TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1. MADDĠ MƏDƏNĠYYƏT
Azərbaycanın ilk orta əsr maddi mədəniyyət abidələri antik dövrə nisbətən arxeo loji cəhətdən zəif öyrənilmiĢdir. Ġlk mənbələrdə bu dövrə aid onlarla Ģəhərin adı çəkilməsinə baxmayaraq, bunların heç birində, hələlik geniĢ miqyaslı qazıntı iĢi aparılmamıĢdır. Ġlk orta əsr Ģəhərlərinin ço xunda həyat sonralar da davam etdiyindən bu dövrün mədəni təbəqələri böyük dağıntılara mə ruz qalmıĢdır; üst təbəqələrdəki tikintilərlə əlaqədar olaraq vaxtilə qazılmıĢ quyular, xəndəklər, çala və çökəkliklər, ü mu miyyətlə görülmüĢ bütün torpaq iĢləri əvvəlki təbəqələri dağıtmıĢ, əksər hallarda torpaqla birlikdə onlarda olan materiallar da çıxarılıb atıl- mıĢdır. Hətta elə hallar olmuĢdur ki, quyular b ir -birin i dəfələrlə kəsmiĢ və bütövlükdə ilk orta əsr təbəqəsi məhv edilmiĢdir. Buna baxmayaraq, qazıntılar zaman ı Beyləqan, Qəbələ, ġamaxı Ģəhər yerlərində ilk orta əsr təbəqələrini az-ço x izləmək mü mkün olmuĢdur. Qəbələdə həmin dövr təbəqəsi 0,5-1 m, Beyləqanda isə 1-1,5 m-ə yaxındır. On lardakı maddi-mədəniyyət qalıqları antik dövr abidələrindəkinə nisbətən azdır. Tikinti qalıq ları yo x dərəcəsindədir. Əsas material ma l-qara və davar sümükləri və sadə Ģirsiz sa xsı mə mu latıd ır. Sa xsı qabların çeĢidi çox azd ır. Qazan, çıraq, səhəng, bardaq, kirəmit parçaları bu təbəqə üçün səciyyəvidir. Beyləqanda saxsı qablar içərisində boyalı qablara da təsadüf olun- muĢdur. ġüĢə qablar əsasən bərni formasındadır. Təbəqə üçün səciyyəvi cəhət, bu dövrdə demək olar, bütün qazıntı sahələrində (Beyləqan, Qəbələ, M ingəçevir) dia metri 1-1,5 m-dən 2-3,5 m-dək o lan dairəvi və dib hissəsi daha geniĢ qu yuların varlığ ıdır. Beyləqanda belə quyuların bəzilərinin dibi hamar suvanmıĢ və Ģirələn - miĢdir. Mingəçevir quyularında ərzaq qalıqları da tapılmıĢdır. Ġlk orta əsr Ģəhərlərinin plan quruluĢunu öyrənmək üçün Muğan düzündə, indiki Biləsuvar rayonunda yerləĢ ən ġəhriyar abidələr kompleksi daha səciyyəvidir. Muğan Govurarxı üstündə ilk orta əsrlərdə tikilən ġəhriyar Ģəhəri (tarixi adı məlu m deyil) ərəblərin Azərbaycana hücumları zamanı dağıdılmıĢ və burada sonralar həyat davam etməmiĢdir. Buna görə də Ģəhərin ilkin quruluĢu olduğu kimi qalmıĢdır. 36 hektar ərazini əhatə edən Ģəhərin qala divarları kvadrat planda tikilmiĢ, hər divarın orta hissəsində darvaza olmuĢdur. Darvazalardan Ģəhərə gedən küçələr mərkəzdə, feodalın qəsri yerləĢən yerdə görüĢür və Ģəhəri dörd bərabər hissəyə bölürdü. Mil Govurarxı üstündə yerləĢən Beyləqan Ģəhəri də (indiki Beyləqan rayonu) eyni planda tikilmiĢdir. Qazıntı və kəĢfiyyat iĢlərindən aydın olmuĢdur ki, Mil və Muğan düzlərində ilk orta əsrlərdə Ģəhərlərin qala divarlarının tikintisində ən çox torpaqdan köbər (dik) tökmək üsulundan, çiy kərpic hörgüsü və möhrədən istifadə olunmuĢdur; biĢmiĢ kərpic
93
