TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
§ 3. ƏRƏBLƏRĠN AZƏRBAYCANA YÜRÜġLƏRĠ
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. ƏRƏBLƏRĠN AZƏRBAYCANA YÜRÜġLƏRĠ
Mənbələrdəki ziddiyyətli faktlara baxmayaraq, ərəblərin Sasani imperiyasının Xəzərsahili vilayətlərinə, o cümlədən Azərbaycana real hücumu, yalnız 642-ci ildə baĢ verən Nihavəndin və Həmədanın fəthindən sonra mümkün oldu. Tədqiqatçıların fikrincə (A.Ġ.Kolesnikov), əhəmiyyətinə və ciddi nəticələrinə görə ərəblər üçün çox qələbələrdən üstün olan Nihavəndin süqutu iranlıların milli Ģüurlarına ağır zərbə endirdi. Tarixçi ət-Təbərin in dili ilə desək, o gündən iranlıların birliyi pozuldu. Bundan belə hər vilayətin əhalisi düĢmənlə yalnız öz vilayəti hüdudlarında döyüĢürdü. Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumata görə, Nihavənd döyüĢündən bilavasitə sonra ərəblər Həmədan-Rey yolu üstündə yerləĢən, alimlərin fikrincə, o dövrdə hələ Ģəhər səviyyəsinə yüksəlməyən və adi qalalardan olan Qum və KaĢanı tutdular. Bu qələbələrdən sonra qədim Midiya ərazisində möhkəmlənən ərəblər Ģimala doğru istiqamət götürdülər. Ərəblərin A zərbaycana tərəf yollarının üstündəki ilk vilayət Rey idi. Bu Ģəhəri tutmaq üçün ərəblər Həmədan-Rey vilayətləri ayrıcındakı Dəstəbə sərhəd nahiyəsini iĢğal etdilər, onun qalalarında isə hərbi qarnizonlar yerləĢdirdilər. Məhz bu qarnizonlardakı ərəb əsgərləri Azərbaycana və Ġranın Xəzəryanı vilayətlərinə ediləcək yürüĢlərə hazırlıq görürdülər. Ərəb iĢğalının müsibətli nəticələrini yaxĢı dərk edən Azərbaycandan, Deyləmdən və Reydən olan qeyri-nizami qoĢunlar Dəstəbə yaxınlığındakı Vacrud adlı yerdə toplaĢdılar. Burada baĢ verən qanlı döyüĢü ət-Təbəri hər iki tərəf üçün ağır itkilərinə görə Nihavənd və baĢqa böyük vuruĢmalarla müqayisə edir: "Nihavənd vuruĢmasına bərabər, ondan geri qalmayan böyük bir döyüĢ oldu, bu böyük vuruĢmada saysız-hesabsız adam qırıldı". Ərəblərin qalib gəldiyi bu ağır vuruĢmada azərbaycanlı döyüĢçülərin baĢında
134
Azərbaycan mərzbanı Ġsfəndiyar ibn Fərruxzad dururdu. Reydən yarımçıq qayıtdıqdan sonra o, seyrəlmiĢ qoĢununu Azərbaycanın Bacarvan, Miməz, Bəzz, Sərab, ġiz, Məyanic (Miyanə) və b. Ģəhərlərindən topladığı əsgərlərin hesabına artırdı. Nihavənd döyüĢündən düz bir il sonra, yəni 643-cü ildə, Reyin iĢğalı hələ tam baĢa çatmamıĢ, xəlifə Ömərin (634-644) əmri ilə Bukayr ibn Abdullah və Utba ibn Farkadın baĢçılıq etdikləri qoĢun dəstələri Azərbaycan sərhədlərini keçdilər. Ərdəbildən bir qədər aralı, Cərmidan dağı yanında Ġsfəndiyarın hələ yaxĢı möhkəmlənə bilməmiĢ dəstələri onları qarĢıladı. Mənbələrin məlumatına görə, bu, Bukayrın Azərbaycan ərazisində azərbaycanlılarla ilk toqquĢması idi. Bir neçə gün davam edən qanlı döyüĢ ərəblərin qələbəsilə baĢa çatır. Qırılan qırılır, qaçan qaçır, Ġsfəndiyar özü isə əsir düĢür. Rey yanındakı döyüĢlərin ərəblər üçün müvəffəqiyyətlə baĢa çatdırılması, xəlifənin Bukayra kömək göndərmək haqqında əvvəlki əmrinin yerinə yetirilməsinə imkan yaradır. Sərkərdə Simak köməyə göndərilir. Çox keçmədən Ġsfəndiyarın qardaĢı Bəhramın baĢçılığı altında təĢkil olunmuĢ yeni qoĢun Utba ibn Farkadın dəs təsinə hücum edir. Ərəblər bu dəfə də qələbə qazanırlar. Bəhram zorla qaçıb canını qurtarır. Hələ də Bukayrın yanında əsirlikdə qalan Azərbaycan mərzbanı Ġsfəndiyar isə bu hadisədən sonra ərəblərlə sülh müqaviləsi imzalamalı olur. Bu müqaviləyə görə Azərbaycan əhalisi "imkanları daxilində" can vergisi - cizyə ödəməli idi; "qadınlar və uĢaqlar, həmçinin yaĢamaq üçün vəsaiti olmayan xroniki xəstələr, dünya malından heç nəyi olmayan zahidlər" bu vergidən azad olunurdular. Yeni hakimiyyət Azərbaycanın