Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi
Yüklə 7,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yo ‘l/a b yuborishám
ib o ra t ta f a k k u r sifati un in g ixcham ligi d e y ila d i. M as a la n , , , 0 ‘q u v c h i i m t i h o n d a a w a l g 'o y a n i n o t o ‘g £ri y o rita y o tib , o ‘z xatosini „ b i r d a n ig a “ an g - lab, t o ‘g ‘ri j a v o b b e r a b oshlashi“ kabilar. D e m a k , t a fa k k u r n i n g m a z k u r s ifa ti fikrlarni t i n g lo v c h i l a r g a x a t o va k am ch ilik siz y e t k a z i b berish garovidir. T a f a k k u r n i n g tezligi xususiyati q o ‘y ilg a n savolga va m u a m m o g a t o ‘liq ja v o b olingan vaqt bilan belgilanadi. U ning tezligi q a t o r o m i l l a r g a , j u m la d a n , fikrlash u c h u n z a r u r m a te ria ln i t e z y o d g a tu s h ira olishga, m u v a q q a t b o g 'la n is h - la rn in g te z lig i, t u r l i h is la rn in g m a v ju d lig ig a , in s o n n i n g d iq q a ti g a , q i z i q i s h i g a b o g ‘liq b o 'l a d i . B u n d a n ta s h q a r i, t a f a k k u r n i n g t e z lig i b o s h q a s h a r tla r g a : i n s o n n i n g b ilim saviyasiga, fik rla sh qobiliyatiga, k o ‘n i k m a v a m alakalariga h a m b o g l i q e k a n lig i isbotlangan. X ulo sa qilib ay tg an d a , t a f a k k u r j a r a y o n l a r i n i n g tezligi u l a r n i n g m a ’lu m fursat ichida q a n c h a l i k s a m a r a berganligi bilan b a h o la n a d i. F ik r la rn in g tezligi o ‘quvchilarga j u d a z a r u r psixologik q u r o l b o ‘iib x i z m a t q iia d i. l m t i h o n p a y t i d a , s e m i n a r m a sh g ^ u lo tla rid a fa o l ishtirok qilgan t a l a b a hay a jo n la n ib , 292 www.ziyouz.com kutubxonasi eg a lla g a n b i l i m l a r i n i v a q t i n c h a u n u t i b , o ‘zini y o kq o t i b q o ‘yadi. 0 ‘rinsiz, salbiy e m o t s i y a l a r ( h i s - t u y g ‘ular) u n i n g ta f a k k u rin i t o r m o z l a b , m u v a f f a q iy a t s i z l i k k a olib k e la d i, y a ’ni f ik r n i b a y o n q i l is h d a c h a l k a s h i s h p a y d o b o ' l i b , k ey in ch a lik b u t u n l a y to r m o z l a n ib q o lis h i m u m k in . B a ’zi n atijasida u y q u d a g i ayrim n e y r o n l a r u y g ‘o n i b funksiyasi j a d a l l a s h i b k e t a d i v a fikr „ b i r d a n i g a “ r a v s h a n l a s h i s h i m u m k i n . S h u n i n g u c h u n o ‘q i t is h j a r a y o n i d a o ‘q u v c h i - l a rn in g a q liy faoliyatini t o ‘g ‘ri b a h o l a s h d a u l a r n in g i n dividual t o p o l o g ik xususiyatlarini h i s o b g a olish m a q s a d g a m u v o fiq d ir. J a h o n p s ix o lo g la rin in g k o ‘r s a t i s h i c h a , t a f a k k u r n i n g a so siy v a e n g m u h i m belgisi, x u s u s i y a t i — bu m o d d i y voqelikdagi m u h i m jihatlam i ajratib, m u sta q il ravishda yangi m a z m u n d a g i u m u m la s h m a l a r n i k e ltirib ch iq arish d ir. I n s o n oddiy n ars alar t o ‘g ‘risida fikr y u r it g a n d a h a m ularning tashqi b e l g i l a r i b i l a n c h e g a r a l a n i b q o l m a y d i , b a l k i h o d i s a m o h iy a tin i o c h i s h g a intiladi, o d d i y t u r m u s h h a q i q a t id a n u m u m i y q o n u n i y a t yaratishga h a r a k a t qiladi. S h u b h a s iz , in s o n t a f a k k u r i h a li i z l a n m a g a n , t o i a f o y d a la n i lm a g a n im koniyatlarga ega. Tafakkurpsixologiyasining endigi vazifasi a n a sh u h a y o t g a jo riy q ilishdan t o ‘la o c h i s h , fan va t e x n ik a p ro g r e s s in i in t e n s i v la s h d a n i b o r a t . C h u n k i h a r q a n d a y k a s h f iy o t , y a n g i l i k , p ro g r e s s — i n s o n a q l - z a k o v a t i n i n g m a h s u l i d ir . S h u b ois fan v a t e x n i k a p ro g re ss i „ i n s o n - s h u n o s l ik “ fa n in i n g rivojiga k o ‘p j i h a t d a n b o g'liqdir. Tafakkur tu r l a r i M u a y y a n ijtim o iy m u h i t d a t u r m u s h k e c h i r a y o t g a n o d a m l a r n i n g ehtiyojlari, x a t t i - h a r a k a t m otiv lari, n a r sa la rg a q iziqishlari, intilishlari, m ay llari, a q l i y qobiliyatlari, h a t t o faoliyatlari h a m t u r l i - t u m a n d i r . A n a s h u bois, u l a r n i n g tafakkuri h a m h a r xil holatlarda, v a z iy a t la r d a turlicha ta r z d a www.ziyouz.com kutubxonasi vujudga k e la d i, n a m o y o n b o l a d i . B u n d a n oldingi bo b lard a t a ’kidlab o kt g a n i m i z d e k , bilish j a r a y o n i d a , a m a liy va n a z a - riy v azifalarni h a l e tis h d a , o ‘zga k ish ila rn in g fïkrlarini uqib olishda u la r b i l a n m u o m a l a g a kirishishda in so n fik ryurita di. T arix iy t a r a q q i y o t b o sq ich id a o d a m l a r ijtim oiy tu r- m u s h