ilk orta əsrlərdə hələ az tətbiq olunurdu. Çiy kərpic və möhrə divarların tikilməsi adətən qala xəndəyinin torpağı hesabına olurdu. Beləliklə də qala xəndəyi həmiĢə qala divarını müĢayiət edirdi. Dağ və dağətəyi bölgələrdə isə tikinti üçün çay daĢı, sal daĢ və yaxud qarıĢıq materialdan istifadə olunurdu. Dərbəndin həmin dövr qala divarları sal daĢlar, Qəbələnin divarı isə qarıĢıq material ilə tikilmiĢdir. Qazıntılar nəticəsində müəyyən olunmuĢdur ki, Beyləqanın ilk orta əsr qala divarı 47-49x47 -49x14-17 sm ölçüdə və indi el arasında "ayıbalası" adı ilə məĢhur olan çiy kərpiclə hörülmüĢdür. Kərpiclərin arasına palçıq məhlulu qoyularaq, hər bir cərgə özündən əvvəlki cərgəni bağlamaq Ģərtilə hörülmüĢdür. Divarın 1 m-dək xam torpaqda bünövrəsi vardır. Bünövrənin eni 6 m-ə qədərdir. Divar içəri və bayır tərəfdən 3-7 sm-ə qədər samanlı palçıqla suvanmıĢdır. Divarın qala bürcləri uzunsov yarımdairə formasında olmuĢdur. Divarın hündürlüyü, güman ki, 8-10 m-dən alçaq olmamıĢdır. Qala xəndəyi 1-2 m dərinlikdə və 10-30 m enində qazılmıĢdır. Ġlk orta əsrlərin maddi-mədəniyyəti üçün səciyyəvi cəhətlərdən biri də həmin dovrə aid müdafiə istehkamlarına daha çox təsadüf olunmasıdır. Xüsusilə Xəzər dənizi ilə Böyük Qafqaz dağı arasındakı keçiddə belə istehkamlar daha çox qalmıĢdır. Cənubdan Ģimala doğru bir-birinin ardınca dağla dəniz arasında uzanan BeĢbarmaq, Gilgilçay, Dərbənd sədləri bunlara misal ola bilər. Bunlardan Gilg ilçay səddində aparılan qazıntılarda müəyyən edilmiĢdir ki, sədd düzən yerlərdə 42x42x10
boyu axan Gilgilçay səddin müdafiəsini təbii olaraq gücləndirir. Sədd boyu mövcud olan bürclər (sayı 195-ə qədərdir) torpaq altında qalsa da aydın görünməkdədir. Qazıntılar nəticəsində səddin düzənlikdən dağa keçid yerində (Dəvəçi rayonu Yenikənd kəndi) hərbi düĢərgə qalığı aĢkar edilmiĢdir. 10 ha sahəni əhatə edən bu düĢərgə üç tərəfdən divar, bir tərəfdən isə çayla əhatə olunmuĢdur. Süni xəndəyi var, sahə iki səkilidir. Günbəz örtüklü yeraltı zindanlar aĢkarlanmıĢdır. DüĢərgənin V əsrin 90-cı illərində salındığı müəyyən edilmiĢdir. Müdafiə istehkamları Sasani imperiyasının Ģimal sərhədlərini mühafizə edən iri regional və kiçik lokal səciyyə daĢımaqla iki qrupa bölünür. Qeyd etdiyimiz uzun sədlərlə yanaĢı, Quba-Xaçmaz bölgəsində Sandıqtəpə (Quba rayonu), ġoranpel (Hil kəndi) kimi kiçik lokal səciyyəli müdafiə istehkamlarının da olduğu müəyyən edilmiĢdir. Ġlk orta əsr Ģəhər tipli yaĢayıĢ məskənləri Ģəhərlərlə kənd yaĢayıĢ məskənləri arasında bir növ keçid mövqeyi tutur. Arxeoloqların aĢkar etdikləri və qismən qazıdıqları Təzəkənd (Beyləqan rayonu), Govurqala (Ağdam rayonu), Torpaqqala (Qax rayonu, Tovuz rayonu), Mingəçevir, Xınıslı, QuĢçu (ġama xı rayonu), Qızlartəpə, Yusiftəpə, Ağaxantəpə, Mahmudtəpə, Çetkun (Qusar rayonu) belə abidələrdəndir. Bunlarda 1-3 m- dək mədəni təbəqə qalmıĢdır. Əksəriyyətində müdafiə istehkamları, tikinti qalıq ları, istehsalat ocaqları, məiĢət qurğuları, qəbir abidələri və nisbətən sönük və yeknəsəq olan digər maddi-mədəniyyət qalıqları (mü xtəlif əĢyalar) aĢkara çıxarılmıĢdır. Belə
94
