TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 4. MEMARLIQ VƏ ġƏHƏRSALMA 

 

Feodal  münasibətlərinin  meydana  çıxdığ ı,  xristianlığ ın  yayıldığ ı  və 

möhkəmləndiy i  bu  dövrdə  Azərbaycanın  Ģimal  hissəsində  Qəbələ,  Dərbənd, 

ġamaxı,  Naxçıvan, ġəki,  Bərdə və b. bu kimi erkən feodal Ģəhərləri formalaĢ mıĢdı. 

Bu dövrün tikinti  mədəniyyəti özünü daha çox  müdafiə və dini abidələrdə göstərsə 

də, arxeo loji qazıntıların bir sıra nəticələri (Qəbələ, Mingəçevir,  Bərdə,  ġabra n və 

s.-də)  mülki  me marlıq  haqqında  da  müəyyən  fikir  yürütmə k  imkanı  verir.  Məlu m 

olur  ki,  hələ  antik  dövrdə  yüksək  səviyyədə  olan Ģəhərsalma  və  tikinti  texn ikası 

erkən  orta  əsrlərdə  də  öz  səviyyəsini  saxlamıĢ,  bir  ço x  hallarda  isə  daha  da 

təkmilləĢmiĢdir.  Ġlkin  qazıntılar  Mingəçevirin,  Qəbələnin,  Bərdənin  və  b.-n ın 

yaĢayıĢ  yerlərində  erkən  orta  əsrlərə  aid  olan,  çiy  kərpicdən  hörülmüĢ  evlərin,  ilk 

xristian  məbədlərin in  və  s.-nin  qalıq larını  aĢka r  et miĢdir.  Tikinti  materia lı  kimi 

bütün orta əsrlər boyu çiy kərp iclə yanaĢı, çay daĢı, əhəng daĢı və biĢmiĢ kərpicdən 

də geniĢ istifadə edilmiĢdir. 

Dövrümü zədək  salamat  qalmıĢ  müdafiə  qurğuları  və  dini  tikililər  III-VII 

əsrlərdə  memarlıq  və  Ģəhərsalman ın  inkiĢaf  səviyyəsini  müəyyən  qədər 

aydınlaĢdırmaq üçün Ģərait yaradır. 

Qala  divarları  və  "uzun  sədlər"  nəzərdən  keçirilən  zaman ın  daha  mühüm 

qurğularına  aiddir.  V-VII  əsrlərdə  Sasani  imperiyasının  Ģimal  köçərilərinə  qarĢı 

mübarizəsi  ilə  əlaqədar  olaraq  inĢa  edilmiĢ  bu  qurğular  Xəzər  dənizin in  Dərbənd 

keçid inin  yanındakı  hissəsindən  ölkənin  dərinliklərinə  doğru  uzanan  müdafiə 

xəttinin ü mu mi sisteminə daxil  idi.  Ümu mi uzunluğu 120  kilo metrədək olan "uzun 

sədd"  daha  məsuliyyətli  yerlərdə  mü xtəlif  öçülü  düzbucaqlı  və  dairəvi  qüllələrlə 

möhkəmləndirilmiĢdi.  Qü llələrin  yu xarı  meydançaları  pilləli  diĢlərin  qurĢağı  ilə 

baĢa  çatırdı.  Həmin  qurĢaqların  arasında  istehkamın  müdafiəçiləri  mövqe tuturdular. 

Bəzi  yerlərdə  divarların  qalınlığı  10  metrə  çatırdı.  Gilgilçay  sahilində  və  BeĢbarmaq 

dağının ətəyində inĢa olunmuĢ istehkamlar böyük  maraq doğurur. Həmin istehkamlar 

kifayət qədər qüdrətli, atəĢ mövqeləri ilə gücləndirilmiĢ divarlardan ibarətdir. Divarlar çiy 

kərpicdən  (Gilgilçay  istehkamında)  və  qara  daĢla  yaxĢı  biĢirilmiĢ,  kvadrat  formalı 

kərpicin sıralanmasından (BeĢbarmaq istehkamında) ucald ılmıĢdır. 

Divar  qurĢaqlarından baĢqa,  istehkamlar  sisteminə  ayrı-ayrı qalalar, qüllələr, 

süni xəndəklər, ovdanlar, akveduklar (körpüĢəkilli su kəmərləri) və baĢqa tikililər daxil 

idi. 

Çıraqqala müdafiə sistemində əsas qovĢaqlardan biri olmuĢdur. Bu qala hündür 

qayalıq  üzərindədir.  Mövqeyi,  görünüĢü  və  ayrı-ayrı  hissələrin  həcmi  nisbəti  ətraf 

mühitdə qurğunun əhəmiyyətini ifadə edərək Çıraqqala ansamblına sərt, alınmaz qalanın 

valehedici  görkəmini  bəxĢ  etmiĢdir.  Qalanın  silueti  və  divarların  özünəməxsus  səthi 

müəyyən dərəcədə Bakıdakı Qız qalasını xatırladır. 

Çıraqqalanın  əsas  qülləsindən bir  qədər  aralıda tağlı  ovdan  yerləĢir. Vaxtilə 

bu  ovdan saxsı su  kəməri  və  yerli  yeraltı  bulaqlarla  əlaqələnmiĢ,  daim  su  ilə  təchiz 

116 

 

edilird i. 

Dərbənd  yaxınlığındakı  keçid  daha  çox  möhkəmləndirilmiĢ  məntəqə  idi. 

Qədim  Ģəhər  iki  güclü  qala  divarları  arasına  alınmıĢdı.  Bu  divarlar  dənizin  içərisinə 

doğru xeyli uzan mıĢ, dənizin bu yerində süni liman yaratmıĢdı. Divarların əks sonluqları 

sərt, keçilməz dağ ətəklərinə söykənmiĢdi. Yu xarı istiqamətlənmiĢ, açıq, geniĢ pillələri 

olan, çoxlu qüllələrlə təchiz edilmiĢ Dərbənd qala divarlarının orta qalınlığı 4 metrədək, 

hündürlüyü 20 metr idi və diĢli məhəccərlə müdafiə olun muĢdu. 

Dərbəndin  ərəb  iĢğalı  ərəfəsində  tikildiyi  ehtimal  olunan  çoxsaylı  qədim 

tikililəri  içərisində  hamamların  qalıqlarını  və  qayalıqda  oyulmuĢ,  dörd  çatma  tağa 

dayaqlanan günbəzli,  iri  hovuzu qeyd  etmək  lazımdır.  Plan baxımından böyük bazilikal 

bina olan, sonralar yenidən qurularaq məscidə çevrilmiĢ abidənin daha qədim hissələri bu 

zamana  aiddir.  Məscidin  köhnə  hissələrinin  hörgü  texnikası  e.ə.  VI  əsrdə  ucaldılmıĢ 

Dərbənd istehkamları ilə eyniyyət təĢkil edir. 