bütün əhalisinə, "onun düzlərində, dağlarında, ucqar və sərhəd yerlərində yaĢayanlarına, onların əmlakına, dini icmalarına, qanunlarına, qaydalarına aman" verməyi öz üzərinə götürürdü. Cərmidan yanındakı döyüĢ bu vaxtadək bir çox döyüĢləri zəfərlə baĢa çatdıran ərəblərin Ģimala - Albaniyaya, Qafqaza olan yolunu açdı. Xəlifə Ömərin əmri ilə Bukayr, sərkərdə Utba ibn Farkadı xəlifənin Azərbaycandakı amili vəzifəsinə təyin edib, özü isə ilk növbədə, ərəblərin Bab əi-Əbvab ("Qapılar qapısı") adlandırdıqları Dərbəndin fəthinə hazırlıq görməyə baĢladı; çünki ərəblər yaxĢı baĢa düĢürdülər ki, Ģimal sərhədlərini möhkəmləndirmədən, Qafqaz keçidlərini, o cümlədən Dərbəndi öz nəzarətləri altına almadan Azərbaycanı, eləcə də Cənubi Qafqazın baĢqa vilayətlərini tabe etmək mümkün olmayacaq. Buna görə də xəlifənin əmri ilə Bukayr elə həmin il Dərbənd üzərinə hücuma keçdi. ġimal yürüĢünün çətinliklərini əvvəlcədən görən xəlifə Ömər sərkərdələrindən Suraka ibn Əmri, Huzayfa ibn Asid əl-Qaffarini, Həbib ibn Məsləməni, habelə Əbd ər-Rəh man və Salman ibn Rəbiə əl-Bəhili qardaĢlarını qoĢunları ilə birgə Bukayrın köməyinə göndərdi. Dəstələr Dərbənd divarı yanında Bukayra çatdılar. Xəlifənin əmrilə birləĢmiĢ qoĢunların komandanı təyin edilən Suraka, Əbd ər-Rəhman ibn Rəbiə əl-Bəhilinin dəstəsini əsas qüvvənin qabağında, Huzayfa və Bukayrın qoĢunlarını sağ və sol cinahlarda yerləĢdirdi; son zərbəni isə Salmanın dəstəsi endirməli idi. 135
Bu zaman Dərbəndin hakimi və Sasanilərin Ģimal sərhədlərinin mərzbanı məĢhur və qədim nəslə mənsub olan ġəhriyar (və ya ġəhribərəz) idi. Azərbaycanın cənub torpaqlarının fəthi xəbəri, Ģübhəsiz, ona da çatmıĢdı. Ərəblərin ön dəstəsinin hücumu baĢlanan kimi, mənasız qırğının qarĢısını almağa çalıĢan ġəhriyar bu dəstənin baĢçısı Əbd ər-Rəhmanla danıĢıqlar aparmaq üçün icazə istədi; sərkərdə Suraka ilə görüĢdən sonra isə özünün ərəblərə tabe olduğunu bildirdi, amma "quduz düĢmənə və əsli olmayan qaba xalqlara qarĢı" durmuĢ dərbəndlilərin can vergisindən azad olunmasını xahiĢ etdi. Nəhayət, tərəflər, xəlifənin də təsdiq etdiyi bu imtiyazın dərbəndlilərə verilməsinə razılaĢdılar: əli silah tutub, keçidin müdafiəsində duran və öz əvvəlki dini etiqadlarını saxlayan yerlilər ərəb əsgəri xid mətində olduqları ilin cizyəsindən azad edilirdilər. Dərbəndin alınması ilə Ģimal tərəfdən təhlükəsizliyi müvəqqəti də olsa təmin etmiĢ Suraka ibn Əmr yeni torpaqlar ələ keçirmək məqsədilə xəlifə ilə razılaĢmadan, Bukayrı Muğan, Həbib ibn Məsləməni Tiflis, Huzayfanı Alan ölkəsi, Salman ibn Rəbiəni isə ərəblərin Arran adlandırdıqları Albaniya üzərinə göndərir. Surakanın bu özbaĢına hərəkəti xəlifə Öməri narazı salır. Çünki, onun fikrincə, Suraka iĢğal etmək istədiyi yerlərin nə geniĢ ərazisini, nə də saysız qoĢununu nəzərə almamıĢdı. Doğrudan da, göndərilən sərkərdələrdən yalnız Bukayr tapĢırığı yerinə yetirir. Muğan fəth olunur. Qalan yerlərdə isə güclü müqavimətlə rastlaĢan ərəblər yalnız əldə edə bildikləri qənimətlə kifayətlənməli olurlar. Muğan əhalisi ilə, görünür, artıq 644-cü ildə bağlanılmıĢ müqavilənin Ģərtlərinə görə "gərək hər həddi-büluğa çatan bir dinar və ya onun dəyərində cizyə ödəsin, müsəlmana qarĢı sə mimi olsun, ona [azanda] yolunu göstərsin, bir gün-bir gecə [evində] saxlasın... Ancaq əgər onlar üz döndərib əhdi pozsalar, axırıncı fitnəkaradək hamını təslim etməsələr, onlara aman olmayacaq". Bu yürüĢ zamanı ərəblər xəlifə Ömərin əmrilə Dərbənddən Ģimalda olan Xəzər torpaqlarını da tutmağa cəhd göstərdilər. Növbəti hücuma, həmin il vəfat etmiĢ Surakanı Dərbənd sərhəd xəttinin rəisi vəzifəsində əvəz edən Əbd ər-Rəhman əl-Bəhili