d a v o q e b o ‘lg an m u a m m o la r n i n g aksariyati am aliy y o ‘1 b i l a n h a l q i l i n g a n , s h u n i n g d e k , u l a r g a n i s b a t a n m u n o s a b a t h a m a m a l i y faoliyatidan kelib c h i q q a n h olda am alga o s h irilg a n . N a r s a va hodisalar y u z a s id a n nazariy fikr bildirish esa tarixiy taraqqiyotning b i r m u n c h a keyingi davriga t o ‘g ‘ri keladi. Y e r y u z a s id a fanlarning kelib chiqishi h aq i- dagi b i z g a c h a y e t i b k elgan m a ’l u m o t l a r m a z k u r m u l o - hazam izga dalil b o ‘la oladi. Qadimgi aviod va ajdodlarim izda y e r m a y d o n i n i q a d a m bilan o l c h a s h , k o ‘z bilan c h a m a la s h b o 'yicha a m a liy b ilim la m in g to'planishi natijasida geom etriya fani k a s h f q i l in g a n . K ishilarning b a r m o q bilan hisoblashi tu rm u s h ta la b in i q o n d i r a o lm ag an d a n s o ‘ng — m a te m a tik a , n arsa va h o d i s a l a r n i n g tasviri, shartli b e lgilarni to sh lard a, qoyalarda qoldirilishi natijasida tarix fani vujudga kelgan. Yer y u z a s id a a m a l i y b i l i m l a r t o ‘p la n is h i a s o s i d a a s t a - s e k i n nazariy u m u m l a s h m a l a r paydo b o ‘la b o s h la g a n , turli sohaga taalluqli i n f o r m a t s i y a l a m i n g tizim lashishi n atijasida fanlar hosil b o ‘lgan. S h u n i n g u c h u n i n s o n n in g a m a l i y va nazariy faoliyati o ‘za ro uzviy a loqada b o lib , h a m is h a biri ikkinchisini taqozo etadi. G e n e t i k kelib chiqishi nuqtayi naz aridan amaliy fa o liy a t b i r l a m c h i h i s o b la n i b , o b r a z l a r , t a s a v v u r l a r va fikrlarni aks e t t i r u v c h i nazariy faoliyat esa ikkilam chi b o i i b , a m a liy fa o liy a tn i n g m a ’lum tara q q iy o t c h o ‘qqisiga c h iq - q a n d a n s o ‘n g a jra lib c h iq q an . M a z k u r j a r a y o n b i r n e c h a o ‘n m ing yilla r d a v o m i d a yuzaga kelgan. A g a r d a i n s o n i y a t n i n g i j t i m o i y - t a r i x i y t a r a q q i y o t i m u a m m o s i d a n c h e t l a s h ib , ushbu m a s a l a n i olib qarasak, u h o ld a a m a l i y fa o liy a t birlam chi ek a n lig ig a q a n o a t hosil qilam iz. B u n i n g u c h u n insonning o n t o g e n e t i k taraqqiyotini dastlabki fazasiga m u r o j a a t qilamiz. Bola t u g ‘ilishidan tortib, t o u n in g b o g lc h a y o s h ig a c h a davrini a m a liy faoliyatda k o ‘r- 294 www.ziyouz.com kutubxonasi g a z m a l i - h a r a k a t ta f a k k u r o ‘s i s h i n i n g a s o s iy pallasi d e b ata s h m u m k i n . M a z k u r yoshdagi i n s o n b o lalari shu am aliy faoliyat q o b i g 'i d a aqliy harak atlarn i a m a l g a o shiradi, am aliy b i l i m l a r n i o ‘z l a s h t i r a d i , n a t i j a d a k o ‘r g a z m a l i - h a r a k a t ta fa k k u r o ‘sa b o ra d i. U shbu y o s h d a g i k i c h k in to y la r o ‘zlari o 'y n a y o t g a n n arsa la r, o ‘y i n c h o q l a r n i q o ‘llari b ilan bevosita u sh la b k o ‘rish o rq a li ular bilan t a n i s h a d i l a r , s h u n in g bilan birga ularni idrok qilishga intiladilar. I d r o k qilgan p re d m e tla r va o ‘y i n c h o q l a m i o ‘zaro solishtiradilar, q ism la rg a ajratadilar, a n a liz v a s i n t e z qiladilar, b o ‘la k la rg a ajra tilg an la rn i yaxlit h o l g a k e l t i r i b b i r l a s h t i r a d i l a r . K a t t a l a r t u s h u n t i r i s h i g a i s h o n c h hosil q ilm a s d a n , ayni c h o g ‘d a u la rn i o b yektlarni sin d irib y o k i b u z i b b o ‘lsa h a m , u l a r n i n g ichki tuzilishi bilan ta n i s h is h g a mayli kuchli b o 'l a d i . S h u b o isd a n a m a liy x arak tcrd a g i m u a m m o l a r n i hal q i l is h d a k o ‘p i n c h a „ b u z ib - tu z a ti s h “ y o ‘li bilan h arak at q iladila r. K o 'r g a z m a l i- h a r a k a t ta fa k k u r b o g ‘c h a yoshiga y e t g a n d a n s o ‘ng b o la la r d a o ‘z q iy m a tin i y o ‘q o t a boshlaydi. Inson t o m o n i d a n bevosita id rok q ilin a y o tg a n p re d m e tla r e m a s , balki fa q a t t a s a w u r q i l in a y o tg a n n a r s a va h o d is a la r h a q id a f ik rla s h d a n iborat t a f a k k u r t u r i k o ‘rg a zm ali-o b ra zli tafakkur d e b ataladi. Tafakkurning m a z k u r k o ‘rinishi 4 — 7 y o s h g a c h a b o ‘lgan b o la la rd a n a m o y o n b o i a d i . B o g ‘c h a yoshidagi b o la la rd a ko‘rg a z m a li-h a ra k a t tafa k k u rn in g am aliy e l e m e n t l a r i k o ‘ r g a z m a l i - o b r a z l i t a f a k k u r b o s q i c h i g a o £t g a n d a n s o ‘ng h a m saq la n ib q o l a d i , le k in u o ‘z i n i n g yetak c h i rolini y o 'q o t a b o sh la y d i. U s h b u yoshdagi k i c h k in to y la r j i s m v a p re d m e tla r bilan