m   q i s m la rg a   ajratib,  h a r   b i r   q is m n i,  o ‘z 
nav h a tid a ,  a l o h i d a   o lib   tekshirishi  lo zim   b o ‘ladi.
V  M a ’r u z a  v a  d a r s ja r a y o n la r id a  ta fa k k u rn in g  analiz qilish 
operatsiyasi j u d a   m u h i m  o ‘rin tutadi.  In so n g a savod  o ‘rgatis!i 
bolan in g   n u tq in i  a n a liz  qilishdan  b o sh lan ad i.  S o ‘ng bu  holat 
m a t n n i   g a p l a r g a ,   g a p l a r n i   so‘zlarga,  s o ‘z!arni,  o ‘z  nav- 
b atid a,  b o ‘g ‘in la rg a ,  fonem alarga,  u la r n i   e sa   tovushlarga 
ajratish  singari  a q liy  faoliyatga o ‘tiladi.  A rifm e tik a ,  algebra, 
g e o m e t r i y a ,   t r i g o n o m e t r i y a ,   fiz ik a   y o i n k i   CV zbekiston 
tarixi,  falsafa,  iq t is o d ,  psixologiya  va  b o s h q a   fan  asoslarini 
o ‘rganish  m u a m m o l i   topshiriq  va  m a sa la la rn i  yechish  h a m  
an a liz   q i l is h d a n   b o s h l a n a d i
. \ y
Y u q o r i d a   a y t i b   o ‘tilg a n   m o t o r   y o k i   b o s h q a l a r n i n g  
t u tg a n   o ‘rn i n i   c h u q u r   t u s h u n ish d a   y o l g ‘iz  a n a liz n in g   o ‘zi 
kifoya  q ilm a y d i.  C h u n k i   tarkibiy q is m la rn i  b irlashtirgan  va 
b i r - b i r i g a   t a ’s i r   k o ‘rs a ti b   tu r g a n   m o t o r   v a   m a s h i n a n i  
b u t u n l i g i c h a   o l i b   t e k s h i r g a n d a g i n a ,   u n i n g   m o t o r   yoki 
m a s h i n a   e k a n lig in i  a n g la sh   m u m k in .
^  
Sintez —
 s h u n d a y   b i r   ta fa k k u r  o p e r a t s iy a s i d ir k i,  biz 
narsa va  h o d i s a l a r n i n g   ana liz da  b o l i n g a n ,   ajratilgan  ayrim  
q ism la rin i,  b o ‘Iak!arini  sintez  y o r d a m i   b i l a n   fikran  yoki 
a m a liy   ra v ish d a  b irla sh tirib ,  butu n   holiga  keltiram iz.  S intez 
e le m e ntlam ing,  n a rsa  va hodisalarning qismlari va bo'Iaklarini 
bir  b u t u n   h o l g a   k e ltirish d a n   iborat  aqliy   faoliyat  ekanligi
264
www.ziyouz.com kutubxonasi

t a ’rifdan  h a m   k o ‘rinib  turibdi.  A n a l i z   a m a l i y  b o l g a n i   kabi, 
sin te z   h a m   a m a l i y   x arak ter  kasb  e ta d ik l V l a s a la n ,  m o t o r  
yoki  d v ig a te ln in g   qism larini,  d e ta l l a r in i  y i g 4ishtirib,  o ‘rn i- 
o ‘rniga jo y la sh tirilg a n d a , y a ’ni  s i n t e z  q i l in g a n d a   m o to r  yoki 
dvigatel  hosil  b o i a d i .   A v t o m a s h i n a n i n g   k u zo v in i,  k a b i n a -  
sini,  m o t o r   v a   h o k a z o   qismlari  s i n t e z   q ilin g a n d a g in a   b i r  
b u t u n   a v t o m a s h i n a n i   b u n y o d   e t i s h   m u m k i n .   T u rli  psi- 
xologik  m a v z u l a r n i   o ‘rganish  o rq a li  p six o lo g iy a  fani  t o ‘g ‘- 
risida  yaxlit  t u s h u n c h a   paydo  b o 'l a d i .   K im y o v iy   e l e m e n tn i 
reaksiyaga  kiritish y o ‘li  bilangina  istalgan b irik m a  hosil qilish 
i m k o n i y a t i   t u g ‘iladi.  R a s s o m l a r   k o ‘z ,  q o s h ,   b u r u n   va 
kishining b o s h q a  organlarini  m u ta n o s ib  ravishda chiziq orqali 
bir  b u t u n   i n s o n   shaklini  yasash,  y a r a t i s h   im k o n iy a tig a   e g a 
boMadilar v a   h o k az o .
B i r i n c h i   s i n f   b o las i  o bz  h a r f   x a l t a s i d a g i   k e s i l g a n  
h arflard a n   fo y d a la n ib   b o ‘g ‘in,  b o ‘g ‘i n l a r d a n   s o ‘z,  s o ‘z la r- 
d a n   gap,  u n d a n   esa  hikoya  tuzadi.  0 ‘q u v c h i l a r   0 ‘zbekiston 
tarixi  fa n id a n   x alq im iz ,  d a v la tc h ilig im iz ,  m a d a n iy a tim iz , 
san'atim iz h a m d a  bugungi kunim iz t o lg ‘risida m a ’lum ot oladi.
