TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
§ 1. ALBAN DÖVLƏTĠ ALBAN ARġAKĠLƏRĠ
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 1. ALBAN DÖVLƏTĠ ALBAN ARġAKĠLƏRĠ
DÖVRÜNDƏ
Eramızın I əsrində hakimiyyətə gələn alban arĢakiləri VI əsrə kimi - "alban mütləqiyyəti Ġran tərəfindən ləğv olunana və ölkə Ġran caniĢinlərinə verilənədək" davam gətirə bildilər. Moisey Kalankatlının təqdim etdiyi siyahıda arĢakilər sülaləsindən olan on alban hökmdarının ad ı çəkilir: "Arandan arĢakilərin böyük nəslindən olan Qoçaq Vaçaqanadək ötən günlərin sayı məlu m deyildir. Albaniyanı idarə edən hökmdarların adları sıra ü zrə beləd ir: I Qoçaq Vaçaqan, Vaçe, Urnayr, II Vaçaqan, Mihravan, Satay, Asay, Yesuagen, Vaçe və nəhayət, III Mömin Vaçaqan". Siyahıdan aydın olur ki, Aran arĢakilərdən olmayıb; görünür, Parfiya (Ġran) arĢakilərinin bir qolu olan bu sülalənin nümayəndələri ölkədəki yerli sülaləni əvəz etmiĢdir. Siyahıdan göründüyü kimi, Albaniyanın ilk arĢaki hökmdarı e. I əsrində hakimiyyətə gələn I Qoçaq Vaçaqan olmuĢdur. Belə güman etmək o lar ki, Vaçaqanın sələfləri olan yerli hökmdarlar Albaniyanın bütün vilayətlərinə sahib deyildilər. Məhz I Vaçaqan ölkəni birləĢdirməyə və mərkəzləĢmiĢ dövlət yaratmağa müvəffəq olmuĢdu. Onun nə özü, nə də varisi I Vaçe haqqında baĢqa məlu matımız olmad ığı üçün, mənbələrin I Vaçenin davamçısı, Sasani ĢahənĢahı II ġapurun bacısı ilə evlən miĢ Urnayr haqqında məlu matlarına nəzər yetirək. Urnayrın hakimiyyət illəri dəqiq məlu m deyil. Mo isey Kalankatlın ın məlu matına görə, Urnayr Ġran ĢahənĢahı II ġapurun (309-379), Bizans imperatoru Böyük Konstantinin (337-361), e ləcə də erməni hökmdarları III Tridatın (287-330), Tiqranın (338-345), ArĢakın (345-367) və Papın (370-374) müasiri olub. Mənbələrdə onun adı ilk dəfə 313-cü ildə, alban əyanları ilə birlikdə xristianlığı qəbul etməsi münasibətilə çəkilmiĢdir. Onunla bağlı son məlu mat 371-ci ildə baĢ vermiĢ Dzirav döyüĢü ilə bağlıdır. Beləliklə, Urnayrın hakimiyyət baĢında ən azı 313-cü ildən 371-ci ilə kimi o lduğu güman edilir. Alban tarixçisi onu "böyük müharibələrdə [sələflərin in] Ģanlı adına varis çıxaraq, Ermənistanın içərilərində qələbə bayrağı sancan rəĢadətli ər" ad landırır. Urnayrın da xili siyasətində əsas yerlərdən birini bütpərəstliklə mübarizə, xristianlığ ın dövlət dininə çevrilməsi, kilsənin torpaqla təmin olun ması, ilkin bəhərin kilsəyə ayrılması tutur. Lakin Urnayrın dövründə xristianlıq Albaniyanın hər yerinə yayılıb, ü mu mxalq dininə çevrilməd i. Hö kmdarın, saray adamlarının, 55
əyanların və Albaniya əhalisinin bir hissəsinin qəbul etdikləri xristianlıq təĢəkkül tapan feodal mədəniyyətinin ideoloji əsası oldu. Əhalinin bir hissəsi öz köhnə bütpərəst inamlarına, bir hissəsi isə məzdəkizmə - atəĢpərəstliyə sadiq qaldı. Ġran Ģahı II ġapurun vassalı və müttəfiq i olan Urnayrın xarici siyasəti bilavasitə Sasanilərin xarici siyasətləri ilə bağlı olduğu üçün, Albaniya da Ġran - Ro ma müharibələrinə cəlb olundu. Bizans tarixçisi Ammian Martselinin verdiyi məlu mata görə, 359-cu ildə romalılar və farslar arasında Amid altında baĢ vermiĢ döyüĢdə