Ġndiyədək  qalmıĢ  sitayiĢ  təyinatlı  tikililər  memarlıq  tiplərinə  görə 

mü xtəlifdir.  Lənkəran  bölgəsindəki  zərdüĢtiliyə  sitayiĢ  abidələri  tipoloji  baxımdan 

"sükut  qüllələri"nə  -  "daxma"lara  xeyli  yaxındır  və  zərdüĢtiliyin  dəfn  adətləri  ilə 

bağlıdır.  SitayiĢ  təyinatlı  xristian  abidələri  tarixi-memarlıq  baxımından  daha  böyük 

maraq doğurur. 

Xristianlığın qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq Qafqaz Albaniyasında mərkəzi 

günbəzli və bazilikal sitayiĢ qurğuları meydana gəldi. Həmin tikililər plan və konstruktiv 

həll baxımından yetkin səviyyəyə çatmıĢdılar. Qumdakı bazilika, Böyük Əmili və Ləkit 

kəndlərindəki  dairəvi  məbədlər bu  kamilliyin  örnəkləridir.  Həmin  abidələr  bir-birinə 

yaxın  məsafədə yerləĢmiĢdir.  Gö rünür ki, vaxtilə bu məntəqələri birləĢdirən qədim yol 

var imiĢ. Bu tikililərin ucaldıldığı Ģimal-qərbi Azərbaycan vilayətləri erkən orta çağlarda 

Qafqaz Albaniyasının mərkəzi o lmuĢdur. 

Xristianlığın  yayılmasının  baĢlanğıc  mərhələsinə  aid  olan  abidələr  əyani 

surətdə  göstərir  ki,  Albaniya  memarlarının  qarĢısına  çıxmıĢ  yeni  vəzifə  dərhal  həll 

olunmamıĢdı.  Əsrlər  boyu təĢəkkül  tapmıĢ  ənənələrdən  imtina  etmək  çətin  idi.  Buna 

görə də ilk xristian abidələri erkən bütpərəstlik tikililəri ilə böyük oxĢarlığa malik olmuĢ 

və  Albaniyanın  sonrakı  tarixi  dövrdə  tikilmiĢ  kilsələrindən  kəskin  surətdə 

fərqlən miĢdi. 

Xristianlığın yayılmasının ilk  illərində əsasən daha qədim  məbədlər yenidən 

qurulurdu.  Azərbaycanın  Qəbələ,  Qax  və  Zaqatala  bölgələrindəki  nadir  dairəvi 

məbədlər bu tarixi gerçəkliyin parlaq təsdiqidir. 

Qəbələ  bölgəsinin  Böyük  Əmili  kəndi  yaxınlığındakı  Kilisədağda  Mitra 

allahı  (Mitra,  cəngavər  köçərilərin  və  dinc  əkinçilərin  allahı  idi)  məbədi  mərkəzi 

günbəzli,  ikiyaruslu  kompozisiyaya  malik  olan  abidədir.  Məbədin  divarınm  xarici 

səthi  qeyri-bərabər tərəfli  12  guĢəlik  formasında,  daxili  səthi  isə  10,4  metrlik  silindr 

Ģəklində həll  edilmiĢdir.  Ġkinci  daxili  dairə  8 sütun  üçün stilobat  (sütunlar  üçün özül) 

rolunu  oynayırdı.  Həmin  sütunlar  günbəzli  ikinci  yarusun barabanını  (günbəzli  dairə 

səmanın - Mitranın rəmzi idi) saxlayırd ı. 

117 

 

BaĢ  alaqapı  giriĢi  məbədin  qərb  fasadı  tərəfindəki  əsas  kompozisiya 

görüĢündə, iki yan giriĢ isə Ģimal və cənub səmtində idi. 

ġərq  fasadı  səmtində simmetrik  surətdə  yerləĢmiĢ,  plan  baxımından  dairəvi 

olan iki otaq - Mitra allahının göstərilmiĢ iki mənasını nəzərə çatdıran səcdəgahlar vardı. 

Məbəd antik memarlığın müəyyən təsiri altında inĢa edilmiĢdi. 

Zaqatala  bölgəsinin  Mamrux  kəndi  yaxınlığında  GünəĢ  və  Ay  allahları 

Ģərəfinə tikilmiĢ ikinci dairəvi məbəd daha mürəkkəb kompozisiyaya  malikdir.  O da üç 

giriĢlidir,  Ģərq  tərəfində  dərin  divar  oyuğu  -  absida  vardır.  Absida  binanın  əsas  yuxarı 

hissəsində  yerləĢir.  Binanın  hər  iki  tərəfində  iki  səcdəgah  və  iki  yan  giriĢi  olan  xırda 

hücrələr  mövcuddur.  Günbəzli  yuxarı  baraban  dayaqlıq  tağları  olan  dörd  sütuna 

dayaqlanmıĢdır.  Mamrux  məbədlərinin  memarlığı  artıq  yerli  alban  formalarında, 

Kilisədağdakı  Mitra  allahı  məbədinə  nisbətən  daha  mükəmməl  və  mürəkkəb  tərzdə 

həllini tapmıĢdır. 

Dörd  pilon  (sadə  sütun)  və  mərkəzi  absida  məbədin  interyerində  əsas 

rolunu  oynayır.  Sonralar  bu  əsas  üzərində  tetrakonxlar  -  dörd  absidadan  ibarət  olan 

kompozisiya (konxlar) meydana gəlməyə baĢlamıĢdı. Həmin absidalar xaçvari surətdə 

üzbəüz yerləĢdirilmiĢdir. 

Mamruxdakı  məbəd  kompozisiya  baxımından  Kilisədağdakı  rotonda  (dörd 

tərəfi bərabər olan bina) ilə Ləkit kəndindəki tetrakonx arasında bilavasitə vəsilə kimi 

qiymətləndirilə bilər. 

Ləkit  kəndindəki  dairəvi  məbəd  alban  memarlığının  görkəmli 

abidələrindəndir. Bu məbəd Azərbaycanın Qax bölgəsinin Ləkit  kəndindən bir kilometr 

aralıda aĢkar edilmiĢdir. ĠnĢaat texnikası üsulları bu məbədi VI əsrə aid etmək imkanı 

verir. Ləkit məbədi Cənubi Qafqaz tetrakon xlarının təĢəkkül tapması üçün əsas olmuĢdur. 