t a n i s h a y o t g a n d a a n a litik - sintetik f a o liy a td a n foydalanib ish k o ‘ra y o tg a n d a ularni q o ‘l bilan u s h la b k o ‘rishga, ichki tu z ilis h i b ila n a m a l d a t a n i shishga in tilm a y d ila r. C h u n k i k o ‘p h o l l a r d a u la rd a n a m a l i y h a r a k a t t a l a b q ilin m a y d i. L e k i n b u u l a r j i s m va p r e d - m e tla rn i, o b y e k tla r n i aniq va t o ‘liq i d r o k qilish, y a q q o l t a s a w u r etish im k o n iy a tid a n m a h r u m q ilin a d i, d e g a n s o ‘z em as, a lb a tta . B og‘c h a yoshidagi b o l a l a r ilm iy t u s h u n c h a - larga eg a b o ‘lm aganliklari u c h u n b ilis h fa o liy a tid a, a s o s a n , 295 www.ziyouz.com kutubxonasi o ‘rg azm ali-obrazlarga suyanib fikr yuritadilar, m ulohaza qiladilar, h u k m chiqaradilar. Yuqoridagi fikrimizni tas- diqlash u c h u n shveysariyalik psixolog J a n Piaje tajribalariga murojaat qilam iz. U 6 — 7 yoshdagi bolalarga xamirdan bab-b aravar qilib yasalgan ikkita zuvalachani k o ‘rsatadi, shu z a h o ti y o q te k s h iru v c h ila r u l a r n i n g b ir-biriga teng ekanligiga i s h o n c h hosil qiladilar. T a jrib an in g ikkinchi bosqichida z u v a la c h an in g bittasi n o n shakliga keltiriladi, bu holatni o ‘z k o ‘zlari bilan kuzatib tu rg a n bolalardan so‘ralganda, u la r zuvalacha hajm ining o ‘zgarishiga qarab tenglik buzilgan d e b javob berganlar. U sh b u holat bog‘cha yoshidagi b o la la rd a k o ‘rgazmali-obrazli tafakkur bevosita va b a ta m o m u la rn in g idrok jarayonlariga b o g ‘liq ekanligini ko ‘rsatadi. S h u n in g u c h u n ular narsa va hodisalarning, jism va p r e d m e t l a r n i n g k o ‘zga y a q q o l t a s h l a n i b tu r u v c h i alomatiga, xususiyatiga, tashqi belgisiga e ’tibor beradilar. Lekin ularn ing ichki bo g ‘lanishlari, o ‘zaro munosabatlarini bildiradigan m u h im , asosiy sifatlariga aham iyat bermaydilar. Obycktlarni f a z o d a jo y la s h g a n o ‘m i, tashqi n o m uhim belgisi ularning k o ‘rgazm ali-obrazli tafakkurini vujudga keltiradi. M asalan, u la rn in g nazarida odam lar b o ‘yining baland va pastligi ularn in g yoshini (ulugligini) belgilaydi. T afakkur faolligiga qarab ixtiyorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafa k k u r turlariga ajratiladi. U z o q vaqt davom ida hal q i li n m a y k e la y o tg a n aqliy v a z if a la rn in g m a n tiq iy tafa k k u r y o r d a m i d a t o ‘satdan, k u tilm a g a n d a hal qilish jarayoni intuitsiya deb ataladi. K o ‘p i n c h a ix tiy o riy ta f a k k u r j a r a y o n i m u lo h a z a , m u h o k a m a , i s b o tla s h , g ipoteza qilish kabi sha k lla rd a n am o y o n b o 'la d i. M atem atika, fizika, kimyo, psixologiya va b o sh q a fa n la rd a g i m u a m m o va m asalalarni yechish jarayonlari b u n g a yorqin misol b o ‘la oladi. Bundan tashqari, ix tiy o riy t a f a k k u r g a ta n q i d iy yoki n a z o r a t ( k o n tr o l) tafakkuri h a m kiradi. M oddiy borliqni adekvat aks ettirish fikr yuritishni ta n q id iy va sinchkov b o l is h i n i taqozo etadi. Binobarin, n a rsa va hodisalarni atro flich a bilish u c h u n www.ziyouz.com kutubxonasi ob y e k tiv b a h o b e ris h z a ru riy a ti t u g ‘i l a d i , b u esa o ‘z navbatida, kishilardan fikr yuritish koMami keng, analitik- sintetik faoliyat doirasi m ustahkam b o llishini talab qiladi. T a f a k k u r j a r a y o n l a r i ix ti y o r s i z y u z b e r is h i h a m m um kin. Lekin bu holda ular ixtiyoriy tafakkurga suyangan tarzda vujudga keladi. J u m l a d a n , o d a m n i n g a m a l iy , m a i s h i y va h o k a z o faoliyatlarida ixtiyorsiz ravishda q a to r savollar paydo b o lis h i va ularga beixtiyor javoblar axtarish hollari uchrab turadi. B unday p a y tla rd a inson fikr y u rity a p tim i yoki y o ‘qm i, buni bilish j u d a qiyin, vaholanki, u o 'z i c h a g o ‘yo savollarga j a v o b t o p g a n d a y , s h i r i n h i s - t u y g ‘ u l a r n i b o s h d a n kechirayotganday bo'ladi. Ba’zan am alg a oshirilishi maqsad qilib q o ‘y ilg a n to p s h ir iq n i ix tiy o riy r a v is h d a bajarish jarayonida bu rejaga kiritilmagan (favqulodda vujudga kelgan) ayrim vazifalarni h a m bajaramiz, b u ja ra y o n biz u c h u n ixtiyorsiz ravishda o ‘tadi. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti tarix idan shu narsalar m a ’Iumki, yirik ilmiy kashfiyotlar h a m k o ‘pincha xuddi s h u n d a y b e ix tiy o r fikr qilib tu rg a n m a h a l d a t o ‘s a td a n ochilgan. J u m l a d a n , y u no n olim i A rx im e d solishtirm a o g ‘irlik q o n u n in i z o ‘r berib aqliy m e h n a t qilish paytida emas, balki h e c h kutilmagan ja r a y o n d a , v a n n a d a c h o ‘milib turgan p a y tid a k a s h f etgan. U !u g ‘ ru s o lim i D . l . M e n - deleyevning hikoya qilishicha, u e le m e n tla r davriy sistemasi jadvalini tuzish vaqtida uch k e c h a-y u u c h k u nduz betinim m e h n a t qilg an , a m m o bu vazifani nih oyasiga yetkaza olmagan. U n d a n s o ‘ng c h a rc h a g an o lim ish stoli ustida uyquga ketgan va tushida bu elem entlar tartibli joylashtirilgan j a d v a l n i k o ‘ rg a n . S h u n d a D . I . M e n d e l e y e v u y q u d a n uyg‘onib, bir pa rc h a qog‘ozga tu shida a y o n b o ‘lgan jadvalni k o ‘chirib q o ‘ygan. K o‘pincha psixolog va fiziologlar m u a m m o n in g b u n da y oson ravishda yechilishi, hech k u tilm a g a n holatd a beixtiyor hal qilinishini shu kashfiyotlar o l a m yuzini k o ‘rganicha b o 'lg a n d a v r ich id a oylab, yillab q ilin g a n m e h n a t n in g 297 www.ziyouz.com kutubxonasi y a k u n i, y a ’ni t u g a l la n m a y q o lg a n t a f a k k u r ja r a y o n in i nihoyasiga yetishi, deb baholam oqdalar. Y irik f iz i o lo g h a m d a p s ixo lo g V .M .B e x t e r e v n i n g izohicha, b u n d a y kutilmagan jarayo n larn in g ro‘y berishiga asosiy sabab — o ‘rganilayotgan masala t o 'g ‘risida uxlashdan oldin z o ‘r berib bosh qotirish, o ‘ylash va butun diqqat- e ’tiborini tortilishi k a s h f qilinishi z a ru r masalaga to 'la - t o ‘kis y o ‘n a ltirish d a n iborat m u ra k k a b , b a rq a ro r psixik holatning h u k m surishidir. M azk u r holat aniq obyektga qaratilgan aqliy z o ‘rbcrishning intensiv tarzda davom etishi natijasida vujudga kelgan mahsuldir. Fikr yuritilishi Iozim bo ‘lgan narsa va hodisalarni idrok yoki t a s a w u r q ilis h m u m k in b o i s a , b u n d a y tafa k k u r konkret ta fa k k u r d e b ataladi. U , o lz navbatida, yaqqol- predmetli ta fa k k u r va yaqqol-obrazli tafakkur nomi bilan ikki turga ajratiladi. Agar fikr yuritish obyekti bevosita idrok q i li n s a , b u n d a y t a f a k k u r y a q q o l - p r e d m e t l i t a f a k k u r deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va hodisalar faqat tasaw ur q ilin s a, b u n d a y ta f a k k u r y a q q o l- o b r a z li ta f a k k u r deb ataladi. T a fak k u rn in g bir turi xotira yoki xayol tasawuriga asoslangan h o ld a na m o y o n bo lad i. A bstrakt ta f a k k u r narsalarning m o hiy atin i aks etti- ruvchi va s o ‘z la rd a ifodalanuvchi tu sh u nchalarga tayanib, fikr yuritishdir. Algebra, trigonom etriya, fizika, chizm a geometriya, oliy m atem atika masalalarini yechish mahalida fikr yuritish, m u lo h a z a bildirish abstrakt tafakkurga xos m iso llardir. A lg e b ra ik m iq d o rla rn i k o n k r e t narsalarga taqqoslab, nisbat berib konkretlashtirsa b o l a d i , lekin bu yerda b izning m aq sa d im iz konkret m iq d o r t o ‘g krisida fikr yuritish em as, balki shu narsalar oTtasida mavjud um u m iy m iqdor aloqalari ustida m ulohaza yuritishdir. C h un o n c h i, bu holda biz faqat um um lashgan tushunchalarga tayanib fikr y urita m iz. A bstrakt ta f a k k u r konkret tafa k k u rd a n g ‘oyat keng m a ’n o anglatishi bilan voqelikni c h u q u rr o q bilishga olib borishi bilan farq qiladi. Shuning u c h u n biz yakka hukm 298 www.ziyouz.com kutubxonasi vositasi bilan q a to r narsa va h o d isa la rg a taalluqli ichki qonu niyatlar to 'g ‘risida fikr yurita olam iz. ldrok va t a s a w u r qilish m u m k in boMmagan narsa v a hodisalar t o ‘g‘risida abstrakt tafakk ur yordamida m u lo h a z a yuritsa boMadi. S h u sababli jam iyat va tabiat qonunlari h a q id a , borliq to ‘g‘risida, cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik t o lg ‘risida, go‘zallik haqida m avh um abstrakt m ulohaza yuritish m u m k in , xolos. Biroq konkret tafakkur bilan ab strak t tafakkur o 'z a r o uzviy bog‘langandagina bir b u tu n in so n tafakkurini vujudga keltiradi. A b s tra k t tafakkur k o n k r e t tafa k k u r z a m i r i d a vujudga kelgan, uning poydevori ustida o'sgan va rivojiangan. C hunki tafakkurning kelib chiqishini genetik jihatdan analiz qilsak, k o n k r e t tafakkur a m a liy ta f a k k u r bilan parallel ravishda n a m o y o n b o ‘la boshlagan, abstrakt tafakkur esa tarixiy taraqqiy o tn in g keyingi bo sq ic h la rid a hosil b o llgan. Shunga qara m asd a n , ham m a vaqt h a r q an d ay konkret fikr, m ulohaza abstrakt fikr, m u h o k a m a ichiga m a ’lum darajada singib ketgan b o ‘ladi. Hodisalarni izohlashga, faraz qilishga qaratilgan tafak k ur nazariy tafakkur deb ataladi. T u s h u n c h a la r o^rtasidagi b ogM an ishlarni, m u n o s a b a tla rn i, ic h k i b o g l a n i s h l a r n i yoritib borish va shu bogManishlarni nazariy jihatdan fikr y uritish yoMi b ilan izohlash k abi j a r a y o n ia r n i n a z a r iy tafak k u r y o r d a m id a amalga