alban hökmdarı Urnayr da II ġapuru müĢayiət etmiĢdi; Favstos Buzand isə onun 371 -ci ildə Dzirav çölündə Roma və erməni qoĢunlarına qarĢı aparılan döyüĢdə II ġapura kömək gös - tərdiyini qeyd etmiĢdir. Urnayrdan sonra mənbələrdə alban arĢakilərindən Yesuagen haqqında məlu mat var. Onun dövründə köhnə əlifbanın təkmilləĢdirilməsi yolu ilə yeni alban yazısı yarandı. Bu barədə Moisey Kalankatlı, eləcə də V-VIII əsrlərin erməni müəllifləri Koryun, Movses Xorenatsi xəbər verirlər. Təlim-tədrisin təĢkilin in Yesuagen tərəfindən həyata keçirilmiĢ forması xüsusi maraq doğurur. 444-cü ildə Yesuagenin Ġran ĢahənĢahı II Yə zd igərdin bacısından olan oğlu II Vaçe hökmdar elan edild i. Moisey Kalankatlın ın məlu matına görə bu alban hökmdarı Ġran ĢahənĢahı Perozun əmri ilə onun dövründə dövlətin paytaxtı olmuĢ Perozabad (Partav -Bərdə) Ģəhərini saldırdı. Paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə köçürül- məsi xarici-siyasi dəyiĢikliklərlə, türkdilli köçərilərin tez-tez baĢ verən basqınları ilə bağlı idi; məhz bu, ölkənin mədəni-siyasi mərkəzinin Kürün sol sahilindən sağ sahilinə keçirilməsinə səbəb olur. II Vaçenin hakimiyyət illəri Ġran əleyhinə baĢ verən xalq azadlıq hərəkatları ilə əlamətdar oldu. Bunlardan Cənubi Qafqaz xalqlarının 450-451-ci illərdə erməni sərkərdəsi Vardan Mamikonyanın baĢçılığı ilə qaldırdıqları üsyanı, eləcə də 457-463- cü illərdə II Vaçenin özünün rəhbərliyi ilə bilavasitə Albaniyada baĢ qaldıran azadlıq hərəkatını göstərmək olar. Albanları və baĢqa Qafqaz xalqlarını bu üsyana sövq edən əsas amil sasanilərin iqtisadi, siyasi və mədəni-ideoloji boyunduruğu olmuĢdu. Mənbələrin məlumatından görünür ki, Sasani üsuli-idarəsinin Albaniya, Ermənistan və Ġberiyadakı xristian təbəələrinə münasibətdə apardığı siyasət sabit olmamıĢ, daim dəyiĢikliklərə uğradı. Xristianlar Roma imperiyasında təqiblərə məruz qaldıqda Ġran Ģahları onlara himayədarlıq etmiĢ, xristianların simasında romalılara qarĢı arxa cəbhədə müttəfiq qazanmaq ümidi ilə onları öz ərazilərində həvəslə qəbul etmiĢdilər. Xristianlığın qələbəsi, onun ġərqi Roma imperiyasında, həmçinin Albaniya, Ermənistan və Ġberiyada dövlət dininə çevrilməsi ilə Sasani Ġranında xristianlara münasibət dəyiĢdi. Sasani Ģahları mötədil təriqətlərə mənsub olan xristianları təqib etməyə, Ġranda, eləcə də öz yerlərində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə baĢladılar. QonĢuluqda siyasi və dini cəhətdən Ġrana düĢmən, lakin Roma imperiyası ilə həmdin ölkənin olması həm Ģimaldan, həm də qərbdən möh - kəmləndirilmiĢ təbii sərhədləri olmayan bu ölkəni həmin istiqamətlərdən daim 56
təhlükəyə məru z qoyurdu. 428-c i ildə Sasanilə r Ermənistanda hökmdar ha kimiyyətin i ləğv edib, onu imperiyanın əyalətlərindən birinə çevirdilər. Həmin dövrdə Albaniya müəyyən siyasi müstəqilliyini saxlaya bilmiĢ vassal ölkə idi. Dünyəvi feodalların və ruhanilərin müstəsna hüquqları, eləcə də alban arĢakilərinin simasında daxili, bəzən də xarici siyasət yürüdən hökmdar hakimiyyəti saxlanmıĢdı. Lakin alban hökmdarlarının separatçılığı mərkəzi hakimiyyəti narahat edirdi. V əsrin ortalarında ġimali