baĢçılıq edirdi. Ərəb atlılarının ilk hücumu uğurlu oldu: xəzərlərin əl-Beyda Ģəhəri tutuldu. O dövrün tarixçilərinin fikrincə bu qələbədə ərəblərin qeyri-adiliyi, hətta ölməzliyi haqqında xəzərlər arasında yayılmıĢ əfsanənin də rolu az deyildi. Lakin çox keçmədən bu əfsanə alt-üst oldu. Xəlifə Osmanın hakimiyyətinin (644-656) ilk ilində də xəzərlərə qarĢı basqınları davam etdirən ərəblər növbəti hücumlardan birində darmadağın edildilər. Əbd ər-Rəhman özü öldürüldü, qoĢun geri çəkildi. Ərəblərin Azərbaycana birinci yürüĢü baĢa çatdı. Beləliklə, 643-644-cü illərdə, xəlifə Ömərin dövründə, ərəblər tarixi Azərbaycan ərazisinin yalnız cənub və Dərbəndədək Xəzər sahili torpaqlarını tuta bildilər. Lakin bu iĢğalın özülü hələ möhkəm deyildi. Hətta 644-645-ci illərdə, xəlifə Ömərin ölümündən sonra mərkəzdə baĢ verən siyasi sabitsizlikdən istifadə edən azərbaycanlılar üsyan edərək, ərəblərin onlarla bağladıqları müqavilələrin Ģərtlərini yerinə yetirməkdən imtina etdilər. Xilafətin yeni baĢçısı Osmanın Azərbaycana göndərdiyi sərkərdə əl-Valid ibn Ukbanın rəhbərlik etdiyi ordunun hücumu ilə ərəblərin 136
Azərbaycana yeni -ikinci yürüĢü baĢlandı. Bu yürüĢdə birinci yürüĢ zamanı ad çıxarmıĢ Salman ibn Rəbiə və Abdallah ibn ġubeyl kimi sərkərdələr iĢtirak edirdilər. Abdallahın baĢçılıq etdiyi dörd minlik qoĢun Muğan, Bədr və Taylasana (TalıĢana) soxularaq bu Xəzəryanı torpaqları yenidən iĢğal etdi, qənimət və əsirlərlə əl-Validin qərargahına qayıtdı. Azərbaycan (cənub hissəsi) yenidən iĢğal, köhnə müqavilə isə bərpa edildi. Müqavilənin Ģərtlərinə görə, azərbaycanlılar təzminatla yanaĢı 800 min dirhəm verməyə boyun oldular. Bu yürüĢ zamanı əl-Validin on iki minlik ön dəstəsinə baĢçılıq edən Salman ibn Rəbiənin əsgərləri ətraf əhalini qorxutmaq məqsədilə Albaniya ərazisinə hücum edərək, oranı talayıb çapdılar və zəngin qənimət və əsirlərlə əl-Validin qərargahına qayıtdılar. Gevondun məlumatına görə, xəlifə orduları "Midiya (Cənubi Azərbaycan) kəndlərini və Naxçıvan obalarını xaraba qoydular. KiĢilərin çoxunu öldürdülər, qalanlarını isə qadın və uĢaqlarla birlikdə əsir götürdülər və Culfa keçidindən Arazın o tayına apardılar". Yaln ız bundan sonra vəzifəsini b itmiĢ hesab edən əl-Valid Xilafətin nümayəndəsi əl-ƏĢas ibn Qeysi Azərbaycan hakimi təyin edərək paytaxta (Mədinəyə) qayıdır. Elə həmin il xəlifə Os man iki Qafqaz yürüĢünün iĢtirakçısı, özünü mahir sərkərdə kimi tanıtdırmıĢ Salmanı bu zaman Kiçik Asiya ərazisində bizanslılarla vuruĢan Həbib ibn Məsləmənin köməyinə göndərdi. Birgə qüvvələrlə onlar bizanslıların hücumunu dəf edərək, Qaliqala və b. Ģəhərləri ələ keçirdilər. Ərəb tarixçilərinin (ət-Təbəri, əl-Bəlazuri, əl-Yəqubi, əl-Kufi) məlu matına görə bu yürüĢ zamanı Həbib ermənilərin yaĢadıqları ərazidən keçərək, Gürcüstan torpaqlarına daxil olur və Tiflisi iĢğal edir. Beləliklə, bu dövrdən, yəni 644-cü ildən, Tiflis öz civarları ilə birlikdə Xilafətin Arran vilayəti tərkibinə daxil olur və müsəlmanların uzun müddətli tabeliyinə keçir. Hələ Gürcüstan hüdudlarına yetiĢməmiĢ, Salman ibn Rəbiənin altı minlik dəstəsi Albaniyanın Sünik (Sisəcan, Sisəkan) vilayəti ərazisində Həbibdən ayrılır. Azərbaycanın Ģimal hissəsinin tam iĢğalını baĢa çatdırmaq cəhdilə edilən yürüĢ baĢlanır. O dövrün tarixçisi yazırdı: "Salman ibn Rəbiə onun əsgərlərinə düĢmənçilik göstərənləri məhv edir, rastına çıxan Ģəhər və qalaları tuturdu. Sonra o, düĢməni (burada ərəblərin düĢməni - yerli əhali idi. - N. V.) qıra-qıra Arran ölkəsindəki Beyləqan Ģəhərinə yetiĢdi". Beyləqan cizyə ödənilməsi, əhalinin "həyatı və əmlakının", habelə "Ģəhər divar- larının" saxlanılması Ģərtləri ilə