Məbədin diametri 22  metrdir. Məbəd hərəsi bir metr diametri  olan 3 sütunu, 

4 divar oyuğunu - absidanı əmələ gətirən tetrakonxdur. Tetrakon xun 4 küncündə bütün 

absidalar  üçün  əsas yaradan  4 pilon yerləĢdirilmiĢdir. Həmin pilonların daxili əyilmiĢ, 

küncü  iri  valla  tərtib  edilmiĢdir.  Bu  val  pilonun bütün hündürlüyü  boyunca  keçir  və 

absidaların tağlarını əyir. Pilonların arxasında ayrı-ayrı yerləĢən sütunlar səkkizguĢəli 

özülün dayağı rolunu oynayır. SəkkizguĢəli özül üzərində 4 absida yerləĢir. Pilonların 

üzərində  günbəzlə  tamamlanan  dairəvi  barabanın  kvadrat  əsası  yerləĢmiĢdir. 

Absidalardakı  sütunların  cüt  olmayan  (tək)  miqdarı  və  mərkəzi  sütunun  giriĢlərin 

əksinə  yerləĢməsi  zərdüĢtilik  dininin  müəyyən  mərasim  məqsədlərini  güdürdü. 

ZərdüĢtilik tələblərinə görə səcdəgah və müqəddəs od xaricdən görünməməli idi. 

Sonralar hər üç dairəvi məbəd xristian kilsələrinə çevrilmiĢdi. 

Moisey  Kalankatlının  məlumatına  görə,  Albaniyada  monumental  rəssamlıq 

sənəti  yüksək  inkiĢaf səviyyəsinə  çatmıĢdı,  məbədlər  və saraylar  isə  bir  çox  hallarda 

gözəl rəsmlərlə bəzədilirdi.  Ləkit  məbədində mala üzərindəki rəsmlərin qalıqları vardır 

və bu təsdiq  edir  ki,  onun  divarları  interyerdə  rəsmlərlə  örtülmüĢdü.  Məbədin  bütün 

xarici görkəmi Qafqaz Albaniyasının dairəvi məbədlərinin inkiĢafının həmahəng Ģəkildə 

tamamlandığını təsdiqləyir. 

118 

 

Ləkitdən  bir  qədər  aralıda  -  Qum  kəndində  üçnefli,  günbəzli  bazilikanın 

xarabalıqları  aĢkar  olunmuĢdur.  Təxminən  V  və  yaxud  VI  əsrə  aid  olan  bu  bazilika 

planda 36,5 metr uzunluğa, 19,3 metr enə malikdir. Planda T Ģəkilli sütunların iki cütü 

üçnefli  kompozisiyanı  yaradaraq  eyni  zamanda  günbəzli  baraban  üçün  özül  rolunu 

oynayır.  Orta  nef  yandakı  neflərə  n isbətən  daha  geniĢ  surətdə  həllini  tapmıĢdır. 

Məbəd  üç  tərəfdən  sütunlardan  yaradılmıĢ   qalereya  formalı  örtüklə  və  nalĢəkilli 

tağlarla əhatə edilmiĢdir. 

Ġri taxtalardan yaradılmıĢ örtüyün təqribən mərkəzində, əsas giriĢin qarĢısında 

sütun vardı (bütpərəstliyə sitayiĢin tələblərindən biri kimi).  Halbuki yanlardan məbədə 

istiqamətlənmiĢ digər  iki giriĢ artıq heç bir Ģeylə qapanmamıĢdı. Abidənin Ģərq fasadı 

Mamrux  və  Ləkit  məbədlərindəki  kimi  iki  guĢəyə  -  səcdəgaha  və  mərkəzi  absidaya 

malikdir. Yandakı neflər kobud surətdə yonulmuĢ daĢlardan ucaldılaraq qabarıq tağlarla 

örtülmüĢdür. 

Aydın  plan,  səliqə  ilə  yerinə  yetirilmiĢ  konstruksiyalar,  yerli  inĢaat 

materiallarından məharətlə istifadə olunması, çaydaĢı ilə kvadrat formalı biĢmiĢ kərpicin 

uzlaĢdırılması binanı yaratmıĢ ustanın yetkinliyindən xəbər verir. 

Ləkitdən  bir  neçə  kilometr  aralıda,  Qoduqlu  kəndinin  yaxınlığında  bir neçə 

sitayiĢ təyinatlı tikili qalmıĢdır. Bu kompleks əhali arasında "Yeddi  kilsə"  adlandırılır. 

Hal-hazırda isə burada doqquz tikilinin qa lıq ları müĢahidə olunur. 

Ġki üçnefli bazilika daha çox  maraq doğurmaqdadır. Nisbətən salamat qalmıĢ 

birinci  bazilika  əslində  dərin  absidalı  məbəddir.  Bazilikanın  yanlarında  artıq  sırf 

xristian  funksiyaları  daĢıyan  iki  əlavə  tikili  vardır.  Sağ  tərəfdə  ibadət  otağı,  sol 

tərəfdə  isə  qurbangah mövcuddur. Təxminən mərkəzdə iki sütun və qalın taxtalı qərb 

divarında  iki  pilyastr  yerləĢmiĢdir.  Yan lardakı  neflərin  və  ortadakı  daha uca nefin 

tağları onlara, habelə iki absidaya dayaqlanmıĢdır. Məbədin qərb tərəfində sonrakı alban 

kilsə memarlığı üçün çox səciyyəvi olan qalereya formalı örtük vardı. Göst ərilən örtük 

ilk  dəfə  Qumdakı  bazilikada  meydana  gəlmiĢ  örtük  mövzusunun  davamıdır.  Güman 

etmək olar ki, bu məbəd VI-VII əsrlərdə tikilmiĢdir. Fasadların kobud Ģəkildə yonulmuĢ 

daĢlardan  yaradılmıĢ  memarlığ ı  üçnefli  bazilikalar  üçün  səciyyəvi  olan  qabarıq 

mərkəzi  hissəli  monumental  binanı  təĢkil  edir.  Açıq  qalereya formalı örtük abidəyə 

cənub koloriti vermiĢdir. 

Kobud Ģəkildə yonulmuĢ daĢdan tikilən ikinci günbəzli bazilika  nisbətən yaxĢı 

mühafizə  edilmiĢdir.  Onun  planı  iki  iri  pilonun  köməyi  ilə  dərin  absidalı  üç  nefə 

ayrılmıĢdır; bu absidadan yanlardan olan əlavə tikililərə qapı vardır. Birinci bazilikada 

olduğu kimi, bu əlavə tikililər də sırf xristian funksiyaları daĢıyır. 