Qafqaz köçərilərinin artmaqda olan basqınlarından, eləcə də Bizansın Attila ilə müharibəyə və kilsə münaqiĢələrinə cəlb olunmasından istifadə edən Sasanilər Qafqaz xalqların ın müqavimətinə və müstəq illiy inə həmiĢəlik son qoymaq, Albaniya və Ġberiyanı da öz əyalətlərinə çevirmək üçün açıq və qəti tədbirlərə əl atdılar. Hər Ģeydən əvvəl II Yə zdigərd (438-457) Cənubi qafqazlıların hərbi qüvvələrini imperiyanın Ģimal-Ģərq hüdudlarına - hunlarla mübarizəyə səfərbər edərək, bununla onların müqavimətin i zəiflətdi. II Yəzd igərd vergi siyasətini də dəyiĢdi. Əhalinin ü mu mi siyahıya alın ması və üzərinə verg i qoyulacaq hər Ģeyin qeydiyyatdan keçirilməsi nəticəsində vergilər xeyli dərəcədə artdı. Kəndlilərlə yanaĢ ı, Ģəhər əhalisi, eləcə də əvvəllər azatlar zü mrəsi ilə bir tutulan və yalnız torpaq vergisi verən ruhanilər də ağır vergi ilə yükləndilər. Əkilib -əkilməməsindən asılı o lmayaraq bütün əkinə yararlı sahələrə vergi qoyuldu. Xəzərin qərb sahilində ucaldılan beĢ sıra müdafiə xəttinin tikintisi də tamamilə Albaniya əhalisi ü zərinə düĢdü. Moisey Kalankatlı yazırdı: "Qafqaz dağları ilə Böyük ġərq (Xəzər) dənizi arasındakı möhtəĢəm tikinti üçün inĢaatçılar toplayan və mü xtəlif material arayan Ġran Ģahları ö lkəmizi taqətdən salmıĢdılar". Bu tədbirlərlə yanaĢı Sasanilər Cənubi Qafqaz xalqların ı, o cümlədən albanları zorla məzdəkizmə (atəĢpərəstliyə) çevirmək yolu ilə onların mədəni- ideoloji assimilyasiyasına nail olmağa çalıĢırd ılar. Etiqad məsələsi yalnız d ini mah iyyət daĢımırdı, bu həmç inin mühü m siyasi əhəmiyyətə ma lik məsələ idi. Dini assimilyasiyasının əsas məqsədi mərkə zin siyasi hakimiyyətini möh kə mləndirmə k, tabe olmayan xalqların tam itaətkarlığ ını təmin etmək, onları öz müstəqillikləri uğrunda apardıqları mübarizədə kömək u mduqları Bizansdan ayırmaq idi. Beləliklə, məh z həmin vaxtdan üç Qafqaz xalq ı din i müttəfiqə çevrildilər. II Yəzdigərd in gördüyü bütün bu iqtisadi və siyasi tədbirlər 450-451-ci illərdə baĢ verən antiiran hərəkatına səbəb oldu; bunun üçün əs as bəhanə Cənubi Qafqa za göndərilmiĢ yeddi yüz atəĢpərəstin (onlardan üç yüzü Albaniya üçün nəzərdə tutulmuĢdu) xristianlığ ın kökünü kəs mək və məzdəkizmi yay maq cəhdləri olmuĢdu. Ermənistan və Ġberiyaya nisbətən Albaniyada üsyan daha ağır Ģəraitdə keçirdi. Paytakaran Ģəhərində Ġran silahlı qüvvələri cəmlənmiĢdi. Çola ərazisində hunlara qarĢı yürüĢdən qayıtmıĢ on min Ġran atlısı yerləĢmiĢdi. Sasanilər onların köməyilə Gürcüstan və Albaniyada baĢ qaldırmıĢ üsyanı zəiflətmək, Ermənistandakı 57
hərəkatı boğmaq istəyirdilər. II Yəzdigərd tərəfindən Ģah sarayına çağırılaraq orada girov kimi saxlanılan və məzdəkizmi qəbul etməyə məcbur edilən alban hökmdarı II Vaçe üsyançıları açıq Ģəkildə müdafiə edə bilməzdi. Albaniyadakı üsyana ölkənin Cənubi Qafqaz xalqlarının azadlıq hərəkatına baĢçılıq edən, hərbi əməliyyatın ümumi strateji planını hazırlayan Vardan Mamikonyanla sıx əlaqə saxlayan ölkə patriarxı - katolikosu və hazarapeti- vəziri rəhbərlik edirdi. 