I s h - h a r a k a t l a r n i   yaxlitlash  tu fa y li  b i r   b u t u n   m o d d i y  
n arsa  hosil  b o ‘ladi.  D e m a k ,  i s h - h a r a k a t l a r d a   h a m   s in te z  
o p eratsiy a sin i  q o ‘llasa  b o l a r   e k a n .  T a r ix i y   q a h r a m o n la r ,  
b u y u k   sa r k a rd a la r,  a rbobla r  t o lg lris id a   h a m   x u d d i  s h u n d a y  
fikr  va  m u l o h a z a la r   yuritish  m u m k i n .
X a l q   o r a s i d a   A f a n d i ,   A l d a r   K o ‘s a ,   R u s t a m b e k ,  
A lp o m is h ,  I s k a n d a r   Z u l q a r n a y n ,   s u v   parisi,  a jd a r h o la r, 
jin la r, alvastilar,  devlar,  sc m u rg k,  o l t in   b a liq  va b o sh q a la rn i, 
a y rim   h a y v o n   a ’zolari  va  in so n   t u z it is h i n i ,   his  v a   h a y a jo n - 
larini,  x a r a k t e r  v a  ir o d a n ib ir l a s h t ir i b g i n a ,   y a g o n a  afsonaviy 
o b ra z la r  y a r a tis h g a   m uvaffaq  b o 'l i n g a n .
A n a liz  va s in te z  bevosita o ‘z a r o   m u s t a h k a m   b o g l a n g a n  
y ag o n a j a r a y o n n i n g   ikki t o m o n id i r .  A g a r   n a r s a  va  h o d is a la r 
an a liz   q i l in m a g a n   b o ‘lsa,  u n i  s i n te z   q ilib   b o 'l m a y d i ,   h a r  
q a n d a y   a n a li z   p r e d m e t la r n i ,  n a r s a l a r n i   b i r   b u t u n   h o l d a  
bilish  asosida a m a l g a  o s h i r il a d i .V ' 
y ^ A n a l i z   v a   s i n t e z   q ilishga  o ' q u v c h i l a r n i   o ‘r g a ti s h d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

fik rla rn i  m u a y y a n   o b y e k tla r g a   y o ‘n a l t i r i s h   a so siy   o ‘rin 
tutadi.  B lin d a   u l a r ,   albatta,  q a n d a y   v a   q a u   y o ‘s inda  ish 
bajarishlari  k e r a k lig in i  bilib  olishlari  zarurY  M a sa la n ,  o n a  
tili darslarida o ‘s m irla rn i  analiz va sintez faoliyatiga o'rgatish 
u c h u n   istalgan j u m l a n i ,   c h u n o n c h i  ,,It  b o 'y n in i   b u rm a s d a n  
g ‘alatiroq  b u k ild i,  o c h   ko'zlari  bilan  m e n g a  b i r q a r a s h   qildi- 
da, d u m in i qisib o ‘zini  o ‘rm onga u r d i “ gapini  m ustaqil  holda 
tahlil  etish  vazifasini  q o ‘yisli  (agar  sin a lu v c h ila r b u   vazifani 
bajarish g a  q i y n a l s a l a r ,   e k s p e r i m e n t a t o r n i n g   o ‘zi  y o rd a m  
berishi)  m u m k i n .   U l a r   b u n d a   p r e d m e t n i n g   n o m in i   ang- 
latadigan  s o ‘z!arn i  a lo h id a   ko‘ch irib   yozishlari  va  s o ‘zlar 
q a n d a y  s o ‘ro q q a  ja v o b   b o l is h in i  an iqlashlari,  ot v a  s o ‘z tu r- 
kum lariga  t a ’r i f  berishlari  lozim.  S h u n d a n   s o kng s o ‘z  tu rk u - 
m iga  xos  b e l g i l a r n i   ( p r e d m e t n i   b il d ir ib   k im ?  va  n im a ?  
so 'ro q la rig a j a v o b   b o ‘lishini)  alohida  ifodalashlari  kerak.
M a z k u r   v a z i f a n i   o kq u v c h il a r d a n   biri  q a n d a y   b a ja r- 
ganligini  k o ‘z d a n   kechiraylik:  „ga p d a  p r e d m e t n i   bildirgan 
s o 'z l a r   m a v j u d .  M a s a la n ,   it,  b o ‘y n i n i ,   k o 'z la ri,  d u m in i. 
Bular  n im a ?   s o ‘r o g ‘iga  javob  b o l a d i .   A n a   s h u   s o ‘roqlarga 
javob  b o ‘lgan  v a   p re d m e tla rn in g   n o m i n i   bildirgan  s o ‘zlar ot 
d e b   ataladi.  O t n i n g   m u h i m   va  b o s h q a   s o 'z la r d a n   ajratib 
turuvchi  belgisi  —  b u   p re d m e tn i  bildirishi  va  u n g a   tegishli 
savoilardir.  P r e d m e t n i   anglatuvchi  s o ‘z la r  turli  xil  q o ‘sh im - 
c h a la r  bilan  kelishi  m u m k in .  Sinaluvchi 
o 'q u v c h ilarn in g  
a n a   shu  m u l o h a z a la r i   asosida  shuni  aytish  m u m k in k i,  analiz 
va  sintez  o p eratsiy a si  quyidagicha  aqliy  faoliyat  tizim idan, 
tarkibiy  q i s m la r i d a n   iborat  ekan:
a)  berilg a n   to p s h iriq n i  diqqat  bilan   o ‘qish;
b)  m a t n d a g i  s o ‘zlarni  fikran  b o ‘laklarga  b o l i s h ;
d ) o ‘x sh a s h   s o ‘zlarni  ajratish,  y a ’ni  m a y d a   b o ‘laklarga 
b o ‘lish;
e)  o ‘x s h a s h   s o ‘zlarni  yaxlit  holga  keltirish;
f)  m a t n d a g i  s o kzlarni  fikran  yig‘ish;
g) g a p n in g   strukturasini  tiklash  va  boshqalar.