Onun memarlığ ı fasadda üç qabarıq nefin çəpəki transeptlə daha mürəkkəb 

uzlaĢması  əsasında  həll  edilmiĢdir.  Neflərin  qovĢaqlarında  günbəzlərlə  örtülmüĢ 

baraban üçün nəzərdə tutulan əsas mövcuddur. Daxili günbəz yarımdairə Ģəklində, yuxarı 

günbəz  isə  çatma  formadadır.  Transeptin  yuxarı  hissəsindəki  Ģimal  və  cənub 

fasadlarında  qabarıq  yarımdairəvi  pəncərələr vardır.  Bu  pəncərələr  zəngin  haĢiyələrlə 

əhatə  edilmiĢdir.  Kilsənin  üç  qapısı  vardır.  Həmin  qapıların  yuxarı  hissələri  haĢiyəli 

119 

 

yarımdairəvi  tağla  örtülmüĢdür.  Bu  bazilika  VII-VIII  əsrlərdə  və  yaxud  bir  qədər 

sonrakı tarixi mərhələdə inĢa edilmiĢdir. 

Kobud  Ģəkildə  yonulmuĢ  daĢlardan  tikilmiĢ  dairəvi  məbədlər,  üçnefli 

bazilikalar,  qalereya  formalı  örtüklər  erkən  orta  çağlar  dövründə  Azərbaycanın 

göstərilən üç bölgəsinin sitayiĢ təyinatlı  memarlığı üçün səciyyəvi idi. Bu bazilikaların 

ətrafında  7  birnefli  zəng  qülləsi  vardır.  Həmin  zəng  qüllələri  vahid  memarlıq  üslu-

bunda  tikilmiĢdir.  Bu  cür  qüllələr  göstərilən  bölgə üçün səciyyəvidir. Gü man etmək 

olar  ki,  həmin  qüllələr  hələ  bütpərəstlik  dövründə  inĢa  edilmiĢdir.  Bütpərəstlik 

dövründən qalmıĢ məbədlər bir çox hallarda yenidənqurmadan sonra xristian kilsələri və 

zəng qüllələri kimi istifadə olunurdu. 

Azərbaycanın Ağcabədi bölgəsinin Təzəkənd yaĢayıĢ məntəqəsindəki üçnefli 

bazilika plan baxımından üç cüt sütundan ibarət olan binadır (uzunluğu 16,5  metr, eni 

9,2  metrdir).  Binanın  Ģərq  tərəfində  səcdəgah  absidaları  və  yanlarda  keĢiĢ 

cübbələrinin saxlandığı yer vardır.  Orta nefin eni  5  metr, yan neflərin eni  isə  2,1  metrdir. 

Əgər səcdəgah absidası orta nefin sonluğu idisə, düzbucaqlı formalara malik olan keĢiĢ 

cübbələrinin saxlandığı yerlə yandakı neflər baĢa  çatırdı.  Bazilikanın döĢəməsi biĢmiĢ 

kərpicdən  hazırlanmıĢdır.  Qapı  oyuğu  qərb  tərəfdə  yerləĢirdi.  Səcdəgah  absidası 

nalĢəkilli  formaya  malik  idi.  Bir-birindən  2  metrlik  məsafədə  yerləĢən  sütunlar  da 

çaydaĢından tikilmiĢdir. 

Bazilikanın  səcdəgahının  qarĢı  hissəsinin  təmizlənməsi  zamanı  aydın 

olmuĢdur  ki,  səcdəgah  hissəsi  neflərin  döĢəməsindən  45  santimetr  ucada  yerləĢir. 

Bazilika ərazisində tapılmıĢ saxsı materiallarına əsasən bu abidəni VI əsrə aid etmək 

mü mkündür. 

Daha  bir  üçnefli  bazilika  Bərdə  Ģəhərində  aĢkar  olunmuĢdur.  Məbəd  üç 

yanmdairəvi absidalı, üçnefli bazilika formasına malik  idi. Məbədin uzunluğu 11 metr, 

eni  isə  6  metrdir.  Yandakı  neflər  nisbətən ensizdir  (1,52  metrlik  eni  vardır).  Məbədin 

divarları  müxtəlifölçülü  biĢmiĢ  kərpicdən,  özülü  isə  çaydaĢından  tikilmiĢdir.  Məbədin 

divarları  1,5  metr  ucalığınadək salamat  qalmıĢdır.  Binaya  əsas giriĢ qərbdən  idi  və bu 

giriĢ orta nefə doğru aparırdı. Məbəd xüsusi məqsədlə tikilmiĢ iki cüt sütunla neflərə 

ayrılmıĢdı.  Məbədin  döĢəməsi  kvadrat  formalı  biĢ miĢ  kərpicdən  hazırlan mıĢdır. 

Məbədin səcdəgah hissəsi kərpiclərdən yaradılmıĢ ucalığa malikdir. Məbəd VIII əsrin 

əvvəllərində  baĢ vermiĢ  güclü  yanğın nəticəsində dağılmıĢdır.  Burada üç  məzar  aĢkar 

edilmiĢ, məzardan bəzək əĢyaları və saxsı məmulatı tapılmıĢdır. 

Ağoğlan  monastırının  kilsəsi  (Xocavənd  rayonu,  Sos  kəndində)  iri  bazilika 

tikililərindən  biridir.  V  əsr  müəllifinin  məlumatına görə, "burada  hələ  IV  əsrin  30-cu 

illərində  Qriqori  Lusavoriçin  nəvəsi  Qriqorisin  Ģərəfinə  ilk  dəfə  kilsə  tikilmiĢdir... 

Qriqoris  Maskut  hökmdarı  Sanatruk  tərəfindən  döyüĢdə  öldürülmüĢ,  onun  cəsədini 

Ģagirdləri  Amarasa  aparmıĢ,  oradakı  kilsədə  dəfn  etmiĢlər.  Həmin  kilsənin  əsasını 

Qriqorisin  babası  qoymuĢdu".  Bazilika  Ağoğlan  çayının  sol  sahilində  "müqəddəs" 

dərədə  tikilmiĢdir  və  Amaras  adlanan qədim  Ģəhər  yerinin  mərkəzində  yerləĢir.  Bu 

abidə  dəfələrlə  yenidən  qurulmuĢ,  təmir  olunmuĢ,  lakin  onun  ilkin  formaları  əsasən 

120 

 

qalmıĢdır. Bazilika uzun binadır, üç nefdən ibarətdir, həmin neflər 2 cüt sütunla ayrılır. 

Hər bir nef Ģərqdə xaricdən yarımdairə kimi  çıxmıĢ absida  ilə baĢa çatır.  Daxili  məkanın 

uzunluğu  23  metr,  eni  13,33  metrdir.  Orta  nef  yan  neflərdən  xeyli  ucadadır  və  dərin 

absida  ilə  baĢa  çatır.  Yanlarda  iki  əlavə  tikili  (ibadət  otağı  və  qurbangah)  vardır. 

Mərkəzi, daha ucada olan nef çatma tağla, iki yan nef isə silindrik tağlarla örtülmüĢdür. 

Ġnteryerdə  divarlar  freskalarla bəzənmiĢdir.  Bunu,  freska  rəsminin qalıqları təsdiq  edir. 