Salmana döyüĢsüz təslim oldu. Sonra ərəb qoĢunu Bərdəyə doğru istiqamət götürdü, lakin mənbələrin məlumatına görə bərdəlilər, beyləqanlılardan fərqli olaraq, Ģəhər qapılarını ərəblərin üzlərinə bağladılar. Salman Ģəhərin bir neçə fərsəxliyində axan Tərtər çayının sahilində düĢərgə salıb, müqavimət göstərən bərdəliləri zəiflətmək məqsədilə "Ģəhər ətrafında biçini artıq baĢa çatdırmıĢ kəndlərə qarətçi yürüĢlər təĢkil edir". Müqavimətin faydasız olduğunu baĢa düĢən bərdəlilər də ərəblərlə sülh müqaviləsi bağlamalı olurlar. Mənbədə deyilir: "[Bərdəlilər] Ģəhər darvazasını [Salmanın] üzünə açırlar; o, Ģəhərə daxil o lub, bir qədər orada qalır". Ço x keçmədən, Bərdəni tərk edən ərəb süvari dəstəsi Albaniyanın Arsax, Uti, 137
Sakasena və b. vilayət və əyalətlərini tutmaqla Kürün sağ sahili torpaqların ın iĢğalını baĢa çatdırır. Qədim Ģəhər olan ġəmkiri ələ keçirdikdən sonra Kürün sol sahilinə adlayan ərəblər, oradakı Ģəhər və kəndləri də tutur, Qəbələnin, ġəkinin, Hayzanın, ġirvanın, ġabranın, Məsqətin, Lakzın, Filanın, Təbərsəranın, yenidən əl-Babın (Dərbənd) və b. yerlərin hakimləri ilə müqavilə bağlayırlar. Bağlanılan sülhə baxmayaraq, ərəblər getdikdən az sonra Ģirvanlılar və dərbəndlilər, görünür öz qoĢunu ilə Dərbəndə gəlmiĢ xəzər xaqanının təhriki ilə Xilafətlə bağladıqları müqavilələrin Ģərtlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırırlar. 32 (652-653)-ci ildə Salman ibn Rəbiə dörd minlik qoĢunu ilə yenidən Dərbəndə daxil olur və bu zaman artıq Ģəhəri tərk etmiĢ Xəzər ordusunun izi ilə onların Bələncər Ģəhərinə doğru irəliləyir. BaĢ vermiĢ qanlı döyüĢ lərdə müsəlmanlar basılır, Salman özü isə öldürülür. Beləliklə, Azərbaycanın çox hissəsi yenidən ərəblərin itaətindən çıxır. Salmanın ölümündən iki il sonra xəlifə Osman öz sərkərdəsi Həbib ibn Məsləməni yeni qüvvələrlə Qafqaza göndərir. Bu dəfə Sirac Tayrda (ġirakda) düĢərgə salmıĢ Həbib ərəblərin birinci və ikinci yürüĢləri zamanı Qafqazda iĢğal etdikləri bütün yerlərin hakimlərinə və camaatına qasidlə xəbər göndərib, onlardan itaət tələb edir. Az sonra xəlifə Osman Həbibi geri çağıraraq, Huzayfa ibn əl-Yəməni Xilafətin Qafqaz vilayətlərinin hakimi təyin edir. ĠĢğal olunmuĢ Ģimal torpaqlarını daha yaxĢı idarə etmək üçün yeni hakim caniĢinliyin iqamətgahını 640-cı ildən (Ermənistanın fəthindən bəri) yerləĢdiyi Dəbildən (Dvindən) Bərdəyə köçürür. Lakin Huzayfanın özü Mədinədə qalırdı, Bərdəyə isə "əmisinin nəslindən olan bir adamı" - Su lat ibn Zafiri göndərmiĢdi. "Bütöv bir il orada hökmranlıq edən" Sulat, nəhayət, yerli əhalini özünə tabe edə bilir. Beləliklə, on ildən artıq müqavimətdən sonra Azərbaycanın Ģimal hissəsi də Ərəb xilafətindən asılı vəziyyətə düĢdü. Bu, təkcə ərəb qaynaqlarının deyil, həm də yerli müəlliflərin (Gevondun, Sebeosun və b.) məlumatları ilə təsdiq olunur. Xilafət üçün qarıĢıq olan 684-685-ci illərin hadisələrindən xəbər verən Gevond yazırdı: "Ermənilər, gürcülər və albanlar otuzillik itaətdən sonra [ərəblərə] vergi verməyi dayandırdılar". Lakin, bu çox çəkmədi. Xilafət və Bizansın yeni hökmdarları xəlifə Əbd əl-Məlik (685-705) və imperator II Yustinian (685-711) arasında bağlanan saziĢdən sonra Arran-Albaniya, Moisey Kalankatlının sözlərilə desək, "üç xa lqa - xəzərlərə, taciklərə (yəni, ərəb lərə - N.V.) və yunanlara (yəni, Bizansa - N.V.) vergi ödəməyə" məcbur oldu. Ərəblər bütün Azərbaycanı, habelə bir sıra digər Qafqaz ölkələrin i tabe etdikdən sonra ilk illər mü mkün qədər çox vergi alın ması ilə kifayətlənir, bu ölkələrin daxili həyatına çox da qarıĢ mırd ılar. Xilafətin hegemonluğunu qəbul etmiĢ, lakin daxili müstəqilliyin i saxlaya bilmiĢ bəzi yerli hakimlər, o cümlədən də CavanĢir, bu vəziyyətdən istifadə edərək, ərəb əsarətindən xilas olmağa cəhd göstərirdilər. Hələ Xilafətin ilk hücumlarından sonra yaranmıĢ vəziyyətin ağırlığ ını dərk edən alban iĢ xanı Varaz Qriqor ərəb lərlə danıĢığa girməyi qət etmiĢ və 138