yaĢayıĢ məskənləri Ģəhərlərə nisbətən daha yığcam əraziyə malik olmaları ilə fərqlənir. Kənd tipli yaĢayıĢ məskənləri az-çox Quba - Xaçmaz bölgəsində qeydə alınmıĢ və qismən tədqiq olunmuĢdur. Böyüktəpə, Xucbala, Ku xuroba, Salmantəpə, Qursantəpə, Cağar, ġamiltəpə, Enıx bunlara misal ola bilər. Kənd yaĢayıĢ məskənlərində mədəni təbəqə qalıqları seyrək səpələnmiĢ və orta hesabla 1-1,5 m-dən qalın deyil. Bəzi abidələrdə (Qızılgültəpə, ġamiltəpə - Qusar rayonu) süni müdafiə köbərlərinə də təsadüf olunmuĢdur. ġəhərlərdə və Ģəhər tipli yaĢayıĢ məskənlərində bir neçə vel yaxud qarıĢıq qəbirli qəbiristanlıqlara təsadüf olunursa, kənd yaĢayıĢ məskənlərindəki qəbiristanlıqlarda qəbirlər daha yeknəsəqdir. Albaniya ərazisində ilk orta əsrlərə aid xristian məbədləri (Qax rayonu Qum kəndi, Qəbələ rayonu Böyük Əmili kəndi, Mingəçevir, Dağlıq Qarabağda Amaras, Ağdamda Govurqala və s.), istehsalat ocaqları, alban və pəhləvi yazıları, daĢ bütlər, ĢüĢəəridən və dulus kürələri və müxtəlif tip qəbiristanlıqlar qazılıb öyrənilmiĢdir. Azərbaycanın Ģimal-Ģərq ərazisində aparılan axtarıĢlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, burada ilk orta əsrlərdə intensiv yaĢayıĢ olmuĢdur. Xüsusilə dəniz sahili boyu ərazidə yaĢayıĢ məskənlərinin sayı çoxalmıĢ, onların dağətəyi və dağlıq rayonlarla əlaqəsi artmıĢdır. Qusar rayonundakı Yusifxantəpə və Qızlartəpə, Quba rayonunda Sandıqtəpə və Dəvəçi rayonunda Almastəpə dövrün ən səciyyəvi yaĢayıĢ məskənləri hesab edilir. Abidələrin, adətən, təpə üstündə yerləĢən əsas yaĢayıĢ məskəni və onun ətrafında qrup Ģəklində səpələnmiĢ məskənlərdən ibarət olduğu müəyyən edil- miĢdir. Əsas yaĢayıĢ məskəni daha möhkəm mövqedə olmaqla, bir növ, ətraf məskənlərin mərkəzi kimi özünü büruzə verir. Cənubi Azərbaycanda ġiz Ģəhər və məbəd kompleksi aĢkar edilmiĢ, burada məĢhur AdurquĢnasp məbədinin qalıqları tədqiq olunmuĢdur, Mərkəzi günbəzli bina, kiçik günbəzli əlavə binalar, sütunlu zal, sütunlu həyət, eyvan və digər tikililər aĢkara çıxarılmıĢdır. Dövrün əsas qəbir abidələrindən sadə torpaq qəbirlər, demək olar ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində yayılmıĢdır. DaĢ quru qəbirlərə dağ rayonlarında, katakombalara Mingəçevir, Qəbələ, Qusar, Qax rayonlarında, quyu və küp qəbirlərə ġamaxıda, xristian qəbirlərinə əsasən dağ rayonlarında - Albaniyanın cənub və qərb bölgələrində təsadüf olunur. Qəbir materialı kimi daĢ və biĢmiĢ kərpicdən, ağacdan, dövrün sonlarında isə daĢ sarkofaqlardan istifadə olunmuĢdur. Qəbirlər tikinti materialı, qəbir quruluĢu və avadanlığına görə müxtəlif olsalar da onlardakı maddi-mədəniyyət qalıqlarında ü mu mi cəhətlər ço xdur. Qeyd edək ki, ilk orta əsrlərdə qəbirlərə avadanlıq qoymaq xeyli azalmıĢ və dövrün sonunda, demək olar ki, aradan çıxmıĢdır. Buna baxmayaraq, qazıntılar nəticəsində ilk orta əsr yaĢayıĢ yerləri və qəbirlərdən müəyyən qədər əĢyavi materiallar əldə edilmiĢdir. Bunların əksəriyyətini, əlbəttə, dulusçuluq və az-çox ĢüĢəçilik, metaliĢləmə və daĢiĢləmə sənətinə aid materiallar təĢkil edir. Antik dövrdə olduğu kimi, ilk orta əsrlərdə də əhalinin təsərrüfat və məiĢət 95