Tikilinin  yuxarı  hissəsində  orta  nefin  pəncərələrindən  yaxĢı  iĢıqlanan  daĢ  üzərində 

dekorativ oyma vardır. 

Bu tikili Albaniya bazilikalarının yeni tipinin formalaĢdığını  göstərir. Ağoğlan 

kilsəsi  V  əsrin  sonu  -  VI  əsrin  əvvəlinə  aid  olunan,  Kaxetiyada  yerləĢən  Katsaret 

bazilikası ilə eyniyyət təĢkil edir. 

Bazilikanın  ətrafında  dördbucaq  formalı  4  cinah  qülləsi  olan  qala  divarı 

tikilmiĢdir. 

Erkən orta əsr tarixçilərinin  məlu matlarına görə, Albaniya  hökmdarı Mömin 

III  Vaçaqan kilsələrin tikintisinə böyük diqqət yetirirdi. Bir sıra iri tikililər onun adı ilə 

bağlıdır.  Müqəddəs  Yelisey  məbədi  kompleksi  bu  tikililər  arasında  xüsusi  yer  tutur. 

Həmin  ko mpleksin  əsas  binası  bazilika  tipinə  aiddir.  Rəvayətə  görə,  məbəd 

Albaniyada xristianlığı ilk dəfə təbliğ etmiĢ Yeliseyin Ģərəfinə tikilmiĢdir. 

Moisey  Kalankatlının  əsərində  müqəddəs  Yelisey  məbədinin  tikintisi 

haqqında  məlumatlar  vardır.  Tarixçi,  Yeliseyin  Albaniya  hökmdarı  III  Vaçaqanın 

zamanında  quru  cəsədinin  əldə  olunması  barədə  danıĢaraq  qeyd  edir  ki,  "müqəddəs 

Yeliseyin görkəminin meydana gəlməsi cəsəd qalıqlarının aparılmasını və lazım olan 

yerdə dəfn  olunmasını  zəruri  etdi,  müqəddəs  ierey  (keĢiĢ)  Stefan  onun  baĢını  Urekan 

kəndində  torpağa  tapĢırdı.  Oradan  quru  cəsəd  qalıqlarını  müqəddəs  Ners-Mihra 

qardaĢlığına köçürdülər və bu yer indi Cirv iĢtek adlanır". 

Gü man  etmək  olar  ki,  əvvəllər  burada  müqəddəĢ  Ners-Mihra qardaĢlığının 

kilsəsi tikilmiĢ, kilsə onların adını daĢımıĢdır. "Uzun müddətdən sonra Vaçaqanın burada 

uca sütun tikdirdiyi" nəzərə alınarsa, ehtimal etmək olar ki, buradakı ilkin tikili təxminən V 

əsrə aiddir. 

Moisey  Kalankatlının  məlumatlarından  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki, 

CirviĢtek monastırı erkən alban xristian tikililərindən biri olmuĢdur. 

Ko mple ksin  hal-ha zırda  mövcud  olan  qalıqları  (baĢ  kilsə,  yeddi  zəng 

qülləsi, bir sıra yaĢayıĢ və təsərrüfat binaları, habelə güclü  müdafiə d ivarları) daha 

sonrakı tarixi dövrün tikililəridir. Abidədəki yazılar bunu təsdiq edir. Lakin yazılar 

arasında  elələri  də  vard ır  ki,  burada  qədim  tikililərin  mövcud  olması  fikrin in 

xeyrinə  dəlillər  verir.  BaĢ  kilsənin  divarında  həkk  olun muĢ  yazıda  deyilir:  "Mən, 

arxidyakon Serob bu müqəddəs guĢədə əvv əlki ö zül ü zərində  müqəddəs apostolun 

[kilsəsini]  tikd irdim" .  Bu  ilkin  tikilinin  tədqiqi  məqsədilə  baĢ  kilsənin  Ģərq  divarı 

yanında qazıntılar  aparılmıĢdır.  Qazıntılar  nəticəsində  xeyli  qədim  tikinti  qalıqları 

və  məiĢət  əĢyaları  aĢkar  edilmiĢdir.  Müəyyən  olunmuĢdur  ki,  müqəddəs  Yelisey 

məbədi  də  8,7  metr  uzunluğunda  olmuĢ  üçnefli  bazilika  idi.  Məbədin  Ģərq  tərəfi 

121 

 

nalĢəkilli  səcdəgah  absidası  ilə  baĢa  çatırdı.  Ba zilikan ın  yan  neflərinin  sonlarında 

keĢiĢ cübbələrinin saxlandığı yerlər vardır. Məbəd IX-X əsrlərdə dağıdılmıĢdır. 

Qafqaz  Albaniyasında  və  Cənubi  Qafqazın  baĢqa  ölkələrində  erkən 

xristianlıq   dövründə  sitayiĢ  təyinatlı  tikililərin  daha  geniĢ  yayılmıĢ  tip i  birnefli 

bazilikalar olmuĢdur. 

Hələ  xristianlıqdan xeyli əvvəlki dövrdə  meydana gəlmiĢ birnefli bazilika 

tədricən  xristian  məbədləri  üçün  səciyyəvi  olan  müəyyən  dəyiĢikliklərə  məruz 

qaldı: b inanın Ģərq tərəfində səcdəgah hissəsi kimi fəaliyyət göstərən əlavə tikililər 

yaradılır,  xırda  əlavə  tikililər  meydana  gəlirdi  və  s.  Mingəçevir  sitayiĢ  ko mplek-

sindəki  bazilikalarda  bu  cəhətlər  daha  aĢkar  izlən məkdədir.  Bu  abidə  1946-cı  ildə 

arxeoloqlar  tərəfindən  Mingəçevir  SES-in  inĢa  olunduğu  ərazidə  aĢkara 

çıxarılmıĢdır. 

Bu  cür  uzunsov,  günbəzsiz  məbədlər  Albaniyanın  ən  erkən  kilsə  binaları 

olmuĢlar. Ġndiyədək bu tipə aid olan abidələrdən yalnız altısı öyrənilmiĢdir.  Həmin 

abidələrdən  dördü  Mingəçevirdə,  biri  Gavurqala  adlı  qədim  Ģəhər  yerində,  digəri 

isə Xotavəng monastır ko mpleksində (Kəlbəcər rayonunda) aĢkar edilmiĢdir.  

Xronoloji  baxımdan  bu  cür  abidələrin  tikintisi  IV  əsrdə,  digər  daha 

mürəkkəb  tikililərlə  eyni  zamanda  baĢlanmıĢ,  VIII  əsrədək  memarlıqda 

mövcudluğunu saxlamıĢdır. 