450-ci ildə alban hökmdarlarının qıĢ iqamətgahı olan Xalxal Ģəhəri yaxınlığında (müasir Qazax zonası) üsyançılarla Ġran qoĢunları arasında döyüĢ baĢ verdi. Bu döyüĢ Ġran qoĢunlarının tam məğlubiyyəti ilə baĢa çatdı. Bu qələbədən sonra iranlıların Albaniyada tutduqları qala və Ģəhərlərə hücum çəkən albanların, ermənilərin və iberlərin müttəfiq qoĢunları daha sonra "hun keçidinə" doğru birgə yürüĢ etdilər. Onlar II Yəzdigərd tərəfindən tikilən qalanı dağıdaraq buradakı Ġran qarnizonunu məhv etdilər və alban hökmdar nəslindən olan bir knyazı keçidin komendantı təyin etdilər. Hunların ölkəsinə və baĢqa ġimali Qafqaz torpaqlarına gedib, farslara qarĢı ittifaq bağlamaq da ona həvalə edildi. Hunlar kömək vəd etdilər. Bu zaman eftalilərlə müharibədə uduzan Ġran ĢahənĢahı II Yəzdigərd Orta Asiyadan Ktesifona qayıtdı. Bizanslıların Cənubi Qafqaz xristianlarının iĢinə qarıĢmadığına əmin olan II Yəzdigərd üsyanı zor gücünə boğmaq qərarına gələrək, Mihr-Nersesi böyük ordu və çoxsaylı fillərlə ora göndərdi. Albaniya, Ermənistan və Gürcüstandakı üsyançılardan bir çoxunu bahalı hədiyyələr və vədlərlə üsyandan yayındırmaq mümkün oldu. Feodalların çoxu öz yerlərinə qayıtdılar. Farslar "Vardan Mamikonyanla Albaniya və Gürcüstan arasında çox məharətlə bağlanmıĢ ittifaq müqaviləsini pozmağa" müvəffəq oldular. 451-ci il iyunun 3-də Artaz vilayətindəki Avarayr düzündə (indiki Maku ilə Xoy arasında) farslarla üsyançılar arasındakı məĢhur döyüĢ üsyançıların ağır məğlubiyyəti ilə baĢa çatdı. Ümumqafqaz antisasani üsyanı yatırıldıqdan az sonra, 457-463-cü illərdə alban xa lqın ın Sasanilərə qarĢı çevrilmiĢ ən böyük üsyanı baĢ verdi. Üsyana hökmdar II Vaçe özü baĢçılıq edirdi. 450-451-ci illər üsyanından sonra heç bir güzəĢtə getməyən Sasani Ģahı II Yəzdigərd albanların ən vacib tələblərini belə ödəmək istəmədi. 457-ci ildə II Yəzdigərd vəfat etdi; onun ölümü Ġranda hakimiyyət uğrunda mübarizəni kəskinləĢdirdi. Bundan istifadə edən II Vaçe farslara qarĢı çıxdı. Bu çıxıĢ ilk növbədə özünü II Vaçenin məcburi surətdə qəbul etdiyi zərdüĢtilikdən əl çəkməsində göstərdi. 459-cu ildə Ġranda hakimiyyətə Peroz (459-484) gəldi. Onun dövründə təbəələrin onsuz da ağır olan vəziyyəti uzunmüddətli quraqlıq, qıtlıq və Perozun xarici müharibələri nəticəsində daha da ağırlaĢdı. Bütün bunlar Albaniyada narazılığa və arasıkəsilməz üsyanlara səbəb oldu. Erməni tarixçisi YeqiĢenin dediyi kimi, Ġran dövlətində müvəqqəti olaraq yaranmıĢ əmin- amanlıq 459-cu ildə "alban hökmdarının tabe olmaqdan qəti imtina etməsi ilə" pozuldu. Çola keçidini ələ keçirən alban üsyançıları maskutların qoĢunlarını ölkəyə buraxaraq, 58
Böyük Qafqazın on bir "hökmdarı" ilə ittifaq bağladılar və onların köməyilə Albaniyaya soxulan Sasani qoĢunları ilə iki il uğurlu hərbi əməliyyatlar apardılar. Farsların Vaçe ilə dəfələrlə danıĢıqlara girmək cəhdləri heç bir nəticə vermədi. Onda Peroz böyük muzdla tutduğu hunları - onoqurları köməyə çağırdı. Alan qapısından Albaniyaya soxulan hunlar 462-ci ildə albanla rla döyüĢə girdilər, bütün ili alban hökmdarı ilə vuruĢdular. Vaçenin qoĢunlarının azalmasına və dağılmasına baxmayaraq hunlar onu tabe edə bilmədilər. Bu müharibə Ġran ordusunun muzdlu döyüĢçüləri olan onoqurlar