həyatında aparıcı rolu metal oynamıĢdır. Azərbaycanda ilk orta əsrlərdə metal emalı haqqında az da olsa yazılı mənbələr xəbər verir. Bəzi rayonlarda metaləridən kürələrin olduğunu geoloji axtarıĢlar da təsdiq etmiĢdir. Məlum olmuĢdur ki, metalın ilkin emalı filiz yataqları yaxınlığında və ağac kömürün bol olduğu yerlərdə aparılmıĢdır. Lakin metalın sonrakı iĢlənməsi Ģəhərlərdə də həyata keçirilmiĢdir. Beyləqanda, Qəbələdə, ġamaxıda ilk orta əsr təbəqələrindən külli miqdarda dəmir Ģlakları tapılmıĢdır. Mingəçevirdən dəmir xaç tökmək üçün qəlib məlumdur. Bunlar həmin Ģəhərlərdə dəmirçi kürələrinin və metal əĢya istehsalının mövcud olduğunu xəbər verir. Çox təəssüf ki, qazıntılarda metal əĢyaların özləri az tapılır. Bunun bir səbəbi metalın torpaqda pis qalmasıdırsa, digər səbəbi iĢlənmiĢ əĢyanın yenidən emal edilməsi, ondan təkrar istifadə olunmasıdır. Beyləqan qazıntılarının ilk orta əsr təbəqəsindən bizə dəhrə, ox ucluğu, mismar, Mingəçevirdən xıĢ gavahının hissəsi, oraq, dəryaz, dəmir toxa, oraqvari bıçaqlar, qoyun qırxmaq üçün qayçılar, sayırğa, nizə və ox ucluqları məlumdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı xeyli metal (dəmir, tunc və gümüĢ) qab-qaçaq qalıqları da əldə edilmiĢdir. Bunlar boĢqab, cam, sərnic, lüləyin, vedrə, qaĢıq, qayıqvari qablar, külqabı və s.-dən ibarətdir. Ən çox təsadüf edilən metal - bəzək əĢyalarıdır. Tuncdan düzəldilən mü xtəlif bilərziklər, muncuqlar, toqqa baĢlıqları, halqalar, sancaqlar, qaĢlı və qaĢsız üzüklər, asmalar, zınqırovlar, ağac və qayıĢ üçün üzlük hissələri və s. belə tapıntılardandır. Bunlardan bəziləri yüksək ustalıq və bədii zövqlə hazırlan mıĢdır. Bir ədəd tunc qartal fiquru orijinal forması ilə nəzəri cəlb edir. Qiymətli metallardan düzəldilmiĢ bəzək əĢyaları - üzük, bilərzik, sırğa, düymə və s. daha zərifdir və gözəlliyi ilə seçilir. Qazıntılardan tapılmıĢ zərgər əmək alətləri - kiçik maĢa, qaĢıq, tərəzi, məhək daĢı həmin bəzəklərin yerli istehsalından xəbər verir.Tökmə və döymə üsulu ilə hazırlanmıĢ bəzək əĢyalarında simvolik məna daĢıyan iĢarələrə, təsvirlərə təsadüf olunur. Kiçik insan fiqurlarına belə rast gəlinir. Mingəçevirdən bir neçə ədəd ilk orta əsrlər üçün səciyyəvi hesab edilən qanadlarının ucunda ikipər dairəvi düyməsi olan xaçlar tapılmıĢdır. Tapıntılar içərisində gətirilmə metal əĢyalara da təsadüf olunur. Bunlardan ġamaxı gümüĢ camı xüsusi maraq doğurur. Camda dağ keçisi ovlayan atlı böyük ustalıqla və bədii zövqlə təsvir edilmiĢdir. Cam III əsrin sonu - IV əsrin əvvəllərinə aiddir. Mingəçevirdən, Torpaqqaladan (Qax rayonu) və Qubadan da nadir gümüĢ qablar əldə ed ilmiĢdir. Ġlk orta əsrlərdə, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, arxeoloji qazıntı materialının əsas kütləsini saxsı qablar təĢkil edir. Bunun səbəbi, onların sındıqdan sonra təkrar istehsal üçün yararsız olması və torpaqda nisbətən yaxĢı