Moisey Kalankatlının yazd ığına görə "könüllü surətdə düĢmənə tabe olmuĢdu". Lakin əyilməz CavanĢir, onun təhriki ilə Bizansın süzerenliyini (himayəsini) qəbul edib, imperator II Kons tant tərəfindən Ermən istan batriki və sparapeti kimi tanınmıĢ sərkərdə Teodoros RĢtuni ilə müqavilə bağlay ır. CavanĢir imperatordan "uzaq xalq ı (yəni albanları) yeni təbəəliyə qəbul etməy i" xah iĢ edir. Beləliklə, Albaniyanın ilk hökmdarlarına məxsus olan bütün vilayət və kəndlər "nəsildən- nəslə" imperator tərəfindən "proton - batrik" kimi tanın mıĢ CavanĢirə verilir. La kin a z sonra, 654-cü ildə, Teodoros RĢtuni Bizansla əlaqələri kəsərək, Sebeosun məlu matına görə, təkcə Ermənistanın deyil, " Qafqaz dağları və Çola qapısınadək Ġberiyanın, Albaniyanın və Sünikin ü zərində" onun hakimiyyətini tanımıĢ xəlifə ilə saziĢ bağlayır. Bu hadisədən sonra Cənubi Qafqaz v ilayətləri hakimlərinin Teodoros RĢtuni ilə ittifaq ının möhkəmlən məsinə mane olmaq məqsədilə Bizans imperatoru öz ordusunu bu ölkələrə göndərir. Moisey Kalankatlı Midiya ərazisindəki Kunqr kəndində (Cənubi Azərbaycanın Kinkivar kəndi) II Konstantla CavanĢirin görüĢü haqqında məlu mat verir. Ġmperatorun hökmü ilə bu görüĢdə CavanĢirə padĢahlıq xələti və "əbədi hökmdarın xaçın ın bir h issəsi" bəxĢ edildi. "Alban tarixi"nə görə Bizansın CavanĢirə göstərdiyi bu etimad onu gözü götürməyən erməni nahararlarının həsədinə səbəb oldu. CavanĢir isə imperatorun bəxĢiĢi olan "Ġsayi Məsihin hər Ģeyə qalib gələn xaçı" üçün Girdiman qalasında gözəl bir məbəd ucaldılması əmrin i verdi. Ərəb qoĢunlarını yenidən Bələncər yaxınlığında darmadağın etmiĢ xəzərlər 662-ci ildə Albaniyaya soxuldular, lakin CavanĢirin Kür çayını keçmiĢ ordusu ilə rastlaĢdılar və ciddi məğlubiyyətə uğradılar. Dövrün qaynağında CavanĢirin xəzərlərin baĢçısına xitabən dediyi bu sözlər qalmıĢdır: "Get, Çoqanın (yəni Dərbəndin) qapısından gir və bir daha buralara qayıtma!" Lakin iki ildən sonra yenidən albanların torpaqlarına hücum edən xə zərlər gəlib Araz sahillərinə çıxd ılar, ço xlu mal-qara, habelə xeyli yerli sakini əsir apardılar. CavanĢir vassallığı qəbul etmək Ģərti ilə xəzərlərlə sülh bağlamağa məcbur oldu. SaziĢ CavanĢirin xəzər xaqanının qızına evlənməsi ilə möhkəmləndirildi. 661-ci ildə sonuncu "raĢidi" xəlifə Əli ibn Əbu Talibin (656-661) öldürülməsindən sonra Xilafətdə baĢ verən siyasi çevriliĢ - Əməvilər sülaləsinin hakimiyyət baĢına gəlməsi CavanĢiri öz siyasi xəttini dəyiĢməyə vadar edir. Ərəblərdən özünü zorla qoruyan Bizansdan əli üzüldüyü üçün o, Azərbaycana ola biləcək yeni ərəb yürüĢlərinin qarĢısını almaq məqsədilə ilk Əməvi xəlifəsi Müaviyə ilə danıĢığa girir. CavanĢir bunun üçün iki dəfə - 667 və 670-ci illərdə Xilafətin Əməvilər dövrü paytaxtı DəməĢqə gedir. Nəticədə Albaniya rəsmi olaraq Xilafətə tabe dövlət elan edilir. Lakin yürütdüyü çevik siyasəti ilə Mihranilərin daxili müstəqil- liyini qoruya bilən CavanĢir Albaniyadan Xilafət xəzinəsinə axan vergilərin miqdarının əvvəlkinin üçdə birinədək azaldılmasına nail olur. Beləliklə, ilk ərəb iĢğallarından sonra Azərbaycanın cənub hissəsi - Adurbadaqan müstəqilliyini tamamilə itirərək bilavasitə xəlifə caniĢinlərinin 139
hakimiyyətinə tabe olmuĢ, Ģimal hissəsi -Albaniya isə siyasi müstəqilliyini saxlamağa cəhd göstərsə də Xilafətin vassalı kimi vergi ödəmək Ģərtilə ondan asılı vəziyyətə düĢmüĢdü.