üçün də çox uğursuz oldu. Onların bir qismi döyüĢ meydanında, digərləri xəstəliklərdən həlak oldu. Albaniyada 457-ci ildə baĢlayan bu üsyan yalnız 463-cü ildə yatırıld ı. Sasanilərin ölkədəki mövqeyi yenidən möhkəmləndi, II Vaçe taxt-tacdan imtina etdi, arĢakilər sülaləsinin hakimiyyətinə 30 illik ara verildi; ölkəni Sasanilərin caniĢini - mərzban idarə etməyə baĢladı. Moisey Kalankatlı yepiskop Qutun hakimiyyətdən uzaqlaĢdırılmıĢ Vaçeyə göndərdiyi mədhiyyə-məktubundan gətirdiyi parçada siyasi hakimiyyətini itirmiĢ ölkənin din inin əldən verilmədiyin i xüsusi qeyd edərək yazırdı: "Sənin ölkənin doğma dini hifz olunmuĢ, böyük kilsələr salamat, kiçik kilsələr əmin-amanlıqda, ruha- nilər ibadətlərdə, qurbanlar mehrablarda qalmıĢdır". ġahənĢah Perozun Ģərq sərhədlərdə eftalilərlə apardığı uğursuz müharibələr, albanlara qarĢı göndərdiyi cəza dəstələri, vergi zülmünün güclənməsi, nahararların irsi imtiyazlarının sıxıĢdırılması, dini təqiblər Cənubi Qafqazda yeni üsyan üçün Ģərait yaratdı. Albaniya, Ġberiya və Ermənistanda 481 -ci ildə baĢlayan bu üsyanlar təxminən 484-cü ilədək davam etdi. Üsyançı albanlar, iberlər və ermənilərlə arasıkəsilməz döyüĢlər aparan farslar elə bu zaman eftalitlərə məğlub oldular. Pero z öldürüldü. 484- cü ildə eftalitlər Ġran hüdudlarına soxuldular. Bu hadisə onsuz da zəif düĢmüĢ Ġran qoĢunlarını Cənubi Qafqaz torpaqlarından uzaqlaĢdırdı. 484-cü ildə ĢahənĢah ValarĢ (484-488) Ġran hökmdarı elan edildi. Ġranda hökm sürən ağır siyasi və iqtisadi vəziyyət müharibə nəticəsində dağılmıĢ kəndli təsərrüfatını bərpa etməyə çalıĢan ValarĢı onun sələflərinin Cənubi Qafqazda həyata keçirdikləri dini təqib siyasətinə son qoymağa və Qafqaz xalqları ilə sülh bağlamağa məcbur etdi. Nvarsaq kəndində üsyançıların təqdim etdiyi Ģərtlərlə bağlanmıĢ bu sülh müqaviləsinə görə Ġran hökuməti Albaniya, Ermənistan və Gürcüstanda xeyli güzəĢtlərə yol verdi, Albaniyada arĢakilər sülaləsinin hakimiyyəti yenidən bərpa edildi. Alban hökmdarının daxili idarəçilikdə müstəqilliyi tanındı. Din və etiqad azadlığı təmin edildi, alban əyanlarının imtiyazları bərpa edildi, feodal naharar nəsillərinin iyerarxiya prinsipi toxunulmaz qaldı. Ölkənin ali hakimi və nahararların baĢçısı yalnız alban hökmdarı özü ola bilərdi. Sasanilər məzdəkizmi zorla qəbul etdirməməyi, xristianlar isə atəĢpərəstləri öz dinlərinə döndərməməyi öhdələrinə götürdülər. Albaniyadan daxil olacaq xəracın qədəri azaldıldı. Albanlar Ġran süvari ordusuna atlı verməkdən azad edildilər. 487-c i ildə alban arĢaki sülaləsin in sonuncu nümayəndəsi, II Vaçenin 59
qardaĢı oğlu Mömin ləqəbli III Vaçaqan alban hökmdarı oldu. Moisey Kalankatlı yazır: "Vaçedən baĢlayaraq Mömin Vaçaqana kimi keçən 30 il müddətində Albaniya hökmdarsız qaldı...". Alban tarixçisinin sözlərinə görə, "yenidən bir məmləkət daxilində birləĢən Albaniya sakinləri hökmdar ailəsindən cəsur, müdrik, dərrakəli və hündür boylu Vaçaqanı seçdilər. Alban hökmdarı Vaçenin qardaĢı Yəzdigərdin oğlu olan Vaçaqanı Ġran Ģahı ValarĢın kö məy i ilə taxta oturtdular". Mömin Vaçaqanın hökmdarlığı Albaniyanın siyasi və mədəni-dini dirçəliĢi