o s h ir is h m u m k in . Izohlash p a y ti d a i z o h l a n a y o t g a n n a r s a v a h o d i s a l a r , xossa va xususiyatlar, jism va predmetlar, u m u m a n , b utun voqelik m a ’lum tu rk u m d a g i tu s h u n c h a la r q a to rig a kiritiladi va ularning farq qiladigan belgi va a lom atlari fikran ajratib k o 'rsa tila d i. B u n d a n tash q a ri, m u a y y a n o b y e k tla rn in g m o h iy a ti, m a z m u n i, mavjud boMishlik sabablari, kelib c h iq is h i, ta r a q q iy o ti, o ‘z g a rish i, s h u n in g d e k , u l a r n i n g ahamiyati h a m d a vazifalari izohlab beriladi. N a z a r i y t a f a k k u r j a r a y o n l a r i d a „ N e g a ? “ „ N i m a u c h u n ? “ , „ N i m a sababdan?“ , „ B u n in g o ‘zi nim a?“ , „ B u hodisa yoki holatlar, yoxud tu s h u n c h a l a r o ‘rtasida q a n d a y o ‘xshashlik va tafovutlar m a v j u d ? “ kabi q a to r sav ollar 299 www.ziyouz.com kutubxonasi vujudga keladi. Berilgansavollaigaatroflichao'ylab, mantiqan oqilona tuzilgan ja v o b la r ham topiladi. Ju m la d a n , „Quyosh b o t d i —q o r o n g ‘ i t u s h d i “ , „ S o v u q t u s h d i — s u v l a r m uzladi“ , „ O lm a x o n hayvondir“ , „Kit sut em izuvchidir“ , „15+2 va 20 — 3 niiqdorlari — o ‘zaro teng“ , „TA T mavzuviy a p p e rs e p s iy a o c h i b b e ris h a p p a r a t i d i r “ , „ X a r a k t e r — ijtimoiy tu rm u s h m ahsulidir“ va boshqalar. Keltirilgan bu m isollarda o ‘q u v c h i va talabalar narsa va hodisalardagi bogManishlarni, ichki qonuniyatlar va xossalarni, o ‘zaro m untazam m u n o sa b a tla rn i ta’kidlab o ‘tadilar, izohlaydilar va tushuntirib berishga harakat qiladilar. Nazariy tafakku rni ayni bir paytda abstrakt tafakkur deb atashlik a n ' a n a tusiga kirib qolgan. B u n d a y nom bilan a ta s h g a a s o s i y s a b a b n a z ariy t a f a k k u r n i n g u m u m i y hukm larda ifodalanishidir. Misol u c h u n , „M eta lla r elektr tokini yaxshi o ‘t k a z a d i “ , „Jismlar ishqalanishdan qiziydi“ , „ H a m m a hayv on lar o ‘zi yashayotgan m uhitga moslashadi“ , „Narsa va p r e d m e t n o m in i bildirib kelgan s o ‘zlar ot deb ataladi“ , „ D i q q a t b a rc h a psixik jara y o n va holatlarning muvaffaqiyatli a m a lg a oshirish garovidir“ , , , 0 ‘tish ( o V mirlik) davri h a m jism oniy, ham jinsiy jih a td a n intensiv o ‘sish dav rid ir“ , „ S h a x s taraqqiyoti nasliy (irsiy) belgi, ijtimoiy m uhit va t a ’lim-tarbiyaga b o g l i q d i r “ , „Qiziqish va ehtiyoj inson shax sin in g muhim jih a tid ir“ va hokazo. A b strakt t a f a k k u r m aktab o ‘q u v c h ila rid a dastavval elem entar shakidagi abstrakt tushunchalarga suyangan holda riv o jla n a d i, s o kn g r a m u ra k k a b t a b i i y - m a t e m a t i k fan asoslarini egallash jarayonida m a ’lum sistemadagi abstrakt tushunchalarni o ‘zlashtirish evaziga y uqoriroq bosqichga ko‘tariladi. Oliy m aktablarda tahsil olish davomida abstrakt tafakkur o ‘zining eng yuqori ilmiy-dialektik bosqichiga k o ‘tariladi. B u n d a i jt im o iy f a n l a r a lo h id a a h a m i y a t kasb e ta d i, ju m lad a n , falsafa, psixologiya va boshqalar. 0 ‘quvchi!ar ham k o ‘la m , h a m d a ra ja jih a tid a n m u ra k k a b b o l g a n tu shu n ch alar bilan tanishadilar. M asalan, materiya, ong, 300 www.ziyouz.com kutubxonasi xususiyat, um u m iylik , reallik, m a k o n , z a m o n , h a ra k a t, psixika, sifat, krizis, bosqich va hokazo. A b s t r a k t t a f a k k u r m u a m m o s i q a t o r s o b iq s o v e t psixologlari to m o n id a n izchillik bilan tadqiq etilgan. Sobiq s h o 'ro psixologiyasining dastlab k i rivojlanish pallasida u s h b u m a s a l a b ila n L . S . V i g o t s k i y , P . P . B l o n s k i y l a r , k e y in c h a lik , S .L .R u b in s h te y n , B .G .A n a n y e v , A . N . L e ontyev, N .A .M enchinskaya, G .S .K o s ty u k , P.Y .G alperin, R .G .N a ta d z e , D.B.Elkonin, V .V .D avidov, A .M .M a ty u s h - kin va bo sh q a la r shug'ullanganlar. H o z ir m azkur m u a m m o y u z a sid a n yetarli darajada e m p i r i k va nazariy b ilim la r to'plangan. Fan va texnikaning taraqqiyoti abstrakt tafakkumi ya n a d a rivojlantirishni taqozo e tm o q d a . N azariy tafakkur tufayli voqelikdagi u m u m iy va m u h im bog'lanishlarni, xossalarni, q o n u n iy a tla rn i anglab olam iz. S huning u c h u n Quyosh va oy tutilishini, yulduzlar siste- m asining harakatini, ob-havo m a ’lumotlarini, yer q im ir- lash o ‘c hoqlarini, voqea sodir b o 'lish in i a ncha ilgari aytib b e ris h im iz m u m k in . Shu s a b a b d a n nazariy ta f a k k u r n i old in d a n k o ‘rish imkoniyatini yaratadigan u m u m la s h g a n tafakkur deb h am ataydilar. S h u n d a y qilib, abstrakt ta f a k k u r orqali narsa va h o