Bu  dövrün  daha  qədim  tikilisi  M ingəçevirdəki  1  №-li  məbəddir.  Bu 

məbəd  3  №-li  qədim  yaĢayıĢ  yerinin  birinci  -  aĢağı  təbəqəsində  aĢkara 

çıxarılmıĢdır.    Plan  baxımından  həmin  məbəd  uzunluğu  19,4 metr, eni isə 7,7 metr 

olan dördguĢəli tikilidir. ġərq divarları istisna olunmaqla məbədin qalan divarları qismən 

salamat  qalmıĢdır.  Bu  məbəddə səcdəgah absidası yox  idi və burada qapı Ģərq divarından 

qoyulmuĢdu.  BaĢqa  divarlarda  qapı  oyuğu  izlərinin  aĢkar  olunmaması  bu  qənaətə 

gəlməyə  əsas  verir.  Məlum  olduğu  kimi,  Ģərq  tərəfdən  giriĢ  xristian  tikililəri  üçün 

səciyyəvi  deyildir.  Lakin  bu  cəhət  Albaniyanın bəzi  baĢqa  erkən  xristian  tikililərində 

vardır. 

1  №-li  məbədin  Ģimal  və  cənub  divarlarının  içərisində  6  çıxıntı  vardır.  Hə min 

çıxıntılar  ibadət  edənlər  üçün  oturacaq  rolunu  oynamıĢdır.  Ruhanilər  üçün  oturacaq 

yerləri yalnız bəzi pravoslav kafedral kilsələri və patriarx kilsələri üçün səciyyəvi idi. Bu 

cür  yerləri,  adətən,  kilsə  döĢəməsindən  bir  və  ya  iki  pillə  yuxarıda,  xorun  yanında, 

səcdəgaha  doğru səmtdə tikirdilər.  Mingəçevir  məbədindəki çıxıntılar məbədin ortasına 

doğru yönəlmiĢdir. Bunun səcdəgahın Ģərq hissəsində deyil, məbədin ortasında yerləĢməsi 

ilə  bağlı  olduğunu  güman  etmək  olar.  Arxeoloq  R.M.Vahidovun  fikrincə,  səcdəgah 

məbədin qərb hissəsində yerləĢirdi. 

Səcdəgah absidasının olmadığı məbədlərdə qapı oyuğu, adətən, Ģərq divarında 

yerləĢirdi.  Bu  cəhət  baĢqa  oxĢar  abidələrdə,  habelə  Amarasdakı  (IV  əsrə  aid  olan) 

müqəddəs  Qriqoris  məbədində,  müqəddəs  Yelisey  məbədinin  ilkin  kompleksinin 

planlaĢmasında,  habelə  səcdəgah  absidası  olmayan  bir  sıra  zəng  qüllələrində 

müĢahidə edilir. 

122 

 

Mingəçevir  məbədinə  oxĢar  xristian  tikililəri  Albaniyada  hələ  kilsə 

qurğularının  planlaĢmasının  ciddi  qanun-qaydalarının  iĢlənib-hazırlanmadığı  dövrdə 

ucaldılmıĢdı.  Ona  görə  də qanunla  müəyyən  olunmuĢ  normalardan  müəyyən sapmalar 

Albaniyada erkən kilsə tikililərinin səciyyəvi cəhəti idi. 

Katolikosluğun  təsis  olunmasından  sonra  kilsə  binalarının  tikintisi  ciddi 

tələblərə  tabe  olunmağa  baĢlandı.  Mxitar  QoĢun  "Qanunnamə"sində  deyilir  ki, 

"kilsənin  özülü  pravoslavlığın  qaydaları  əsasında  qoyulmalıdır,  bu  məsələdə  yalnız 

yepiskop və yaxud onun əmri ilə xoryepiskop və yaxud peretut haqlıdır. Kim yepiskopun 

və yaxud  xoryepiskopun  icazəsi olmadan  kilsənin özülünü qoymağa cəhd edərsə, biz əmr 

edirik  ki,  bu cür  kilsə dağıdılsın  və  özül  yenidən  qoyulsun,  beləliklə,  kilsə  qaydasına 

toxunulmaz Ģəkildə ə mə l edilsin. Bu qayda sarsılma zdır". 

Mingəçevirdəki  ikinci  məbədin  tikiliĢi  ərəfəsində  artıq  ölkədə  kilsə 

tikintisinin  qanunları  təĢəkkü l  tap mıĢdı.  Məbədin  tikintisi  IV  əsrə  aid  edilir.  Bu 

məbəd  birinci  məbəddən  8  metr cənubdadır. Abidə plan baxımından  dördguĢəli  olan 

böyük  zaldan  ibarətdir,  zalın  uzunluğu  12,4  metr,  eni  isə  5,4  metrdir.  Birinci 

məbəddən  fərqli  olaraq  bu  məbədin  Ģərq  tərəfində  nalĢəkilli  absidada  səcdəgah 

yüksəkliyi  vardır.  Həmin  altlıqlar  taxtadan  olan  sütunlar  üçün  dayaq  rolunu  oynayır, 

sütunlar isə tavan örtüyünü saxlayırdı. 

Üçüncü məbəd V-VI əsrlərdə, bilavasitə birinci məbəd üzərində tikilmiĢdir, 

ibadət  zalına  (12,5x5,7  metr  ölçülərində)  və yarımdairəvi  absidaya  malik  olan birnefli 

kilsə olmuĢdur.  Çiy  kərpiclərdən  tikilmiĢ  divarların  qalınlığına  əsasən  demək  olar  ki, 

məbəd tağtavanla örtülmüĢdü. 

Dördüncü  məbəd  üçüncü  məbədin  xarabalıq ları  ü zərində  tikilmiĢdir.  Bu 

abidə müxtəlif zamanlarda tikilmiĢ üç binadan ibarət idi. Ġlk bina məbəd olmuĢ, məbədin 

yanında  əlavə  tikili  inĢa  edilmiĢ,  sonralar  isə  həmin  binaların  lap yanında  üç  otaqdan 

ibarət olan üçüncü bina ucaldılmıĢdı. Ən böyük otaq əlavə tikili idi. Qalan  2 otaq isə 

hücrə və yaxud məbədin təsərrüfat otaqları ola bilərdi. Məbəd VI-VII əsrlərə aid edilir. 

Kilsə  üçüncü  məbədin  plan  quruluĢunu  ciddi  Ģəkildə  təkrarlayır.  Yeni  binanın 

planlaĢmasında  əski  məbədin  planının  dəqiq  konturlarının  dəfələrlə  təkrarlanması 

üsulları  Qafqaz  Albaniyasında  ənənələrə  riayət  etmək  tələbin i  qoyan  qanunun 

mövcud  olduğuna  dair  ehtimalın  irəli  sürülməsinə  əsas  verir.  Bu  hal  Mingəçevir 

ko mpleksi  üçün  xüsusilə  səciyyəvidir. Mingəçevir bazilikalarından fərqli olaraq Oğuz 

bölgəsinin Calut məntəqəsindəki birnefli  kilsə daha kiçik ölçülərdə tikilmiĢdir. Lakin 

bu  tikilidə  artıq  daha  mükəmməl  formalar  müĢahidə  olunmaqdadır.  Həmin  formalar 

sonrakı tarixi  dövrdə  həm  memarlıq  görkəmində,  həm  də  abidələrin plan baxımından 

həllində ənənəvi olmuĢdur. Məbəd V-VI əsrlərə aid edilir. 