idi. O, hər Ģeydən əvvəl, ölkədə dini birliyə nail olmağa, xristianlığın ümumdövlət dininə çevrilməsinə çalıĢdı. Bu məqsədlə o, atəĢpərəstləri, bütün bütpərəst təriqətlərini möhkəm təqib edir, onların kökünü kəsirdi. III Vaçaqan məktəblər açır, dağıdılmıĢ kilsə və monastırları yenidən qurur, yenilərini tikir, kilsə rütbələrini bərpa edirdi. Albaniyanın müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalıĢan III Vaçaqan yad dini-siyasi təsirlərə və xarici qüvvələrin assimilyatorçu siyasətinə qarĢı dayana biləcək müstəqil alban kilsəsinin böyük siyasi rolunu nəzərə alaraq, bu kilsənin laxlamıĢ dayaqlarını möhkəmləndirməyi, onu iqtisadi cəhətdən gücləndirməyi zəruri hesab etdi. Bu məqsədlə o, Aquen məclisini topladı. Bu məclis bir tərəfdən alban kilsəsinin müstəqilliyinin təsdiq edilməsinə kömək etməli, digər tərəfdən dövlət hakimiyyətini möhkəmləndirmək, feodal azğınlığına son qoymaq, ruhaniləri dünyəvi əyanlarla bərabərləĢdirmək, dünyəvi əyanların və ruhanilərin vergi ödəyən zümrə ilə münasibətlərini nizamlamaq, eləcə də ölkənin siyasi müstəqilliyini saxlamaq və yadelli qüvvələrlə mübarizə etmək məqsədilə bütün silklərin dini birliyinə nail olmaq üçün Ģərait yaratmalı idi. III Vaçaqan Albaniyada son ArĢaki hökmdarı oldu. ArĢakilər sülaləsindən olan bütün alban hökmdarları müstəqil alban siyasəti aparır, alban ideallarına - alban dövlətinə, xalqına, dininə sədaqətlə xidmət edirdilər; tədricən onların ilkin farslıq əlamətləri aradan getmiĢ, onlar tez bir zamanda yerli mədəniyyəti mənimsəmiĢ, albanlaĢmıĢdılar. Alban ArĢakiləri dövründə Albaniyanın siyasi strukturunu mərkəzləĢmiĢ feodal dövləti kimi təqdim etmək olar. Hökmdar ölkənin ali hakimi olub, dünyəvi və ruhani hakimiyyətin qanunverici və məĢvərətçi orqanlarına, ölkənin bütün hərbi qüvvələrinə rəhbərlik edirdi. ġəhərlərin salınması da hökmdarın səlahiyyətlərinə daxil idi. Ġranda olduğu kimi, Albaniyada da "hökmdar hakimiyyətinə ArĢakilər nəslinin ümumi malı kimi baxılır və yalnız bu nəslin nümayəndələri ona iddiaçı ola bilirdilər". Albaniyanın mühüm strateji əhəmiyyətini (köçəri hücumlarının qarĢısının Qafqaz keçidlərində alınması), onun təbii ehtiyatlarını, ticarət yollarını nəzərə alan Ġran Ģahları I əsrdən VI əsrədək Albaniyanın dövlətçiliyinə toxunmamıĢ, burada Alban hökmdarlarının -kiçik ArĢakilərin hakimiyyətini saxlamıĢdılar. Beləliklə, Alban dövləti alban arĢakiləri dövründə qədim Albaniyanın ənənələrini davam etdirərək, özünün heç kəsdən asılı olmayan müstəqil daxili və bəzən də xarici siyasətini yürütmüĢdür. 510-cu ildə, Sasani impe riyasında vəziyyət sabitləĢən kimi, Ġran Ģahları Albaniya və Ġberiyada (Kartlidə) yerli hökmdar sülalələrini ləğv etdilər. I Xosrov 60
tərəfindən keçirilən inzibati islahatlar nəticəsində Sasani imperiyasının dörd caniĢinliyə (kusta) bolünməsi təsdiq edildi. Bütün Cənubi Qafqaz ölkələri kimi, Albaniya da ġimal caniĢinliyinin, Adurbadaqan - Azərbaycan da adlandırılan Qafqaz kustunun tərkibinə daxil edildi və "Ġranın və qeyri-Ġranın ĢahənĢahının" mərzbanları (caniĢinləri) tərəfindən idarə olunmağa baĢlandı. Bu vəziyyət 628-ci ilə kimi davam etdi.