qalması ilə izah edilir. Antik dövrdə olduğu kimi, bu dövrdə də hələ ayaq dulus çarxından demək olar ki, istifadə olunmurdu; tək-tək hallarda, o da ilk orta əsrlərin sonlarında, dulus çarxından istifadə olunaraq hazırlanmıĢ qablara təsadüf olunur. Belə bir çarxın nümunəsi ġamaxı rayonundan tapılmıĢdır. Lakin bu dövrdə gilinin və biĢirilmə keyfiyyətinin nisbətən yaxĢılaĢmasına baxmayaraq, ümumiyyətlə, dulusçuluq sənətində tənəzzül, geriləmə olduğu nəzərə çarpır. Qabların formaları kobudlaĢır, çeĢidi azalır, naxıĢları sadələĢir, uzunburun, süzgəcli və hündür ayaqlı qabların formalarında sadəliyə doğru dəyiĢikliklər baĢ verir 96
(burun və ayaqlar qısalır, süzgəc adiləĢir və s.). Dövrün əsas qab nümunələri iri təsərrüfat küpləri, nehrə, səhəng, bardaq, küpə, qazan, tava, təknə, kasa, duzqabı, çıraq və s. Mingəçevirdə gildən düzəldilmiĢ kəsmə naxıĢlı Ģamdanlar, Bey ləqanda isə buxurdanlar tapılmıĢdır. Onlar kvadrat və dairəvi formada olub, sadə və yaxud dördayaqlı oturacağa malikdir. Dulusçuluqdakı tənəzzül və geriləmə, görünür, cəmiyyətin yeni üsuli-idarəyə keçməsi prosesi və köçəri tayfaların qərbə və cənuba axın ının güclənməsi və müharibələrin artması ilə əlaqədar idi. Dövrün saxsı məmulatında baĢ verən ən səciyyəvi hal konnelyur naxıĢlı qabların meydana gəlməsidir. Belə naxıĢlı qablar Azər- baycanın Ģimal (Quba-Xaçmaz) bölgələri üçün daha səciyyəvidir. Qırmızı boyalı və anqob örtüklü qabların istehsalı davam etdirilir. Beyləqandan tapılmıĢ bir ədəd boyalı səhəng yaxĢı ĢüyrələnmiĢ və ağzı zoomorf Ģəklə salın mıĢdır. ĠnĢaat keramikasında da sadəliyə doğru dəyiĢiklik baĢ verir. Antik dövrün düzbucaqlı kərpicləri kvadrat və qalın kərpiclərlə əvəz olunur, kirəmitlər xeyli kiçik ölçüdə hazırlanır. Əsasən Ģəhər qazıntılarından tapılan iki, kənarı yuxarı qatlanmıĢ müstəvi formada alt (keramida) və qövs Ģəklində üst (kolipter) kirəmitlər bunu deməyə əsas verir. Qəbələnin ilk orta əsr təbəqəsindən su kəməri üçün istifadə olunan gil borular tapılmıĢdır. Uzunluğu 40, diametri 16-10 sm olan belə borular bir-birinə geydirilir, birləĢən hissələri kirəc məhlulu ilə bərkidilirdi. Bəzən boru su xətləri biĢmiĢ kərpiclə hörülmüĢ arxlarda yerləĢdirilirdi. Suyun axarına nəzarət müəyyən məsafələrdə yerləĢdirilən iki yandan su tünglərinə bənd edilən xüsusi küplər vasitəsilə həyata keçirilirdi. Belə küplərdən su xəttini Ģaxələrə ayırmaq üçün də istifadə olunurdu. Ġlk orta əsr abidələrində aparılan qazıntılar zamanı aĢkar olunan maddi mədəniyyət qalıqlarının bir qrupunu da təndirlər təĢkil edir. Onların ölçüləri 30 sm-dən 1,5 m-dəkdir. Ən ço x 50-80 sm dia metri olan təndirlərə təsadüf olunur. Belə təndirlərin dib hissəsində hava iĢləmək üçün gil boru qoyulur və yaxud deĢik düzəldilirdi. Bunlar, Ģübhəsiz, çörək biĢirmək üçün istifadə olunmuĢdur. Kiçik təndirlər evi qızdırmaq - kürsü üçün düzəldilir, böyük təndirlərdən isə çörək biĢirməklə bərabər, həm də meyvə qurutmaq üçün istifadə edilirdi. Görünür, onlar bəzən qab rolunu da