0 ‘q u v c h i   m u s t a q i l   bilim  olish  fa o liy a tla rid a ,  j u m l a -
d a n ,  k o n s p e k t  t u z i s h ,   référât tayyorla sh,  se m in a rg a   hozirlik
266
www.ziyouz.com kutubxonasi

k o ‘rish,  k u rs   ishi  va  d ip lo m   yozish  k ab i  a qliy  faoliyatning 
turli  sh a k lla rid a   a w a l   analiz,  s o lng  s i n t e z  o p c r a tsiy a la rid a n  
f o y d a la n ad ilar.
T a q q o s l a s h .   i n s o n n in g   ijtim o iy   fa o liy a tid a ,  b ilim lar- 
n in g   o 'z la s h tir i s h i d a ,  voqelikni  t o ‘l a r o q   aks  c ttirish d a  bir- 
biriga o lx sh ash  j i h a t l a m i n g  farqini,  s h u n i n g d e k ,   b ir-b irid a n  
a jra lib   t u r a d i g a n ,   a m m o   u l a r   o ‘r t a s i d a g i   o ‘x s h a s h l i k n i 
to p is h d a n   ib o ra t  fikr yuritish  o p e r a ts iy a s i  k a tta   a h a m iy a tg a  
e g a .^ T a q q o sla sh   — s h u n d a y   b ir   t a f a k k u r   operatsiyasidirki, 
bu  o p e r a t s i y a   v o s i t a s i d a   o b y e k t i v   d u n y o d a g i   n a r s a   va 
h o d i s a l a m i n g   b ir-b irig a   o ‘xshashligi  v a   b ir - b ir i d a n   farqi 
a n iq lan a d i.
X IX   — X X   as r la rd a   y ash a b   o ' t g a n   a l l o m a l a r d a n   biri 
t a q q o s la s h n i n g   psixologik  m e x a n i z m i   t o ‘g ‘risida j u d a   ilg‘o r  
fik rla r n i  ilgari  s u r i b ,  q u y i d a g i l a r n i   b il d ir a d i :   „ A g a r  siz 
t a b i a t n i n g   b i r o r   n a r s a s i n i   r a v s h a n   t u s h u n i b   o l i s h n i  
istasangiz,  u n i n g   o ‘ziga j u d a   o 'x s h a s h   b o ‘lgan  n a r s a la rd a n  
tafo v u tin i  t o p i n g i z   va  u n in g   o ' z i d a n   j u d a   u z o q   b o ‘lgan 
n a r s a la r  b ila n   o ‘xshashIigini  t o p in g iz .  A n a   s h u n d a   siz  sh u  
n a r s a n in g   e n g   n u i h i m ,   h a m m a   b e lg ila rin i  p ay q a b   olasiz, 
d e m a k ,   s h u   n a r s a n i  tu s h u n ib   o l a s i z “ .
K u z a t i s h l a r   s h u n i   k o ‘r s a t a d i k i ,   i n s o n ,   k o ‘p i n c h a ,  
j a m i y a t n i n g   form a tsiya la rini  o ‘r g a n is h d a ,   u l a rn in g   a w a l g i  
m o h iy a ti  va  keyingisini  o ‘rganish  o r q a li  y a n a d a   c h u q u r r o q  
va  p u x t a r o q   ega lla b oladi.
M a z k u r   j a r a y o n   t o ‘g‘risida  fikr  y u r i t i lg a n d a ,  so‘z n in g  
negizini  o 'z la sh tirish d a  o 'z a k n in g  m u h i m   belgilarini toMaroq 
t u s h u n i b   o l i s h   k a b i  a q liy   h a r a k a t l a r n i   k e l t i r i b   o ‘t i s h  
m aq sa d g a   m uvofiqdir.
Bilish  o b yekti  hisoblangan  n a rsa  v a   h o d i s a l a r o lrtasidagi 
o ‘x s h a s h l i k n i   y o k i   fa rq n i,  t e n g l i k   y o k i   t e n g s i z l i k l a r n i ,  
ayniyat  yoki  ziddiyatlarni  a n i q l a s h d a n   ib o ra t  boMgan  fikr 
yuritish  o p eratsiy a s i  bilishning  d a s t la b k i   va  z a n i r   vositasi 
b o 'li b   h i so b la n a d i.  A jd o d larim iz  t a q q o s l a s h n i n g   t a ’lim dagi 
o ‘rni  t o ‘g ‘risid a  s h u n d a y   fikrlarni  b ild ir d ila r:  ta q q o s la s h  
h a r   q a n d a y   t u s h u n i s h n i n g   v a   h a r   q a n d a y   t a f a k k u r n i n g
267
www.ziyouz.com kutubxonasi

a s o s id ir.  O l a m d a g i   n a r s a l a r n i n g   h a m m a s i n i   t a q q o s l a b  
k o ‘rish  y o 'l i   b i l a n   bila  o lm asak ,  b o s h q a   y o ‘l  bilan   bila 
o lm a y m iz .  A g a r   b i z   h e c h   narsa  bilan   s o lishtirishim iz  va 
farqini  bilib  o l i s h im i z   m u m k in   b o ‘lm a g a n  b i r o n - b i r  narsaga 
d u c h   k e l g a n i m i z d a   ed i,  u  holda  b iz  s h u   n arsa  t o ‘g fcrisida 
h e c h   q a n d a y   fik r  hosil  qila  o lm a g a n   b o ‘lar  edik.