Qafqazda, eləcə də bütün xristian dünyasında olan qədim xris tian kilsələrindən biri alban kilsəsidir. Albaniya, xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini olmamıĢ yarandığı ölkələr sırasındadır. Alban ənənəsinə görə, eramızın ilk əsrlərinin baĢlanğıcında Yerusəlimdən, Suriyadan ilk xristian missionerləri, həvariləri (apostolları) və həvarilərin Ģagirdləri Albaniyaya gəlmiĢ, ilk xristian icmaları yaranmıĢdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir-birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən Faddeyin, Varfolo meyin və həvari Faddeyin Ģagirdi Yeliseyin adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü Ģərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandıraq. Ġkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı Urnayrın adları ilə bağlıdır. Erməni kilsəsindən fərqli olaraq alban kilsəsi öz mənĢəyinə görə ilkin çağından bilavasitə Yerusəlimlə, Yerusəlimin kilsəsi ilə, sonralar isə Yerusəlimin patriarxlığı ilə bağlı olub. Bu baxımdan alban kilsəsi, kökü həmçinin Yerusəlim kilsəsi ilə bağlı olan gürcü kilsəsinə bənzəyir. Xristianların I-II əsrlərdə Yerusəlimdən Ģimal-Ģərqdə və Ģərqdə geniĢ təbliği həvari Paveldən sonra həvarilərdən Fomanın, Andreyin, Varfolomeyin, həvari Fomanın qardaĢı Ardayın (Adday-Fadday-Faddey) və Faddeyin Ģagirdləri - Yeliseyin və Marın adları ilə bağlıdır. Bu həvarilər və onların Ģagirdləri Suriyada (mərkəz - Antioxiya), kiçik ellin dövləti olan Osroyenada (mərkəz - Edessa), Nisibində, Mesopotamiyada (Ġkiçayarasında), Kiçik Ermənistanda, eləcə də Ģərqdə və Ģimal-Ģərqdə - Ġranda (Sələvkiyə - Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində - Gürcüstanda, Albaniyada təbliğat aparırdılar. Beləliklə, xristianlığın Ģərqdə daĢıyıcıları aramilər oldu. Ġncil təliminin siryanilərin (suriyalıların, aramilərin) köməyilə ġərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. Aralıq dənizi ilə Yaxın və Uzaq ġərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi. Ticarət yolları onları Mesopotamiyadan çox uzaqlara, Ġrandan Cənubi
61
Qafqaz vilayətləri olan Gürcüstana, Ermənistana, Albaniyaya aparırdı. Ta qədimdən ticarətlə məĢğul olan siryanilər ticarət əməliyyatların ı həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüĢün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər. Xristianlığın Albaniyaya nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, artıq qeyd edildiyi kimi, həm həvari Varfolomeyin, həm də həvari Faddeyin adları ilə bağlıdır. Moisey Kalankatlı xəbər verir: "Lakin, ədalət günəĢinin çıxdığı vaxt yetiĢdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq - Atamızın Ģöhrət və mahiyyətinin iĢığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın Ģöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli Ģagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. ġərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düĢdü".
Moisey Kalankatlının təqdim etdiyi bu parça bir də ona görə qiymətlidir ki, burada müəllifin ġərqdə - Albaniyada aparılan həvari təbliğinin Ġsanın Ģagirdlərinin "dünyanın hər yerində" apardıqları təbliğlə eyni vaxtda baĢ verdiyini, yəni arada heç bir fasilə olmadığını göstərmək istəyi xüsusi qeyd edilmiĢdir. Alban tarixçisi daha sonra yazır: "Onun (Faddeyin) Ģagirdi müqəddəs Yelisey (EliĢe) Yerusəlimə qayıdaraq, onun əzabları haqqında ...digər həvarilərə danıĢır... Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [Ġsanın] qardaĢı müqəddəs Yakov tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına ġərq düĢür". Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Faddeyin, Yeliseyin və baĢqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I—II əsrlərdə baĢ verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə ġərq dedikdə, Albaniya nəzərdə tutulur. Moisey Kalan katlının iĢlətdiyi "ġərq", "ġərq ölkəsi", "ġimal-ġərq" anlayıĢların ın tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Ģərq hüdudlarında yerləĢən albanlar ölkəsini bild irdiklərini sübut edir. Moisey Kalankatlının sonrakı məlumatına görə, boynuna ġərqdə təbliğat aparmaq düĢən Yelisey "Yerusəlimdən Ġrana yola düĢür, Ermənistanın yanından ötüb, maskutların [ölkəsinə] gəlir və öz təbliğatına