oynamıĢdır; Beyləqanda aĢkar olunan bir təndirin içərisi darı ilə dolu idi. Gildən insan, heyvan və quĢ fiqurları hazırlanması ilk orta əsrlərdə də davam etdirilir. Bunlara daha çox dağ rayonları ərazisindəki yaĢayıĢ yerlərində və qəbirlərdə təsadüf olunur. Bəzən belə fiqurlar stilizə olunmuĢ Ģəkildə hazırlanmıĢ, yaxud onların elementləri qablara bəzək kimi vurulmuĢdur. Bunlar ölkədə xristianlığın qəbul olunmasına baxmayaraq bütpərəstliyin qalıqlarının hələ də güclü olduğunu nümayiĢ etdirir. Mingəçevir qazıntılarından büt Ģəklində düzəldilmiĢ mü xtəlif uĢaq oyuncaqları tapılmıĢdır. Gənc nəslin tərbiyəsində, onları soykökləri ilə bağlayan bir amil kimi bu oyuncaqlar mühüm ro l oynamıĢdır. Ġlk orta əsrlərə aid maddi mədəniyyət nümunələrinin bir qrupunu ĢüĢə məmulatı təĢkil edir. Arxeoloji materiallar sübut edir ki, artıq bu dövrdə Azərbaycanda 97
yerli ĢüĢə istehsalı mövcud olmuĢdur. Qəbələdə, Torpaqqalada (Qax rayonu), Amarasda ĢüĢə istehsalı üçün iĢlədilən kürə qalıqları və hətta istehsal alətləri aĢkar edilmiĢdir. Azərbaycan Ģəhərlərinin ilk orta əsr təbəqələrindən tapılan ĢüĢə qab nümunələri, əsasən, darboğaz qabların qırıqlarından, kiçik bərnilərdən, qənddan və boĢqab biçimli qablardan ibarətdir. Rəngləri açıq-yaĢıl, tünd-yaĢıl və yaĢıl, bəzən çəhrayıdır. Bərnilərin oturacağı bir qədər içəriyə batıq formadadır. Bu qabların bəziləri boğazsız, bəziləri isə ağız hissədə az kənara geniĢlənən boğaza malikdir. Sonuncular bir növ enliboğaz küpələri xatırladır. Onlar əsas etibarilə ağızdan qabın oturacağına doğru uzanan sıx xətlərlə, bəzən qabın yanlarında üstdən aĢağıya mail qabartmalarla, ya da oyma naxıĢlarla bəzədilmiĢdir. Bərniyə bənzər qabların oturacaqları içəriyə batıq olmaqdan baĢqa, mərkəzdən yanlara doğru günəĢ Ģüalarını xatırladan düz və qövsvari xətlərlə də naxıĢlanmıĢdır. ġüĢə qabların hazırlanmasında tökmə və üfürmə üsullarından istifadə olunmuĢdur. NaxıĢsız, saya qablar çoxluq təĢkil edir. ġüĢə bəzəklər əsas etibarilə yaĢıl rəngli muncuqlardan ibarətdir; üzük, üzük qaĢı, hətta bilərzik və güzgü qalıqlarına da təsadüf olunur. Mütəxəssislər hələ ilk orta əsrlərdə Azərbaycanda bir neçə ĢüĢə istehsalı mərkəzləri olduğunu qeyd edirlər. Beyləqanın ĢüĢə bəzəkləri üçün daha xarakterik olanı qara rəngli bilərziklərdir. Bunlar, tapılan bilərziklərin üçdə iki hissəs indən çoxunu təĢkil edir. Bilərziklərin hamısı ucları bir- birinə bitiĢdirilmiĢ çubuq Ģəklində olan ĢüĢə kütləsindən halqa formasında düzəldilmiĢdir. Əksər bilərziklərin bitiĢən yeri ilan baĢı Ģəklindədir. En kəsiyi dairəvi, yarımdairəvi və yaxud üçbucaq Ģəklindədir. Tək-tək eĢmə bilərziklərə də təsadüf olunur. DaĢdan hazırlanmıĢ maddi mədəniyyət qalıqları, demək olar ki, Azərbaycanın qazıntı aparılmıĢ bütün abidələrinin ilk orta əsr təbəqələrindən tapılmıĢdır. DaĢ torpaqda yaxĢı qaldığı üçün belə tapıntılar daha zəngindir. DaĢ məmulatın əsas kütləsini, əlbəttə, memarlıq abidələrinin hissələri - sütunaltlıqları, kapitellər, qapı və pəncərə baĢlıqları