Y u q o r i d a g i l a r d a n   k o ‘rinib  t u r i b d i k i ,   t a q q o s l a b   fikr 
y u ritish   o p e r a t s iy a s i   sezgilarim iz  va  i d r o k la r i m i z d a   hati 
g a v d a la n m a g a n   o ‘xshashlik  va  ta fo v u tn i  to p ish   zaruriyati 
vujudga  k elgan  p a y td a   n a m o y o n  b o ‘ladi.  Psixologiyada y a n a  
s h u   n a r s a   m a ’I u m k i ,   sezgi  v a   i d r o k i m i z d a   d a s t a v v a l  
n a r s a l a r n i n g   v a   h o d is a l a r n i n g  
0
‘x s h a s h   va  fa rq la n u v c h i 
t o m o n i   k o ‘zg a   y a q q o l  tashlanadi.
T a q q o sla sh   operatsiyasi  ikki  xil  y o ‘l  b ilan  a m alg a oshishi 
m u m k in :  a m a l i y   ( k o n k r e t   narsalarni  b ev o sita   solishtirish) 
va  n a z a riy   ( t a s a w u r   q ilina yotga n  o b r a z l a r   va  narsalarni 
o n g d a   flk ra n   t a q q o s l a s h ) .   Agar  in s o n   ikkita  q o ‘lida  yuk 
k o ‘tarib  tu r i b   b i r   n e c h a   xil  t a o m   m a z a sin i  qiyoslasa,  ikki 
p ay k a l  p a x t a z o r   h o s il d o r lig i n i  t a q q o s l a s a   —  b u   a m a l i y  
t a q q o s l a s h   b o ‘l a d i .   S h u n i n g d e k ,   o ' q u v c h i l a r   q a l a m n i  
steijenga,  c h i z g l c h n i  y o g 'o c h g a y o k i  q o g ‘o zga  solishtirsalar, 
u  a n a lo g ik   h o l a t d a g i   m isol  bo'ladi.  B u n d a n   tash q a ri,  m e tr 
b i l a n   m a s o f a n i   ( g a z l a m a n i ) ,   t a r o z i   b i l a n   o g ‘i r l i k n i ,  
t e r m o m e t r   b i l a n   h a r o r a t n i ,   te le s k o p   b ila n   o s m o n   j i s m -  
larini 
0
‘lc h a s h   p a y t i d a   hani  ta q q o s la s h   j a r a y o n i   vujudga 
keladi.
Inson tevarak-atrofdagi barcha narsa va  hodisalarni bevo­
sita aks ettirish,  q o ‘l  bilan  paypaslash  im k o niya tiga ega emas. 
S h u   bois,  t o 'p l a n a d i g a n   bilim larning  aksariyati  q o i   bilan 
u s h l a s h ,   k o ‘z   b i l a n   k u z a tis h   e v a z i g a   e m a s ,   b a lk i  fik r 
yuritish  o r q a li ,  m a n t i q   y o rd a m id a  h a m   anglashiladi.  U la r 
o ‘rtasidagi  o ‘x sh a sh !ik   va farqlar  n az ariy  ta q q o s la sh   asosida 
ajratiladi.  D e m a k ,   in s o n   olayotgan  k e n g   k o 'la m d a g i  ax b o - 
rotlarning fa rq in i  fikran  taqqoslash  y o r d a m i d a  anglab yetadi. 
J u m l a d a n ,   o ' q u v c h i l a r   dilda  o ‘y la y o tg a n   narsalarin i  fikran 
so lish tirib   k o kr a d il a r .  B a ’zan  turli  y o s h d a g i   kish ila r  o ‘z
268
www.ziyouz.com kutubxonasi

t e n g d o s h l a r i   x a r a k t e r i d a ,   q i z i q i s h id a ,  y u r i s h - t u r i s h i d a ,  
m u o m a la s id a  va boshqa xususiyatlarida o ‘xshashlik va tafo v u t 
borligini  to p a d ila r.
K ish ilar  n arsa  va  h o d isa la rn i  b i r o n   belgiga  a s o s la n ib  
ta q q o s la s h d a   qiyinchiliklarga  u c h r a y d i l a r .   S h u n in g   u c h u n  
b e r i l a y o t g a n   in f o r m a t s i y a l a r   m o h i y a t i g a   d i q q a t - e ’t i b o r  
qilish  s h a r t.  K ishilar  u c h u n   ta q q o s l a s h   prinsipi  t u s h u n a r l i  
va  a n iq   b o ‘lsa,  m avjud  q iy in c h ilik la r n i  b a r ta r a f  qilish  o s o n  
b o kladi.  I n s o n   oldiga  aniq  m a q s a d   q o lyilsa,  yoinki  o ‘rg a - 
n ilayotgan  oby ek t  m ohiyatiga  kirib  b o ris h   u c h u n   y o ‘l - y o ‘riq 
b e r i l s a ,   f i k r a n   t a q q o s l a s h d a   x a t o l a r   m i q d o r i   k e s k i n  
k a m a y a d i.
S h a x s i y   k u z a t i s h l a r i m i z g a   q a r a g a n d a ,   t a q q o s l a s h  
o p c ra ts iy a s id a   k a tta   yoshdagi  kishi  va  o ‘q u v c h ila rd a   u c h -  
raydigan  a so siy   kam chilik,  b u  j a r a y o n n i   n o t o ‘g lri  t a s a w u r  
qilish  yoki  x a to   tushunishdir.