d i- s a l a r n i n g b e v o s i t a id ro k q i l i s h m u m k i n b o ‘l m a g a n xususiyatlari, o ‘zaro m unosabatlari aniqlanadi, u yoki b u so h a g a o id q o n u n iy a tla r o c h i l a d i , s a b a b - o q ib a t b o g ‘- lanishlari bilib olinadi. Voqelikni o ‘zgartirishga yoki inson ehtiyojlari u c h u n zarur boMgan real narsalar y ara tish g a qaratilgan ta f a k k u r turi konstruktiv, texnikaviy, tasviriy s a n ’at kabi s ohalarni tadqiq etadi. Voqelikni o‘zlashtirish vositasi bilan real n a rs a va hodisalarni yaratishga y o 'n a ltirilg a n fikr yuritish am aliy ta fa k k u r d e b ata lad i. U q o 'y i l g a n a m a liy va n a z a r i y vazifalarni yangi usullar bilan hal etish, ongim izda y a ngi t a s a w u r , t u s h u n c h a va h u k m l a r hosil qilish, m u a y y a n yangi narsalar yaratish bilan b o g ‘liq m urakkab ta f a k k u r j a r a y o n i d i r . A m a liy ta f a k k u r j a r a y o n i d a h a m n a z a r i y 301 www.ziyouz.com kutubxonasi tafakkurga o ‘x s h a sh savollar tu g ‘iladi. A m a liy tafakkur jaray on in in g d a v o m i ish-harakatlarni, aqliy harakatlarni t a s a w u r q ilish d a, fikrlashda n a m o y o n b o ‘ladi. M aktab h a y o tid a n o 'q u v c h i l a r n i n g d ik ta n t, b a y o n yoki insho yozish j a r a y o n in i b u n g a misol qilib keltirish m u m k in . Talabalar faoliyatidan konspekt yozish, referat tayyorlash, kurs va d ip lo m ishi ustida ishlash, sem in arg a hozirlik ko'rish, lab o ra to riy a m ashg‘ulotlarida a m a liy vazifalarni bajarish kabilar a m a liy tafakkurga yorqin misoldir. Psixologiyada tafakkurning o ‘ndan ortiq turlariga t a ’rif berib o ‘tiigan. Psixologiya tarixidan bizga m a ’lum b o ‘lgan avtoritar tafakkur turi harn o ‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqalardan keskin ajralib turadi. M uayyan fikrning chin yoki yo!g‘onligini obyektiv dalillar bilan isbotlash o ‘rniga in so n s h a x s n i n g ijo b iy yoki salbiy s if a tla ri b ila n g in a c h e k l a n i b q o l i s h d a n ib o ra t t a f a k k u r t u r i m u a l li f it a r tafakkur deb ataladi. U k o ‘pincha o d a m la rn in g muayyan s o h a b o ‘y i c h a b i l i m saviyasining, d a r a j a s i n in g c h e k - langanligidan va m u sta q il fikr yuritish qobiliyatining yetarli d a ra ja d a o ‘s n ia g a n l ig i d a n dalolat b e ra d i. S h u n in g d e k , psixologiyada bir-birlari bilan uzviy ravishda bogMangan m ulohaza y u ritishd a n iborat mantiqiy tafakkur jarayonini diskursiv tafakkur d e b atash qabul qilingan. O'quvchilar to m o n id a n m a n tiq iy y o ‘l bilan hukm va xulosa chiqarish ushbu tafakkur turi yo rdam ida amalga oshadi. O dam lar o 'r t a s i d a g i o ' z a r o b a h s l a r , ijodiy f ik r la s h d isk u s s iv tafakkur natijasi b o ‘lib hisoblanadi. Ijodiy tafakkur m urak kab bilish faoliyatidan biri b o l ib , tadrijiy ravishda, izchil o ‘zaro b o g l a n g a n jarayonlardan tashkil topadi: d a s ta w a l savollar tug'iladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish yoki savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala — ba jarilishi yoki hai qilinish i z a ru r b o 'l g a n sav o ln in g ifodasidir. N a m o y o n boMgan vazifa (m asala) ko*pincha ifodalanishi shart b o i g a n maqsadni ham o ‘zida aks ettirib keladi. M a q sa d e s a in so n n in g izla n ay o tg a n n o m a 'l u m 3 0 2 www.ziyouz.com kutubxonasi voqelikni topishga gum on va h ayajon, shubha h islardan qutulishga qaratilgan maylidir. T a fak k u rn in g izlanish b o s q ic h la rid a vujudga k e lg a n masala h a r xil darajada ifodalanishi m um kin. J u m la d a n , voqelikning nimalari m a ’iu m -u , nimalari n o m a ’lum, u larn i qanday aniqlash, qanday h o latd a va qaysi y o ‘l bilan yechish m u m k in , ularning turm ush u c h u n q a n d a y ahamiyati b o r, singari masalalarni aniqlashga t o ‘g ‘ri keladi. Ijodiy tafakkurning navbatdagi k o m po nentla ri q u y i- dagicha aks ettiriladi: q o ‘yilgan savollarga javob izlash, m asaiani ye c hishg a y o rd a m b e ra d ig a n y o l l a r , u s u lla r, vositalar, qoidalarni qidirish, u la rn i tanlash h a m d a m a z k u r faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar. O dam u s h b u konkret holdagi vazifani bajarish u c h u n qo'yilgan savollarga beriladigan javoblarni ayrim p a y tla rd a tevarak -m uhitdagi obycktlardan topishga harakat qiladi. M a zku r h o la tn in g sa m a r a d o r lig i k o ‘p j i h a t d a n u n i n g k u z a tu v c h a n lig i va sinchkovlik sifatlariga bog‘liq. A y rim h ollarda b e rilg a n savollarga javoblarni t o ‘plangan tajriba va yig'ilgan b ilim fondidan topiladi. Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning fikr yuritishi, mulohazasi va xulosa chiqarishi xuddi a n a shu nd ay tarzda nam oyon b o ‘ladi. Ijodiy tafakkur ijodiy xayol bilan uzviy aloqada b o ‘ladi. Shuning u c h u n inson amaliy faoliyatida bir talay savollarga javoblarni xayol yordami bilan to padi. Ju m ladan, h a r xil t a x m in la r, farazlar, ilmiy g i p o t e z a l a r y a ra tila d i, k a s h - fiyotlar, texnika sohasidagi ixtirolar shu y o ‘sinda a m a lg a o s h irila d i, y a ’ni xayol y o r d a m i b ila n z a ru r n a tija la rg a erishiladi. Shuningdek, ijodiy tafa k k u r jarayonida b a ’zi b ir vazifalarni hal qilish, bajarish, m u h o k a m a yuritish, m u l o - haza qilish, fikrlash, faraz qilish singari jarayonlar m an tiq iy fikr yuritish usullari va v o sita la rin i q o ‘llash y o ‘li b i l a n nihoyasiga yetkaziladi. Masalan, m atem atika, fizika kabi fan asoslarini o ‘zlashtirishda xuddi s h u n d a y holat ro ‘y beradi. Ijodiy fikr yuritish jarayonida g o h o kamchilik va xatolarga y o ‘l q o ‘yiladi. Natijada o lin g an jav o b la r yoki q o ‘llanilgan www.ziyouz.com kutubxonasi vositalarda s h u b h a la n is h hissi payd o b o l a d i . O q ib a td a natijalarni ta n q id iy tekshirish masalani hal qilish bilan parallel ravish d a n a m o y o n b o ‘lishi m u m k i n . O d a td a , s hunday paytlarda fikryu ritish n in g m antiqiy jihatlari hukm va xulosa chiqarish, isbotlash, dalillash, asoslash, rad qilish, inkor etish kabilar ijodiy tafakkur yadrosini tashkil qiladi. Ijodiy tafakkur ja ra y o n id a inson masalani hal qilishda o ‘z g a la rn in g y o rd am ig a tayanib ish k o kradi. Ayrim hollarda masala yoki to p sh iriq n i hal qilish, yechish paytida ijodiy tafakkur shaxs!araro m unosabatda, m ulo q o td a voqe b o la d i. M u lo q o t esa fikr a lm a sh ish , suhbatlashish, m u h o k a m a qilish, b a h s la s h is h , isb o tlash , da lilla sh kabi m a n tiq iy usullardan tashkil topadi. F a n v a texnika taraqqiyoti tarixining k o ‘rsatishiga q a ra g a n d a , yirik ilmiy kashfiyotlar, falsafly m ush o had alar, ilmiy nazariyalar, konstruktiv ijodlarning aksariyati ulug ‘ kishilar to m onidan ijtimoiy tafakkurning mahsuli sifatida, j a m o a tafakkuri natijasi tariqasida dunyo y u z in i k o ‘rgan. D e m a k , ijodiy ta f a k k u r a v lo d la r aql- z a k o v a t i n i n g d u r d o n a l a r i n i s i s t e m a la s h t ir is h i tufayli psixologik voqelikni ya ng ilikelem enti bilan boyitadi, xolos. Ijod iy ta f a k k u r b ila n masala y ec h ish o ‘z a ro uzviy bog‘langan bilishjarayonidir. Lekin ijodiy tafakkurni masala vositasiga aylantirib yuborish m umkin emas. Shuning uchun ularning nozikjihatlarini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. J u m l a d a n , m a s a la n i hal qilish, yechish faq a t tafakkur yordami bilan am alga oshiriladi, chunki b u n d a hech qanday o ‘zgacha yo ‘l b o l i s h i m u m k in emas va b o i m a y d i ham. 0 ‘z navbatida, tafakkur masala yechish vaqtidagina vujudga keladi. Shu boisdan u (y a ’ni tafakkur) yangi m asala q o ‘yishda, yangi m u a m m o la rn i keltirib chiqarishda, ularning inson ( o ‘zgalar) t o m o n id a n anglab yetishida va b oshqa hollarda asosiy rol o ‘ynaydi. Binobarin, ijodiy tafakkur faqat masala ( m u a m m o ) n i hal qilish bilangina bog‘liq b o 'lm a y , balki bilim la rn i ega llash , te k stla rn i tu sh u n is h , narsa h a m d a hodisalarni tan q id iy jih a td a n analiz qilish va hokazolarda h a m j u d a zarurdir. www.ziyouz.com kutubxonasi X o ‘sh, m u am m o li vaziyat b ila n masala y e c h is h n in g o ‘zaro tafovuti bormi? O d a td a m u a m m o li vaziyat v u ju d g a kelganda o d a m favqulodda h e c h kutilm agan, n o t a n i s h , t u s h u n i l i s h i m u r a k k a b b o M g a n , n o m a ’lum n a r s a v a hodisalarga d uch keladi. Aqliy z o ‘r berish natijasida i r o d a sifatlarini ishga solish orqali m u a m m o li vaziyat anglashilgan masalaga aylanadi. Binobarin, m asala m uam moli vaziyatdan kelib chiqib, uning bilan m a h k a m alo q a qilib h ukm su ra d i. T afak k ur m uam m o li vaziyatni an aliz qilish natijasida u n i r a v s h a n l a s h t i r i b , y e c h is h m u m k i n b o ‘lgan m a s a l a g a aylantiradi. Dem ak, bu yerda o ‘z a ro m ustahkam bog‘lan g a n fikr yuritislining berk zanjiri v u ju dg a keladi: t a f a k k u r , m u a m m o , masala. Zanjirning h a r bir zvenosi h a m is h a va b e to ‘xtov bir-birini taqozo etadi. M a s a l a n in g yuzaga k c lish i m u a m m o l i v a z i y a t d a n o 'z in in g spetsifik xususiyatlari bilan ajralib turadi. O d a t d a , masala ifodalanganda, garchi o ld in d a n b o ‘lsa h a m , m a ’l u m m a ’l u m o t la r va n o m a ’l u m l a r (qidirilishi z a ru r boM gan narsalar) alohida mantiqiy b o ‘laklarga, qismlarga