1958-ci  ildə  Gavurqalada  (Ağdam  bölgəsinin  Sofulu  kəndində)  aparılmıĢ 

qazıntılar zamanı aĢkar edilmiĢ məbəd maraqlıdır. Məbəd  VI-VII əsrlərə aid olunur, ağ 

daĢdan tikilmiĢdir. 

Bina  birneflidir,  tağtavanlarla  və  qoĢaçatılı  kirəmit  damla  örtülmüĢdür. 

Məbədin Ģərqində  eninə  görə  ibadət  zalına  bərabər  olan uca döĢəməli absida vardır. 

123 

 

ġimaldan binaya  düzbucaqlı  otaq  birləĢir.  Zalın uzunluğu  11,95  metr, eni  5,25  metrdir. 

Müstəqil giriĢin olmaması təsdiq edir ki, zala birləĢmiĢ düzbucaqlı otağın kilsəyə  əlavə 

tikili olması Ģübhəsizdir. Binada cənuba və qərbə iki giriĢ vardır. 

Bu cəhət Qafqaz Albaniyasının sitayiĢ təyinatlı memarlığı üçün səciyyəvidir. 

Xotavəng  monastır  kompleksindəki  "Alban  bazilikası"  adlandırılan  abidə  bu 

tipli  tikilidir.  Məbəd  yonulmuĢ  daĢdan  Tərtər  dərəsində,  Azərbaycanın  Kəlbəcər 

bölgəsinin  mərkəzindən  bir  qədər  aralıda  tikilmiĢdir.  Məbədin  xarabalıqları  daxili 

sütunları olmayan uzun zaldan ibarətdir. Abidənin uzunluğu 16,2 metr, eni 5,8 metrdir. 

Zalın Ģərq hissəsi yarımdairəvi absida ilə baĢa çatır. 

Səcdəgah  absidasının  hər  iki  tərəfində  keĢiĢ  cübbələrinin saxlandığı  dairəvi 

yer  tikilmiĢdir.  ĠnĢaat texnikasının  və  inĢaat  materiallarının  öyrənilməsi  zamanı  aydın 

olmuĢdur  ki,  cübbələrin saxlandığı  yer  məbədin  tikilməsindən sonra  inĢa  edilmiĢdir. 

Həmin yerə giriĢ səcdəgah absidasındandır. Bu cəhətə ilk dəfə Albaniya memarlığında 

təsadüf olunur. Görünür ki, əvvəllər tikilmiĢ məbədin ü mu mi planı memarlara qapını 

ibadət zalından qoymaq imkanı yaratmadığı üçün qapı oyuğu cübbələrin saxlandığı yerə 

səcdəgah absidası istiqamətində açılmıĢdır. Soldakı cübbə yerinin tədqiqi zamanı onun 

tavanında  Xotavəng  monastırının  baĢ  keĢiĢ lərindən  birinin  -  XIII  əsrdə  yaĢamıĢ  Ter-

Atanasın yazısı aĢkara çıxarılmıĢdır. Güman etmək olar ki, məhz Ter- Atanas qədim bazi-

likaya birləĢmiĢ cübbə yerinin qurucusu olmuĢdur. 

Xotavəng məbədində pəncərə oyuqları vardır. Həmin oyuqların yuxarı hissəsi 

nalĢəkillidir.  Qazıntılar  zaman ı  aĢkara  çıxarılmıĢ  saxsı  məmulatı  məbədin  ilkin 

tikintisini VI-VII əsrlərə aid etmək imkanı verir. 

Albaniya memarlığında müxtəlif tipli zəng qüllələri mühüm yer tutur.  Bu cür 

qüllələrin əksəriyyəti zəmanəmizədək qalmıĢdır. 

Zəng  qüllələri 

karvan  yollarında,  dağ  zirvələrində,  dərələrdə, 

qəbiristanlıqlarda,  monastır  həyətlərində  tikilirdi.  Yalnız  müqəddəs  Yelisey 

monastırının  nəzdində  20-dən  artıq  zəng  qülləsi vardır.  PlanlaĢdırma  strukturuna  görə 

zəng  qüllələrinin  iki  tipinə  təsadüf  olunur:  dairəvi  və  dördguĢəli.  Dairəvi  zəng 

qüllələrinin  adətən  səcdəgah  hissəsi  olmurdu.  Bu  cür  qüllələr  Albaniyada  geniĢ 

yayılmıĢdı. 

Gü man  etmək  olar  ki,  dairəvi  zəng  qüllələrində  yarımqazma  zəng qüllələri 

üçün səciyyəvi olan taxta örtüklər tətbiq edilirdi. Bu  cür zəng qüllələrinə bir çox erkən 

xristian abidələrində təsadüf olunurdu. Hazırda həmin abidələrin əksəriyyəti dağılmıĢ 

vəziyyətdədir və bu xarabalıqları həm  müsəlmanlar, həm də  xristianlar müqəddəs yer 

kimi ziyarət edirlər. Sığnaq kəndindəki zəng qülləsi bu tipli tikiliyə misal ola b ilər. 

VI-VII əsrlərdən etibarən Albaniyada plan baxımından dörd -guĢəli,  3-4  metr 

uzunluğu, 2-3 metr eni olan zəng qüllələri yayılmağa baĢlamıĢdı. Bu zəng qüllələrinin 

Ģərq  tərəfində səcdəgah yüksəkliyi,  qərbində  isə  giriĢ  vardır.  Divarlarda  adətən  bir 

neçə  dərin  divar  oyuğu  olurdu.  Bu  zəng  qüllələrinin  əksəriyyətində  keĢiĢlərin  və 

əyanların qəbirləri var idi. 

Ġki  səcdəgahlı  absidası  olan  zəng qüllələri  ən  çox  inkiĢaf  etmiĢ  qüllələrdən 

124 

 

olmuĢdur.  Dairəvi,  səcdəgahsız  zəng  qüllələri  bu  cür  qüllələrin  çıxıĢ,  baĢlanğıc 

formaları idi. 

Yüzlərlə  iri  və  xırda  bütpərəstlik  və  xristian  məbədi  Qafqaz  Albaniyasının 

ərazisi  boyunca  səpələnmiĢdir.  Həmin  abidələr  qədim  tikinti  ənənələrinin,  sabit 

memarlığın  mövcud olduğunu təsdiqləyir.  Bu  memarlıq  qonĢu  ölkələrin  memarlığının 

təsirinə baxmayaraq Ģübhəsiz, özünün təkrarolunmaz cəhətlərinə malikdir. 