T a q q o s l a s h   d e g a n d a,  ikki  v a   u n d a n   ortiq   n a r s a la rn i 
y o n m a - y o n   q o 'y i s h n i   fa ra z   q i l i s h l i k d i r .   I n s o n   s h a x s i y  
fa o liy a tid a,  t a 'l i m   ja ra y o n id a   t a q q o s l a s h   ustida  q a n c h a l i k  
k o ‘p  m a s h q   qilsa  va  un d a  t a q q o s l a s h   k o ‘nikm asi  q a n c h a l i k  
m u k a m m a l   p a y d o   b o klsa,  u n d a   f ik r  y u ritish   s h u n c h a l i k  
sam arali  b o l a d i .
Abstraksiya. 
Bu  narsa  v a   h o d i s a l a r n i n g ,   q o n u n   v a  
q o n u n i y a t l a r n i n g   a y r i m   b c l g i s i ,   s i f a t i ,   a l o m a t i   y o k i  
x u s u s i y a t la r i n i   fikran  u l a r d a n   a y i r i b   o lib ,  m u sta q il  f ik r 
ob y e k tig a   a y la n tiris h d a n   ib o rat  f ik r y u ritish   o peratsiya sidir. 
M asalan, bilish jarayonida tabiat, j a m i y a t  va ayrim   insonlarga 
x o s   b o l l g a n   „ g o bza Ilik “  b e l g i s i n i   a y i r i b   o lib ,  u l a r n i n g  
g o lzalligi  t o ‘g lrisida  em as,  balki  u m u m a n   g o lzallik,  y a ' n i  
e s t e t i k   k a t e g o r i y a   m a z m u n i d a g i   t u s h u n c h a   y u z a s i d a n  
m u lo h a z a   yuritiladi.
A b stra k s iy a la s h   s h u n d a y   fi k r ,  t a f a k k u r   o p e r a t s iy a s i -  
dirki,  b u   o p e ra tsiy a   y o r d a m i d a   a w a l   m o d d iy   d u n y o d a g i  
narsa va  h o disalarning  m u h im   xususiyatlarini  farqlab o l a m i z , 
s o ' n g r a   u l a r d a g i   m u h i m   b o ' l m a g a n ,   i k k in c h i  d a r a j a l i  
xu su siy atlarn i  fikran  ajratib  o l a m i z .
www.ziyouz.com kutubxonasi

A b s t r a k s i y a   j a r a y o n i d a   o b y e k t d a n   a j r a t i b   o l i n g a n  
belgining  o kzi  t a f a k k u r n i n g   mustaqil  o b y ek ti  b o l i b   qoladi. 
A bstraksiya  o p e r a t s iy a s i   analiz  n atijasida  vujudga  keladi. 
M asa la n ,  s i n f d e v o r i n i   an a liz   qilish j a r a y o n i d a   u n in g   faqat 
b ir  belgisini,  y a ’ni  o q lig in i  ajratib  olish  m u m k i n   v a   oq 
d e v o r  t o ‘g ‘risida  e m a s ,   balki  d e v o r n in g   oqligi  t o ‘g ‘risida, 
keyin  esa  u m u m a n   o q lik   haqida  fikr  y u ritish   m u m k in . 
K ishilar  q u y o s h ,  o y ,  yulduz,  elektr,  olo v ,  b a ’zi  p la n e ta - 
lar,  ay rim  to s h   v a   h o k a z o la r n i n g   yoritishini  k o ‘z o ‘nglarida 
k u za ta  turib,  u l a r n i n g   b itta   u m u m iy   belgisini,  y a ’ni  y o ri­
t is h in i  fi k r a n   a j r a t i b   o lib ,  u m u m a n   y o r i t i s h   t o ‘g ‘risida 
m u l o h a z a   y u r i t i s h l a r i   a y n i  h a q i q a t d i r .  T u r l i   g e o m e t r i k  
shakllarni  — u c h b u r c h a k ,   t o 'rtb u rc h a k ,  kesik  k o n u s,  kesik 
p ira m id a ,  P a r a l l e l o g r a m m ,   ko‘p b u rc h a k ,  p a ra lle le p ip e d   va 
h o k a z o l a r n i   k u z a t a   t u r i b ,   ular  u c h u n   u m u m i y   b o ‘lgan 
belgini,  y a 'n i  b u r c h a k n i   fikran  ajratishlari,  s o 'n g r a   u m u ­
m a n   „ b u r c h a k “  t u s h u n c h a s i   t o ‘g ‘risida  fik r  yuritish la ri 
lozim  boMadi.
F a n  va  t e x n ik a   rivoji  avj oigan  hozirgi  d a v r d a  kishilarga 
uza tilay o tg an   a x b o r o t l a r n i n g   m a ’lu m   q ism i  ab stra k t  holda 
in s o n   m a ’na v iy   m u l k i g a   a y la n m o q d a .   I n s o n d a   m a z k u r  
b ilim larni  hissiy  b ilish   ap p a ra ti  y o rd a m i  b ila n   o'z la sh tirish  
im k o n iy a ti  y o ‘q,  s h u n i n g   u c h u n   ularni  a b stra k t  y o ‘l  bilan 
0
‘zlashtirib olish  t a l a b   qilinadi.  Lekin  ab stra k siy a holatidagi 
ax b o ro tn i  i n s o n l a r  q iy in c h ilik  bilan  o ‘z lashtira dilar.  Yaqqol 
k o 'r g a z m a lilik k a   a s o s l a n m a g a n   b ilim lar  q iy in c h ilik   bilan 
q a b u l   q i l i n a d i .   S h u n g a   q a r a m a y ,   a b s t r a k t   h o la t i d a g i  
bilim lar koMami  k u n d a n   k u n  ortib b o r m o q d a .   C h u n k i  yangi 
kashfiyotlar,  i x t ir o la r   z a m ir id a n   kelib  c h i q u v c h i  
q o n u -  
n i y a t l a r ,   i c h ki  m u r a k k a b   b o g M a n i s h l a r n i n g   b a r c h a s i  
abstrakt a tam a sid a o ‘z  ifodasini to p m o q d a.  S h u  bois kishilarni 
m a z k u r   j a r a y o n g a   ta y y o rla sh ,  o 'n g 'a y s i z   s h a r t- s h a r o i t g a  
m oslasha  olishga  k o ‘n i k i s h g a o ‘rgatish  lozim .