§ 4. I VARAZ TĠRĠDATIN HAKĠMĠYYƏTĠ VƏ AZƏRBAYCANIN QƏTĠ OLARAQ XĠLAFƏTĠN TƏRKĠBĠNƏ QATILMASI
Moisey Kalankatlının sözləri ilə desək, "dörd xalqın padĢahlıq edən hökmdarların ın hörmət və izzətin i qazan mıĢ" CavanĢirin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın Ģimal hissəsi - Albaniya (Arran) hələ bir müddət özünün nisbi siyasi müstəqilliy ini qoruyub saxlaya bildi. Buna, CavanĢirin Ģəxsi nüfuzu və Albaniyanın tutduğu mühüm strateji mövqe ilə yanaĢı, bu zaman Xilafətin daxi- lində və xaricində baĢ verən hadisələr - Əli ilə ġam hakimi Müaviyə arasında səltənət uğrunda gedən mübarizə, hakimiyyətə gəlmiĢ Müaviyənin Bizansla apardığı müharibələr də Ģərait yarat mıĢdı. Lakin CavanĢirin siyasi müstəqillik naminə ərəblərə güzəĢt siyasəti bəzi bizanspərəst yerli hakimlərin narazılığ ına səbəb oldu. 680-ci ilin sonlarında (və ya 681-c i ilin əvvəllə rində) CavanĢir həmin hakimlərin təĢkil etdiklər i qəsd nəticəsində xaincəsinə öldürüldü. Onun qardaĢı Varaz Pero zun oğlu Varaz Tiridat alban taxtında əmisin i əvəz etdi. Elə bu zaman xəlifə olmuĢ I Yəzid (680 -683) Varaz Tiridatı "ġərq vilayətlərinin caniĢini, Alban padĢahlığının və Uti əyalətin in hakimi" təsdiq etdi. CavanĢirin qətli onun qayınatası, Xəzər xaqanı Alp Ġlitvərə qisas almaq bəhanəsi ilə A lbaniyaya qoĢun çəkmək imkan ı verdi. Tezliklə onun baĢçılıq etdiyi Xəzər ordusu Albaniya hüdudlarına so xulub, yol boyu rastına çıxan kənd və Ģəhərləri talan edə-edə Uti əyalətinə yetiĢdi. Xəzərlər burada çoxlu əsir tutaraq, üstəlik, xey li qənimət ələ keçirtdilər. Sonra isə Lpin k vilayətinə qayıdaraq, orada düĢərgə saldılar. 681-c i ildə I Vara z Tiridat alban katolikos u Yelia zarı Xə zə r xaqanın ın yanına danıĢıqlara göndərdi. Katolikos, CavanĢirin qətlində albanların əli olmadığına xaqanı inandırmalı idi. Verilən tapĢırığı müvəffəq iyyətlə yerinə yetirən katolikos, hətta xəzərlərlə "sülh və qırılmaz dostluq" münasibətlərin in bərpas ına da nail o ldu. Lakin Yeliazarın bu uğurlu elçiliy i alban-xəzər münasibətlərin in yaxĢılaĢdırılması istiqamətində atılmıĢ yalnız ilk addım idi. Ġkinci addım Metskoqman yepiskopu Ġsrailin baĢçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Alp Ġlitvərin
140
Varaçanda yerləĢən qərargahına göndərilməsi oldu. Hörmətlə qarĢılanmıĢ yepiskop Ġsrail xəzərlərlə sülh bağlaya bildi. Moisey Kalankatlının Ģəhadətinə görə, Ġsrailin təbliğatından sonra, xaqan baĢda olmaqla, xəzərlərin bir hissəsi xristianlığı qəbul etdi. I Varaz Tiridata göndərdiyi məktubunda xəzər xaqanı Ġsrailin onun ölkəsində yepiskop kimi qalmasını xahiĢ etdi. O, I Varaz Tiridatı əmin edirdi ki, yalnız din birliyi "bizim barbar xalqların Albaniyaya basqınlarının qarĢısını ala bilər". Eyni xahiĢlə Xəzər xaqanı albanlarla həmdin olan erməni knyazı Qriqori Mamikonyana və erməni katolikosu Səhəkə də müraciət etdi. Xəzərlərə göndərdiyi cavab məktubunda katolikos Səhək yazırdı: "Biz onun (Ġsrailin ) həmiĢə sizinlə olmasına razılıq vermək istərdik. Lakin bu məsələnin həll olunmasında müstəsna hüquq Albaniya patriarxı katolikos Yeliazara məxsusdur. Bu, onun iĢidir". Beləliklə, I Varaz Tiridat Ġsrailin Xəzər xaqanlığı ilə Albaniya arasında yalnız vasitəçi rolunu oynamasına