Cənubi  Azərbaycanın,  habelə  bütün  Sasani  dövlətinin  III-VII  əsrlər  dövrü 

memarlığı  nəinki  əski  keçmiĢin  -  Əhəməni  və  Parfiya  dövrlərinin  mədəniyyət 

elementlərini,  həmçinin  Sasanilər  dövlətinin  tərkibinə  daxil  və  yaxud  onunla  sıx 

əlaqədə olan Hindistan, Orta Asiya, Cənubi Qafqaz, Suriya, Bizans mədəniyyətlərinin 

cəhətlərini mənimsəmiĢdi. Təbiidir ki, bu elementlər yenidən iĢlənmiĢ və tamamilə yeni 

çalarlar  meydana  gəlmiĢdi.  Memarlıq  tiplərinin  və  kompozisiyalarının  müxtəlifliyinə 

baxmayaraq, Sasani memarlığı üslubun vahidliyi və tamlığı ilə seçilirdi. III-VII əsrlərin 

memarlığını  qiy mətləndirərkən  onun  özünəməxsusluğunu  qeyd  etmək  lazımdır.  Bu 

dövrdə Azərbaycanın cənub hissəsində də Ģəhər quruculuğu geniĢ vüsət almıĢdı, yaĢayıĢ 

və sitayiĢ təyinatlı binalar tikilirdi, suvarma qurğuları və körpülər inĢa edilirdi. 

Düzən lik  yerlərdə  Ģəhərlər  nizamlı  p lanlaĢ maya  malik  idilər.  Nizamlı 

planlaĢmanın iki tipi vardı: parfiyalılardan miras qalmıĢ dairəvi və Roma ənənəsini 

əks etdirən düzbucaqlı tiplər. Ərdəbilin planlaĢması düzbucaqlı tipə misal ola bilər. 

ġəhərin  4  iri  qapısı  var  id i,  küçələr  düz  bucaq  altında  kəsiĢird i.  Bu  p lanlaĢma 

Sasani dövrünün baĢqa Azərbaycan Ģəhərləri üçün də səciyyəvi olmuĢdur. 

ġəhərlər qüllələr və döyüĢ mövqeləri  kimi çıxıĢ edən, atıcılar üçün daxili 

meydançaları  o lan  divarlarla  möhkəmləndirilmiĢdi.  DaĢ  ən  geniĢ  yayılmıĢ  tikinti 

materialı  idi.  Sasani  dövrünün  təqribən  bütün  memarlıq  abidələri  tağlı  və 

günbəzlidir. III əsrdə kvadrat əsas üzərində günbəz konstruksiyası yaradılmıĢdı.  

Ev lər  adətən  ikimərtəbəli  tikilirdi.  Ev  daxili  və  xarici  h issələrə  ayrılırd ı. 

Küçəni  evin  xarici  hissəsi  ilə  eyvan  birləĢdirirdi.  Sərvətli  Ģəxslərin  evlərində 

eyvanın  qarĢısında  ikisütunlu  portik  vardı.  Evin  həyətində  yardımçı  b inalar 

yerləĢirdi. 

Saray  memarlığı  monu mentallığı,  formalarının  aydın  təĢkili  ilə 

fərqlənirdi.  Saray  ko mpleksinə  eyvanlı  binalar,  yaĢayıĢ  və  xid mət  binaları,  bağlar 

daxil idi. Saraylar divarlarla əhatələnirdi. 

Ərəb  mənbələrində  Marağa,  ġiz,  Neriz  və  baĢqa  Ģəhərlərdə  saray 

tikililərinin  mövcudluğu  xatırladılır.  Bu  dövrdə  xey li  istehkam  qurğuları 

yaradılmıĢdı.  Azərbaycanın  istehkamlarının  nə  qədər  möhkəm  və  alın maz 

olduğunu  Azərbaycan  mərzbanı  Ġsfəndiyarın  tarixçi  ət-Təbərinin  nəzərimizə 

çatdırdığı  sözləri  təsdiq  edir:  Ġsfəndiyarın  fikrincə,  bu  istehkamlar  uzun  müddət 

ərzində düĢmənlərin təzy iqlərin in qarĢısını ala bilird i. 

ZərdüĢtiliyin  sitayiĢ  təyinatlı  tikililəri  üçün  çartağ  (çardağ  -çahartağ)  tipi 

səciyyəvi idi. Plan baxımından kvadratĢəkilli, həcm cəhətdən kub olan dörd giriĢli 

tikili tro mp lar ü zərindəki günbəzlə örtü lürdü. Dövrələmə dəhliz bu cür  məbədlərin 

125 

 

fərqləndirici  cəhəti  idi.  Bu  dəhliz  gah  tağlı  qalereya,  gah  da  yüngül  sütunlar 

üzərindəki açıq terras Ģəklində olurdu. Həmin dəhliz dini  mərasimlər üçün nəzərdə 

tutulmuĢdu. Çartağlar adətən xırda və iri çayların, su hövzələrinin  yanında tikilirdi. 

Azərbaycanda yerləĢən üç əsas Sasani od məbədindən biri (AdurquĢnasp) 

mərkəzi günbəzli  zalı, sütunlu həyəti, bu həyətə birləĢən və çiy kərpicdən tikilmiĢ 

günbəzli  binaları,  eyvanları  olan  memarlıq  ko mpleksidir.  Məbədin  həyəti  Ģimal 

qapılarınadək  uzanırdı, günbəzli zalda Ģimala və cənuba istiqamətlənmiĢ eyvanlar vardı. 

Bütün bunlar bürcləri olan kvadratĢəkilli divarların əhatəsinə alın mıĢdı. 

AdurquĢnasp məbədi günbəzinin zirvəsi gümüĢ hilal (aypara)  ilə baĢa çatırdı. 

ġiz  Ģəhərinin  divarları  məbəddən  və  Ģəhərdən  baĢqa  dərin  gölü  də  öz  əhatəsində 

saxlamıĢdı. 

Nəzərdən  keçirilən  memarlıq  abidələri  Azərbaycanda  bu  dövrdə 

mükəmməl inĢaat texnikasının mövcud olduğunu təsdiqləyir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

126 

 

VI FƏSĠL 

 

ƏRƏB ĠġĞALI ƏRƏFƏSĠNDƏ VƏ DÖVRÜNDƏ 

AZƏRBAYCANIN SĠYASĠ VƏZĠYYƏTĠ. 

AZƏRBAYCANIN ƏRƏB XĠLAFƏTĠ TƏRKĠBĠNƏ 

DAXĠL EDĠLMƏSĠ