T a ’lim  t i z i m i d a g i   b ilim la r n in g   a k s a riy a ti  b ilis h n in g  
o q ilo n a   y o ‘li  b i l a n   egallashga  q a ra tilg a n   b o l i b ,   abstrak- 
siyadan  keng  k o l a m d a   foydalanishni  t a q o z o   etadi.  S h u n in g  
270
www.ziyouz.com kutubxonasi

u c h u n   o ‘q u v c h i l a r n i   abstraksiyani  a m a l g a   oshirish  y o l   v a  
usullari  b i l a n   u zluksiz  tan ish tirib   b o r i s h   kerak.
Y u q o r i d a   a y t i l g a n l a r d a n   t a s h q a r i ,   o ‘q u v c h i l a r d a  
ab stra k siy a lash   ja r a y o n i   y o r d a m id a   q i y m a t ,   so n ,  kenglik, 
t e n g lik ,  u z u n l i k ,   k attalik ,  q a t t i q l i k ,   z i c h l i k ,   b a l a n d l i k ,  
g e o m e t r i k   s h a k l ,   t a n q id iy   r e a l i z m ,   b o s i m ,   s o l i s h t i r m a  
o g ki rlik ,  g e o g r a f i k   t u s h u n c h a l a r   t i z i m i   k a b i  a b s t r a k t  
t u s h u n c h a l a r n i   vujudga  keltirish  z a r u r .
In s o n n i  abstraksiya  o p eratsiya si  b ila n   q u ro lla n tirish   — 
u n i n g   i n t e l l e k t u a l   j i h a t d a n   i n t e n s i v   riv o jla n is h ig a   o l i b  
k e l i n a d i ,   s h u n i n g d e k ,   m u s t a q i l   b i l i m   o l i s h   f a o l i y a t i  
tak o m illa sh tirilad i.
U m u m lash tirish . 
P s i x o l o g i y a d a   u m u m l a s h t i r i s h  
m u a m m o s i g a   d o i r   y a g o n a   y o ' n a l i s h d a g i   n a z a r i y a   y o ‘q. 
S h u n i n g   u c h u n   psixologlar  b u   j a r a y o n n i   tu r l i c h a   t a l q i n  
qilad ila r,  g o h o   u n i  g u ru h larg a  b o ‘lib  o ‘rg a nadilar.  S h u ­
n i n g d e k ,   m a k t a b   t a ’lim ini  q a y s i   u m u m l a s h t i r i s h   u s u li  
asosida  a m a l g a   oshirish  t o ‘g ‘risid a  h a m   o l im l a r   t u r l i c h a  
fikrdadirlar.  B a ’zi  psixologlar  t a ’l i m d a   „ u m u m l a s h t i r i s h “ 
usulini  n a z a r i y  j i h a t d a n   q o i l a b - q u w a t l a s a l a r   ( S . L . R u b i n -  
s h t e y n ,   V . V . D a v i d o v   va  b o s h q a l a r ) ,   a y r i m l a r i   u m u m -  
lash tirish n i  h a m   nazariy,  h a m   a m a l i y   usulini  q o ‘lla s h n i 
tavsiya  e t m o q d a l a r   ( N . A . M e n c h i n s k a y a ,   D . N . B o g o y a v -  
l e n s k i y ) .   A m m o   o ‘q u v   f a o l i y a t i n i n g   t u r l i - t u m a n l i g i ,  
b i z n i n g c h a ,   d a r s   j a r a y o n i d a   h a r   x il  u m u m l a s h t i r i s h  
u s u lla rid a n   fo y d a la n ish   kerakligini  t a q o z o   qiladi.
P sixologiyada  u m u m la s h tiris h n in g   ken g   q o ‘llaniladigan 
ikki  turi:  t u s h u n c h a l i   u m u m l a s h t i r i s h   v a   h i s s iy - k o n k r e t  
u m u m la s h tiris h   yuzasidan  k o ‘p r o q   flk r  yuritiladi.  T u s h u n ­
chali  u m u m la s h tiris h d a   p r e d m e t la r   obyek tiv   m u h i m   belgi 
asosida  u m u m la sh tirilad i.  H is s i y - k o n k r e t   u m u m la s h tiris h d a  
esa  p r e d m e t la r   topshiriq  talabiga  k o ‘ra,  tashqi  belgi  b ila n  
u m u m la sh tirila d i.  Psixologlar  n o t o kg ‘ri  u m u m la s h ti r i s h n in g  
( N . A . M e n c h i n s k a y a ,   E . N . K a b a n o v a   —  M e l l e r )   h is s iy -  
k on k re t  u m u m la sh tiris h d a n   farqi  borlig in i  h a m is h a  ta 'k i d la b  
k e l m o q d a l a r .   0 ‘q u v c h i   b a ’z a n   p r e d m e t l a r n i   m u h i m
www.ziyouz.com kutubxonasi

b o ‘lm agan  belgisiga  asoslanib  n o to 'g 'r i  um u m la sh tira d ila r, 
vaholanki  to p s h iriq   shartida  bu  talab  u la r  oldiga  m utla qo 
qo'yilm aydi.  A m m o  b u   nazariyaning  him o y ach ilari  n o to 'g 'ri 
u m u m la sh tirish n i  a l o h i d a   tur  deb  h iso b la m a y d ila r  ham .