razılıq vermiĢdi. Lakin Ġsrailin xəzərlərlə sülh münasibətləri yaratmaq naminə göstərdiyi fəaliyyəti onların Cənubi Qafqaz ərazisinə yeni basqınlarının qarĢısını ala bilmədi. Çətinliklə əldə edilmiĢ sülh pozuldu: mərkəzdəki qeyri-sabitlik nəticəsində ucqar Ģimal vilayətləri üzərində ərəb nəzarətinin zəifləməsindən istifadə edən xəzərlər, 685-ci ildə yenidən Albaniya, Ermənistan və Ġberiya (Kartli) torpaqlarına daxil oldular, bir çox vilayətləri tutub böyük qənimət və xeyli əsir əldə etdilər. Yerli qaynağın məlumatına görə, "döyüĢ zamanı onlar knyaz Qriqori Mamikonyanı, xeyli gürcü və alban əyan və knyazlarını qətlə yetirdilər". Bu mürəkkəb dövrdə Xilafətdəki hakimiyyət Əməvilər sülaləsinin Mərvanilər qolunun banisi, cəmi bir il xəlifəlik edə bilən I Mərvanın (684-685) əlinə keçdi. Məhz bu zaman Xilafət mərkəzində yaranmıĢ müvəqqəti qarıĢıqlıqdan istifadə edən albanlar qonĢuluqda yaĢayan xalqlar kimi əsasən vergi verməklə ifadə olunan "otuzillik itaətdən sonra", "ərəblərə vergi ödəməkdən imtina etdilər". Lakin bu vəziyyət çox çəkmədi. VII əsrin 80-ci illərinin ortalarından baĢlayaraq Cənubi Qafqaz xəzərlərin, ərəblərin, bizanslıların at oynatdıqları iri döyüĢ meydanına çevrildi. Onlar əhalini amansızcasına qarət edir, əsir aparır, maddi dəyərləri məhv edirdilər. Yalnız 80-ci illərin sonlarına yaxın ərəb xə lifəsi Əbdülməlik ibn Mərvanla Bizans imperatoru II Yustinian arasında barıĢıq əldə edildi. ġərtə görə, Qa fqaz ölkələrindən gələn bütün vergilər iki imperiya arasında bərabər bölün məyə baĢlanıldı. Lakin bu barıĢıq da uzun çəkmədi. 692-ci ildə ərəblərlə bağlan mıĢ sülh müqaviləsini pozaraq, ġam ü zərinə hücum edən II Yustinian məğlubiyyətə uğradı. Əldə ed ilmiĢ qələbə ərəb lərin Qafqazdakı mövqelərini möh kəmləndird i. 693-cü ildə xəlifə ö z qardaĢı Məhəmməd ibn Mərvanı əl-Cəzirə, Azərbaycan və Ərmin iyənin (Albaniya - Arran və Gü rcüstanın bir hissəsi ilə birlikdə) hakimi təyin edir. Lakin Xilafətin bölgədəki hakimiyyəti hələ də kifayət qədər möhkəm deyildi; Albaniya - Arran isə ərəblə rdən baĢqa bizanslılara və xə zərlərə də vergi ödəmək məcburiyyətində id i. 141
Bu dözülməz vəziyyət xəzərlərlə münasibətləri qaydaya sala bilmiĢ I Varaz Tiridatı imperatorla danıĢıq aparmaq üçün oğlanları Qaq ik və Vardanla 699- cu ildə Konstantinopola getməyə vadar edir. Lakin arzu edilən müsbət nəticə əvəzinə, Xilafətlə əlaqədə günahlandırılan alban hökmdarı zindana atılara q, 705-ci ilədək Bizans paytaxtında saxlanılır. Məhz bu zaman Albaniyanın özündə elə hadisələr baĢ verir ki, onlar bu vaxtadək yaln ız vergi almaqla kifayətlənən Xilafət üsuli-idarəsinin ölkənin daxili iĢlərinə daha fəal müdaxilə etməsinə səbəb olur. Belə ki, katolikos Yeliazar öləndən bəri (688-ci ildən) onun yerini tutmuĢ keçmiĢ Girdiman yepiskopu Nerses Baku r hələ də Konstantinopolda saxlanılan Varaz Tiridatın arvadı Sparaman ın təĢviqi ilə Bizans kilsəsinin etiqad etdiyi xalkidon təlimini A lbaniyada da yaymaq və bu addımla albanların Xilafətə deyil, Bizansa daha çox meyl göstərdiklərini əyan etmək istəyir. Xalkidonluğun Albaniyadakı əleyhdarları, baĢda alban knyazı ġeroy olmaq la Qəbələ, A maras və HoĢ yepiskopları, eləcə də ölkənin nüfuzlu feodalları erməni katolikosu Ġliaya (Eliaya) mü raciət etdilər, onun Partava (Bərdəyə) gəlməsin i, "yaraların ı sağaltmasını" xah iĢ etdilər. Erməni