və digər memarlıq bəzəkləri təĢkil edir. MəiĢət, təsərrüfat və dini ayinlərlə bağlı materiallar da kifayət qədər tapılır. Nümunə üçün Mingəçevirdən tapılmıĢ, üzərində alban yazısı olan xaçaltı daĢı, Bərdədən tapılan, künclərində qoç baĢı təsvir olunmuĢ kapiteli, Bərdə, ġamaxı, Qəbələ, Mingəçevir, Təzəkənd qazıntılarından aĢkara çıxarılmıĢ sütunaltlıqlarını, Bərdə, Ağdam, ġamaxı rayonlarından məlum olan daĢ heykəlləri, fallos formalı daĢları və digər nadir tapıntıları göstərmək olar. Beyləqan qazıntılarından kirkirə daĢları, duzqabı, dabandaĢı və Ģamdanlar tapılmıĢdır. Bey - ləqandan tapılmıĢ kirkirənin üst daĢı daha maraqlıdır. Bu daĢın altında (dən deĢiyinin yanlarında) təvərə keçirmək üçün 14 sm uzunluğunda gəz açılmıĢdır. Məlumdur ki, təvərəli dən daĢları, müasir su dəyirmanları kimi, dənin iri və yumĢaq üyüdülməsi üçün nizama salına bilinirdi. Hər halda, Beyləqandan ilk orta əsrlərə aid təvərə gəzi olan kirkirə daĢının tapılması Azərbaycanda əhalinin su dəyirmanı ilə tanıĢlığını tamamilə sübut edən əsaslı dəlildir. DaĢ məmulatından danıĢarkən qazıntılardan tapılan ilk orta əsr möhürlərini də qeyd etmək lazımd ır. Bunlar mü xtəlif qiy mətli rəngli daĢlardan düzəldilmiĢ, əsasən 98
Ģar formasında olan (bir tərəfində möhürün müxtəlif süjetli əksi həkk edilmiĢdir), ortası deĢikli daĢ məmulatıdır. Onlarda böyük ustalıqla maral, öküz, qoyun, keçi, Ģir, bəbir təsvirləri, bitki Ģəkilləri, hətta müxtəlif geyimdə insan fiqurları həkk olunmuĢdur. Ən çox möhür Mingəçevir və ġamaxı (ġərgah) qazıntılarından tapılmıĢdır. Beyləqandan tapılmıĢ dağ bülluru və əqiqdən hazırlan mıĢ möhürlər bərk daĢların incəliklə iĢləndiyinə gözəl misaldır. Dağ büllurundan olan möhürdə kəsmə üsulu ilə dizi üstdə dayanmıĢ keçi təsvir olunmuĢdur. Əqiqdən hazırlanmıĢ möhürdə isə ayaq üstdə duran keçinin qabağında oxa-bənzər ağac həkk edilmiĢdir. Mingəçevir və Qəbələdən üzərində mü xtəlif möhürlərin əksi basılmıĢ gil bulla (sulquc) nümunələri də tapılmıĢdır. Maraqlıdır ki, Azərbaycanın özündə daĢ möhürlərin çıxarları və yarımfabrikatlarına da təsadüf olunur, bu da onların müəyyən hissəsinin yerli istehsal olduğunu sübut edir. Ġlk orta əsr təbəqəsindən tapılan sümük əĢyalar və bəzək Ģeyləri bu dövrdə həmin məmu latdan geniĢ istifadə olunduğunu nümayiĢ etdirir. Beyləqandan sümük dəstək, Mingəçevirdən sümük daraq, ġərgah və QuĢçudan sümükdən bıçaq sapları tapılmıĢdır. Mingəçevirdən tapılmıĢ bir sümük təbəqənin üzərində atlı təsvir olunmuĢdur; yəhər, atlının geyimi və silahı aydın bilinir. Bir daraq sınıq xətlər və iç-içə olan dairələrlə naxıĢlanmıĢdır. Qazıntıların ilk orta əsr təbəqələrində baĢ hissəsi əl, heyvan və quĢ baĢı Ģəklində düzəldilmiĢ sümük sancaqlara, düymə, iy baĢlıqları və toqqa bəzəklərinə də təsadüf olunur. ġamaxı rayonunda Qalacıq yaĢayıĢ yerindən sümükdən toxuculuq alətləri - kirkit və kiçik bıçaqlar tapılmıĢdır. Arxeoloji qazıntılardan ağac məmulatı torpaqda pis qaldığından az tapılır. Nisbətən yaxĢı qalanı ardıc ağacı