U m u m l a s h t i r i s h   d e g a n d a ,   p s i x o l o g i y a d a   n a r s a   va 
h o d isalard a g i  x o s s a ,  belgi,  xususiyat,  a l o m a t l a r n i   to pish 
va  sh u   u m u m i y l i k   a so sid a   ularni  b irlashtirish  tushuniladi.
M a s a la n ,  t e m i r ,   p o 'I a t,  l a tu n ,  o l t in   va  b o s h q a l a r d a  
m avjud  b o 'l g a n   o ‘xshashlik  va  u m u m i y   belgilarni  yagona 
t u s h u n c h a   o s ti d a   t o ‘p lab,  uni  „ m e t a ll “  d e g a n   ibora  bilan 
n o m la s h im iz ;  s h u n i n g d e k ,   qish,  b a h o r ,  y o z   v a   kuzni  „fasl“ 
deg a n   t u s h u n c h a   o r q a li   ifodalash  m u m k i n .   In s o n n in g  yosh 
d a v r i  x u s u s i y a t i d a g i   u m u m i y   b e l g i l a r   h i s o b g a   o l i n i b ,  
„ o ‘s m i r “ ,  „ o ' s p i r i n “ ,  „ye tuk  kishi“ ,  „ k e k s a “  singari  a ta - 
m a la r   ishlatiladi.
U m u m l a s h t i r i s h   a b s t r a k s i y a l a s h   o p e r a t s i y a s i d a n  
ajralgan  h o l d a   s o d i r  b o 'l m a y d i ,  h a r  q a n d a y   u m u m la s h tiris h  
a s o sid a   a b s t r a k s i y a l a s h   ja ra y o n i  y o t a d i .  A m m o   u m u m ­
lashtirish  j a r a y o n i   abstraksiyasiz  m av ju d   b o 'lis h i  m u m k in . 
A g a r  a b s t r a k s i y a l a s h   fa o liy a tid a  n a r s a   va  h o d i s a l a r n i n g  
o 'x s h a s h   h a m d a   m u h i m   belgilari  ta s o d i f  belg ilarid an   fikran 
ajratib  o linsa,  u m u m la s h ti r i s h d a   ajratib  o lin g a n   o 'x s h a s h , 
u m u m iy   va  m u h i m   belgilarga  s u y a n g a n   h o ld a   n a rs a   va 
h o d is a la r  b irla s h tirila d i.
B o sh q a   fik r y u r itis h   operatsiyalari  kabi  u m u m la s h tiris h  
h a m   s o ‘z,  n u t q   y o r d a m i d a   ro 'y o b g a   c h i q a d i .   T a ’kidlab 
o ‘tilganidek,  h a r  q a n d a y  s o 'z  o lz  o 'r n i g a   q a r a b   u m u m la s h -  
tiriladi.  J u m l a d a n ,   „ d a r a x t “  degan s o ‘z q o l l a n i l d i ,   deb  faraz 
qilaylik,  u n d a  b iz  turli  daraxtlarga  bevosita  a l o q a d o r b o 'l g a n  
iborani  aks e ttirg an   b o 'la m iz . Yoinki  „ ta la b a “ deg a n  a ta m a n i 
ishlatish  b ila n   t u rli  kurs,  har  xil  fa kultet  va  b a r c h a   oliy 
o ‘q u v   y u r t i d a   t a h s i l   o l a y o t g a n   y o s h l a r n i   b i r l a s h t i r i b  
ifodalagan  b o 'l a m i z .
U m u m l a s h t i r is h   j a ra y o n i  s o 'z   t a ’sirida  vujudga  kelgan 
ikkinchi  s i g n a l l a r t i z i m i g a a s o s l a n a d i .   A k a d e m ik   I.P.P avlov 
fik rich a ,  n u t q   s i g n a l l a r i   tufayli  n e rv   f a o liy a tin in g   yangi 
272
www.ziyouz.com kutubxonasi

p r i n s i p i   —  a b s t r a k s i y a l a s h   v a   b u   b i l a n   b i r g a ,   o l d i n g i  
t i z i m n i n g   b e h i s o b   s i g n a l l a r i n i   u m u m l a s h t i r i s h   v u j u d g a  
keladi.  S h u n d a n   s o ‘ng,  a n a   s h u   u m u m la s h ti r i l g a n   y a n g i  
sig n allar  t a g ‘in  an a liz  va  s i n t e z   q ilinaveradi.
F ik r   y u ritish n in g   u m u m l a s h ti r i s h   operatsiyasi  h a r   xil 
asoslarga  k o ‘ra turlarga b o ‘lib o ‘rganiladi.