kilsəsinin Albaniyadakı mənafeyin in gerçəkləĢdirilməsi məqamının yetiĢdiyini anlayan katolikos Ġlia xəlifə Əbdülməlikə göndərdiyi məktubunda bildirirdi: "Partav taxtında oturan indiki alban katolikosu Rum imperatoru ilə saziĢə girib, öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı din i etiqadda ona qoĢulsun, onun himayəsini qəbul etsin". Məktubun sonunda "Allaha qarĢı günah iĢlətmiĢ" alban katolikosunun və "onunla həmfikir olan kübar qadının" cəzalandırılması xahiĢ edilirdi. Təbiidir ki, Bizansın Qafqazdakı mənafeyinə zərbə endirə biləcək hər bir əməl Xilafət üçün sərfəli id i. Alban kilsəsinin Bizansın yardımına arxalanması heç də ərəblərin ürəyincə deyildi. Buna görə də, erməni katolikosunun xahiĢlərini həvəslə yerinə yetirən xəlifə bu addımı ilə həm Bizansın Cənubi Qafqazdakı mənafelərinə zərbə endirir, həm də özlərinin Albaniyadakı maraqlarını güdən qriqorian ruhanilərinin simasında müttəfiq tapırdı. Məhz bu siyasəti güdərək, "öz sadiq nökərini çoxsaylı qoĢunun baĢında" Albaniyaya göndərən xəlifə erməni katolikosuna cavab məktubunda qəbul etdiyi qərar haqqında belə yazırdı: " Biz əmr etdik ki, bizim ağalığımıza qarĢı çıxmıĢ albanların [etiqadında] sizin dinə uyğun düzəliĢlər edilsin". Məktubun sonunda xəlifə Ġliaya Bərdədə kilsə məclisi çağırmaq, dəmir qandallarla buxovlanmıĢ Nerses və Sparamanı oraya gətirmək əmrini verir. Xilafət nümayəndələrinin də iĢtirak etdiyi bu kilsə məclisində Nerses lənətlənir. Yerli müəllifin yazdığına görə, bundan sonra aclıq elan edən Nerses, ġeroyu lənətləyərək 8 gündən sonra ölür. I Varaz Tiridatın arvadı Sparama isə qaladakı həbsxanaya salınır. Xəlifənin əmri ilə baxıĢlarına görə etibarsız sayılan və xüsusi siyahıya daxil edilən baĢqa alban knyazları da cəzaya məruz qalırlar. Erməni katolikosunun baĢçılıq etdiyi kilsə məclisi Dvin taxtının keçmiĢ arxidyakonu Simeonu Albaniyanın katolikosu seçir. Simeon "Nersesin bidət dolu 142
kitablarını sandıqlara doldurub, Trtu (Tərtər) çayına" ataraq ölkədəki hərc-mərcliyə son qoydu. Alban kilsəsi erməni kilsəsinə tabe edildi. Elə bu zaman beĢillik Bizans əsirliyindən çətinliklə azad ola bilən I Varaz Tiridat Albaniyaya qayıdır. Onun vətənə qayıtması ərəb-Bizans döyüĢlərinin yenidən baĢlanması, ərəblərin Qafqazda zor siyasəti yürüdən Mərvan ibn Məhəmmədi böyük qoĢunla Ermənistana və Albaniyaya göndərməsi ilə bir vaxta düĢür. I Varaz Tiridat "yalnız taciklərə" (ərəblərə) vergi ödəyərək, Xilafətin süzerenliyini qəbul etsə də, ölkənin iflasının qarĢısını ala bilmir. Albaniyaya gələn Mərvan xəlifə Əbdülməlikin xüsusi siyahısına düĢmüĢ ġeroyu və baĢqa alban knyazlarını tutaraq, onları Xilafətin mərkəzinə - ġama göndərir. Bundan sonra xəlifə caniĢinləri ölkəni Ģəriksiz idarə etməyə baĢladılar. CaniĢinin yanında bir növ məĢvərətçiyə çevrilən alban knyazı və katolikosu müstəqil qərar qəbul etmə k imkan larından məhru m oldula r. Bu za mandan, yəni 705-c i ildən etibarən Albaniya hətta vassallıq mövqeyini də əldən verir, Ģimallı- cənublu bütün Azərbaycan qəti Ģəkildə ərəblərin tabeliy inə keçir.
|