ajratilgan b o ‘ladi. Masala nutq bilan bay o n qilingan qismdan va shartli belgilar yoki abstrakt tu sh u n c h a lard a n tashkil topadi. M a s a laning verbal b o ‘lagida m a ’lu m m a ’lum otlar va n o m a ’l u m narsalarga b o ‘lish aks ettirilgan b o l a d i . H ar q a n d a y p r e d - metlarga oid o ‘quv masalasida u n in g asosiy shartlari y e c h u v - chilar ongiga borib yetadigan darajada yaqqol shaklda b a y o n q ilin g a n b o ‘ladi, s h u n in g d e k , u n i n g o ldiga q o ‘yi1gan talablar va savollar ham turli yoshdagi odam larning yoshiga, saviyasiga mos ravishda tuziladi. Q attiq izlanish, m u h o k a m a yuritish, vositalar tanlash va ularni tatbiq etish natijasida qidirilgan n o m a ’lum narsa topiladi. Ijod iy ta f a k k u r j a r a y o n i m a v ju d bilim la rg a , y a n g i bilimlarni egallash esa tafakkurga m ustahkam b o g 'liq d ir. Hozirgi z a m o n ta ’lim jarayoni o ld id a turgan asosiy m a q s a d , o ‘quvchi shaxsini bilimlar bilan qurollantirish em as, b a lk i ularni mustaqil ham da m a n tiq iy fikr yuritish faoliyatiga o krgatishdan iboratdir. 2 0 P s i x o l o g i y a 3 0 5 www.ziyouz.com kutubxonasi X o ‘sh, ijodiy fikr yuritish jara y o ni q a n d a y am alga oshiriladi? 1. Fikr yuritish faoliyatida eng a w a l hal qilinishi zarur b o l g a n masala a n iq la b olinishi kerak. Agarda inson oldida hech qanday masala yoki m uam m o vujudga keltirilmagan b o ‘lsa, u h o ld a u b i r o n - b i r narsa t o ‘g lrisida fikr h am y u r i t m a y d i , d e m a k k i , u n in g q a rs h is id a h e c h q a n d a y m u a m m o mavjud e m a s . M abodo o d a m hal qilishi shart b o ‘lgan m asala y u z a s i d a n q a n c h a lik a n iq va t o ‘laroq m a ’lumotga ega b o ‘lsa, uni oqilona yechish yo‘1 va vositalarini shunchalik osonlik bilan topadi. Buning u c h u n m u am m o n i hal q ilu v c h ila rq o ‘yilgan masala (topshiriqning) m azm unini a v v a lo t u s h u n i b o l i s h l a r i , u n i n g s h a r t i n i t e k s h i r i b chiqishlari, nima m a 'l u m va nimalar n o m a ’lum ekanligini aniqlashlari zarur. 2. M u a m m o hal qilish yoki masalani yechish u c h u n z a r u r b o ‘lgan b a r c h a b i l i m l a r n i ( q o i d a l a r , f a k t l a r , q o n u n iy a tla r , x o ss a la r, m u h im belgilar, m u n o s a b a tla r, b o g l a n i s h la r va h .k .) tatb iq qilishga intiladilar. Buning u c h u n esa shaxsiy tajribada uchragan vositalardan, holat- lardan, usullardan u n u m li foydalanib, ularni fikran yangi sharoitga ko'chirishni am alga oshiradilar. 3. Masala yoki m u a m m o g a taalluqli faraz ilgari suriladi, b o s q i c h l a r t a x m i n q i l i n a d i , y e c h is h t o ‘g ‘risid a y o ‘l- y o ‘riqlaar ishlab c hiq ilad i, turli variant h a m d a variatsiyalar haqida m ulohaza yuritiladi, o‘zaro xayolan solishtirib, eng samarali alom atlar ajratiladi. 4. M u a m m o n i hal qilish u c h u n m o ‘ljallangan gipo- tezani tekshirish zaruriyati tuglladi. Uni tekshirish uchun o ‘xshash holatlar o ‘z a ro taqqoslanadi. Bu o ‘rinda ijodiy xayol m a t e r i a l l a r i d a n a tr o f lic h a fo y d a la n ila d i. U n in g haqqoniy ekanligiga isho n ch hosil qilish u c h u n tafakkur harakatlari tizimi tatb iq qilib k o ‘riladi. G ip o tez a mantiqiy usullar y o rd am ida fikran analiz va sintez qilinadi, uning chinligiga doir operativ tarzda hukm va xulosalar chiqariladi. 5. M u a m m o n i nazariy jihatdan hal qilish u c h u n ilgari www.ziyouz.com kutubxonasi surilgan gipoteza t o ‘g ‘ri ekanligi yoki n o t o ‘g ‘ri ekanligi a n iq la n sa, u fikr y u ritish d a n siqib ch iq ariladi v a y angi farazlar, o ‘ylar, taxm inlar q abu l qilinadi yoki o ‘ylab t o p i- ladi. Yangi amaliy gipoteza fikran bir n e c h a m a r t a tek - shiriladi, u n d a n sokng amaliyotga joriy qilish u c h u n sinashga tavsiya qilinadi. 6. M u a m m o yoki m asalani hal qilish, y e c h im , to p is h olingan natijalarni t o ‘g‘riligiga q a n o a t hosil qilish u c h u n m u a m m o n i hal qiluvchi, u n i tekshirish bilan aqliy h a ra - katlarni yakunlaydi. S h u nday qilib, ijodiy tafa k k u r turi o ‘zining s a m a r a - dorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi m u am m o la rn i o ‘ylab c h iq is h d a , m asalani hal q ilis h d a za ru r j a r a y o n b o ‘lib, insonning bilish faoliyatida y etakchi o lrin tutadi. $ Tekshirish uchun savollar 1. T a f a k k u r m o h iy a tin i tu s h u n t i r i n g . 2. T a f a k k u r q a n d a y tu z ilis h g a ega? 3. T a f a k k u r operatsiyalari t o ‘g ‘risida so'zla ng. 4. T a f a k k u r sh a k lla rin i t a ' r i f l a b berin g. 5. T a f a k k u r sifatlari n i m a l a r d a n iborat? Yüklə 7,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|