Umumlashtirish
Mazmuniga ko‘ra
Elementar
Empirik
Tushunchali
Nazariy
Fikrning yo‘nalishiga  ko‘ra
Umumiydan  xususiyga
Yakkadan umumiyga va 
undan xususiyga
Umumiydan xususiyga 
va o ‘sha umumiydan 
yanada umumiyga
Kamroq  um um iydan 
yanada umumiyga
Yagona umumiy 
holatdan yanada 
umumiyroqqa
18  Psixologiya
273
www.ziyouz.com kutubxonasi

U m u m l a s h t i r i s h n i   m a z m u n i g a   k o ‘ra  t u s h u n c h a l i  
u m u m l a s h t i r i s h   v a   y a q q o l - k o ‘rg a z m a li  y o k i  e l e m e n t a r  
u m u m la s h tiris h   tu rig a   ajratish  q abul  q ilinga n.  T u s h u n c h a li  
u m u m la s h ti r i s h   o rq a li  obyektiv  q o n u n iy a t l a r n i n g   m u h i m  
belgilariga q arab birlashtirish amalga oshiriladi.  B u n d a  m u h im  
be lg ila r  u m u m l a s h ti r i l i b ,   obyektiv  q o n u n i y a t l a r n i   o c h ish  
m u m k in  b o ‘ladi. Y a q q o l  k o ‘rgazmali u m u m la s h tiris h d a narsa 
v a   h o d i s a l a r   t a s h q i   h a m d a   y a q q o l   b e l g i l a r i   b o ‘y i c h a  
u m u m la s h ti r i l a d i.
K o n k re tla s h tir is h . 
U m u m i y ,   m a v h u m   b e l g i   v a  
xususiyatlarni  y a k k a ,  y o l g ‘iz o byektlarga  ta tb iq   qilish  bilan 
ifo d a la n a d ig a n   fikr  y u r it i s h   operatsiyasi  in s o n n i n g   b a r c h a  
y u m u s h l a r i d a  faol  is h tir o k  etadi.  Voqelik q a n c h a l ik   ko n k re t 
(y a q q o l)  sh a k ld a   ifo d a la n s a ,  in so n   u n i  s h u n c h a l i k   o so n  
a n g la b  yetadi.  0 ‘z i n i n g  g e n e tik   kelib  c h iq ish ig a  q a ra g a n d a , 
kishilar d a s t a w a l   t e v a r a k - a tr o f n i  a n iq   belgilariga asoslanib, 
k o n k r e t   h o lid a  aks  e ttirg a n la r ,  yaqqol  o b ra z la rg a   suyanib 
t a s a w u r  qilish  i m k o n iy a tig a  ega boMganlar.  S h u   bois,  hozirgi 
k u n g a   q a d a r  k o n k r e tl ik   belgisi  liar q a n d a y  in s o n   zoti  u c h u n  
e n g   y a q in   belgi  b o ‘lib  hisoblanadi.  C h u n k i   a n i q   voqelik 
kishini  aqliy  z o lr b e r is h l ik d a n ,  irodaviy ta n g lik d a n   va stress 
h o l a t d a n   forig‘  q iladi.  S h u n in g   u c h u n   b o l s a   kerak,  o d a m  
e n g   m u r a k k a b   q o n u n   h a m d a   t u s h u n c h a l a r n i   k o n k re tlik  
d a r a ja s ig a   a y l a n t i r i s h g a   h a r a k a t  q iladi.  M a s a l a n ,   in s o n  
„ q i y m a t “  t u s h u n c h a s i n i   „ o d a m n i n g   q a d r - q i m m a t i “ , 
„ to v a r n i n g  q i y m a t i“  s h a k lid a   k o n k re tla sh tira d i  va  h okaz o.
Psixologiya  f a n id a   m a z k u r   fikr  yuritish  operatsiyasiga 
q u y id a g ic h a   t a ’r if b e r ila d i:  K onkre tla shtirish  h o d isa la rn in g  
ic h k i  b o g ‘lan ish i  v a   m u n o s a b a t l a r i d a n   q a t ’i  n a z a r ,   b ir 
t o m o n l a m a  t a ’k i d l a s h d a n   iborat fikr yuritish  operatsiyasidir.
P s ix o lo g la rn in g   t a d q i q o t la r i   k o 'r s a t is h i c h a ,   k o n k r e t ­
lashtirish  o d atda ikki xil vazifani bajaradi.  Dastlabki vazifasiga 
taallu q li  m iso llar  k e ltirib ,  unin g   psixologik  m e x a n iz m in i 
k o 'rsa tish ig a   h a r a k a t  q ila m iz .  M as a la n ,  o lq u v c h i l a r   „ q o r a “ 
d e g a n  so‘zni  ishlatgan  paytlarida ko‘z o 'n g id a  b itu m ,  ko‘mir, 
a s fa lt  kabi  q o r a   r a n g d a g i   n a rsa   va  h a y v o n l a r n i   g a v d a - 
274
www.ziyouz.com kutubxonasi

lantirishlari  m u m k in .  S h u n in g d e k ,   u la r  „ h a r a k a t “  d e g a n  
ib o ran i  ishlatganlarida,  o d a m n i ,   m a s h in a n i,  h a y v o n l a r n i ,  
suv va sam o ly o t  kabilarni  t a s a w u r  qila oladilar.  K e y in c h a lik  
e s a   h a r a k a t  t u s h u n c h a s in i n g   k o ‘lam i  k en g a y ib   b o r a d i   va 
b i o l o g i k ,   i j t i m o i y   v a   h o k a z o   h a r a k a t l a r   k o ‘z  o l d i g a  
keltiriladigan  b o ‘ladi.
K o n k re tla s h tirish n in g   ik k in c h i  vazifasi  q u y id a g i  m is o l-  
la rd a   o ‘zining  y o rq in   ifodasini  lo padi.  M a s a la n ,  k is h ila r 
k e t m o n ,   b e lk u ra k ,  p a n s h a x a n i