qalıqlarıdır. Bu ağacdan Beyləqanda tikinti iĢlərində və xüsusilə quyuların ağzını bağlamaqda geniĢ istifadə edilmiĢdir. Qazıntılardan tapılan metal əmək alətləri, ağac alət və əĢyaların metal hissələri hələ ilk orta əsrlərdə Azərbaycanda ağaciĢləmə sənətinin inkiĢaf etdiyini göstərir. Mingəçevirdə katakomba qəbrindən toxucu dəzgahının hissələri tapılmıĢdır. Demək olar, bütün qazıntılarda tikintidə istifadə olunmuĢ ağac qalıqlarına (tir, dirək, pəncərə çərçivəsi, Ģəbəkə və s.) təsadüf olunur. Ço x hallarda çürümüĢ vəziyyətdə tapılan bu qalıqlar tikintidə Azərbaycanın zəngin möhkəm və davamlı ağac növlərindən (palıd, Ģabalıd, fıstıq, qarağac və s.) istifadə olunduğunu nümayiĢ etdirir. Mingəçevir və ġərgahdan ağacdan təsərrüfat və məiĢət qabları tapılmıĢdır. Onların bəziləri zəngin naxıĢlanmıĢdır. Bir əĢyanın üzərində dairə, quĢ və maral rəsmləri verilmiĢdir. Azərbaycanın ilk orta əsr maddi mədəniyyətinin bir qrupunu sikkə qalıqları təĢkil edir. Bu dövrdə Azərbaycanda əsasən Sasani sikkələri dövriyyədə olmuĢdur. Onların qalıqlarına dəfinə Ģəklində və tək-tək qazıntılarda və təsadüfi tapıntılarda rast gəlinmiĢdir. Bu cəhətdən Qəbələ dəfinələri (Dəlləkotu adlı yerdə), Bakı dəfinəsi, Göyçay dəfinəsi və s. xüsusi qeyd edilməlidir. Qəbələ dəfinəsində Sasani pulları ilə birlikdə daha qədim dövrə aid Parfiya və Roma sikkələri də olmuĢdur. Azərbaycan ərazisində, demək olar ki, bütün Sasani padĢahlarının pullarına təsadüf edilmiĢdir. Arxeoloji qazıntıların ilk orta əsr təbəqələrində yazılı abidələr, az da olsa, aĢkara çıxarılmıĢdır. Bunların içərisində Mingəçevirdən tapılmıĢ alban yazıları xüsusi 99
əhəmiyyətə malikdir. Bu yazılar bir ədəd xaçaltı böyük daĢın və bir neçə gil Ģamdanların və qabların üzərində qalmıĢdır. Xaçaltı daĢda 62 hərf, qalan abidələrdə isə 140-dək hərf-iĢarə olduğu müəyyən edilmiĢdir. Mingəçevir yazılarının alban yazısı olduğu Ģübhə oyatmasa da, onların oxunuĢu hələ də baĢa çatdırılmamıĢdır. Alban yazıları V- VIII əsrin əvvəllərinə aiddir. Ġkinci qrup yazılar pəhləvi (orta fars) dilində olan yazı- lardır. Bu yazılara əsasən pullar üzərində və Dərbənd qala divarlarında rast gəlinir. Dərbənd pəhləvi yazıları əsasında Ģəhərin və qala divarların ın tarixinə dair xey li məlu mat əldə edilmiĢdir. Cənubi Azərbaycanda, Muğanın mərkəzi h issəsində yerləĢən MiĢkinĢəhr adlı yerdə aparılan qazıntılar zamanı pəhləv i dilində daĢ üzərində maraqlı bir yazı tapılmıĢdır. Yazı IV əsrə aiddir. Yazıda Nərse-Hörmü z adından burada qala tikild iyi göstərilir. Üçüncü qrup yazılar isə xristian abidələrində təsadüf olunan ermən idilli yazılard ır. On ların nümunələri M ingəçevirdən (VII əsr), Govurqaladan (IX əsr) və digər yerlərdən məlu mdur. Govurqaladan tapılan daĢ sarkofaqın qapağı üzərində IX əsrin sonlarında Alban dövlətini bərpa etmiĢ Həmmamın qardaĢının adı yazılmıĢdır. Gö rünür, hökmdar ailəsinə aid qəbiristanlıq həmin dövrdə bu ərazidə yerləĢmiĢdi. Yüklə 5,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|