Çolada baĢlayır. Buradan o, Uti vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx [Yelisey] Gisə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz ġərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır". Göründüyü kimi, müəllif müqəddəs Yeliseyin keçdiyi yolu çox dəqiq təsvir etmiĢdir; o, Yerusəlimdən, Ġrandan və görünür ki, Adurbadaqandan keçərək, Ermənistana daxil olmadan, onun yanından ötmüĢ, Xəzər dənizinin qərb sahilinə çıxmıĢdır. Məlum olduğu kimi, mətndə adları çəkilən Çola Albaniyanın Ģimal-Ģərq ucqarında, Gis ölkənin Ģimal-qərb ucqarında, yəni Kürün sol sahilində, Uti isə Kürün sağ sahilində yerləĢirdi. Yeliseyin sağ sahil Albaniyasında da təbliğat aparması mətnin baĢqa yerlərindən olan məlumatla təsdiq olunur: "Bizim ziyalan mağımızın əvvəl səbəbi Yeliseydən olmuĢdur. O, üç ölkənin - Çolanın, Lpinanın və həyatının əzabla baĢa yetdiyi Albaniyanın ilk maarifçisi idi".. Xristian ədəbiyyatında, xristian ənənəsində Yelisey yalnız Faddeyin Ģagirdi kimi deyil, həm də 62
peyğəmbər kimi tanın ır. Alban kilsəsinin həvari baĢlanğıcı ideyası, eləcə də onun Yerusəlim kilsəsilə genetik qohumluğu, onunla zəifləmək bilməyən daimi əlaqəsi Moisey Kalankatlının bütün tarixi boyu qırmızı xətt kimi keçir. O, dəfələrlə qeyd edir ki, həvari Faddeyin Ģagirdi, Yerusəlimdə Albaniya patriarxı təsdiq edilən Yelisey burada, Cənubi Qafqazda ilk kilsənin əsasını qoymuĢdu. Onu bu v əzifəyə I əsrdə Yerusəlimin ilk patriarxı, Ġsanın qardaĢı Yakov təsdiq etmiĢdi. Kilsənin həvari baĢlanğıcının əhəmiyyəti ondadır ki, əvvəla, bu həmin kilsənin daha qədim və əzəli o lduğunu, ikincisi isə, onun baĢqa kilsələrin vasitəçiliy i ilə deyil, ilk mənbə, yəni həvarilərin özləri tərəfindən təsis edildiyini sübut edir. Albaniyada həvarilik adlandırılan ilk dövrdə xris tianlıq Ermənistan və Ġberiyaya nisbətən daha uğurla mənimsən miĢdi. Bunu həm yazılı mənbələr, həm də dövrün özü təsdiq edir. Xristianlığ ın Ermən istana nisbətən Albaniyada daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan "Alban tarixi" əsərində erməni katolikosu Avraamın albanlara ünvanlanmıĢ məktubu sübut edir: "Bizimkindən əzəli o lan alban [patriarxı] taxtı əvvəllər b izimlə (ermənilərlə) həmfikir idi". BaĢqa bir yerdə deyilir: " Yelisey orada (Albaniyada) təbliğat apardı və Ermən istandan əvvəl orada (Albaniyada) Gis kəndində kilsə tikdirdi. Bu kilsə ġərq kilsələrinin anası - metropoliya idi". BaĢqa bir misal: " Yunan təqviminin 43-cü ilində albanların (xristianlığı qəbul etməklə) maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər". Xristianlığ ın Albaniyada təbliğin in ilk siryanipərəst dövründə Ġncil kəlamları Yaxın və Orta ġərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların Ģagirdlərinin deyil, həm də Suriya missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. Moisey Kalan katlı ö z əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkan ı verən məlu matları təqdim etmiĢ dir; Suriya rahib lərinin IV-V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlu matlardandır. Etnik rəngarənglik, politeizmin hökmran lığ ı yeni ideologiyanın, monoteist din olan xristianlığ ın mənimsənilməsi üçün əlveriĢli zəmin yaratdı. Təsadüfi deyil ki, Yelisey öz təbliğatına Albaniyanın etnik baxımdan daha rəngarəng olan Ģimal hissəsindəki Çola v ilayətindən baĢladı. Albaniyada Faddeyin (Dadi) və onun Ģagirdi Yeliseyin adı ilə bağlı erkən kilsələrin mövcudluğu da xristianlığın burada daha əvvəl yayıldığını təsdiq edir. AraĢdırmalar göstərir ki, "ilk çağlar s ürətlə yayılan xristianlıq Parfiya hökmranlığı dövründə ġərqdə böyük uğurlar qazandı, lakin Ġranda hakimiyyət baĢına gəlmiĢ Sasanilər sülaləsinin düĢmənçilik siyasəti iki əsrin nəticələrini heçə endirdi". Məhz buna görə I—III əsrlərdə (birinci mərhələdə) Albaniyada xristianlığın təntənəsindən heç bir söhbət gedə bilməz. Xristian dini ölkədə yalnız IV əsrdə vətəndaĢlıq hüququ qazana bildi; bu, xristianlığın Yaxın və Orta ġərq ölkələrində ümumi təntənəsi, onun Roma imperiyasındakı qələbəsi ilə bağlı idi. Bu, 63
həmçinin alban arĢaki hökmdarlarının siyasəti ilə bağlı idi. Ġkinci "yunanpərəst" mərhələ, yəni xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələri - Albaniya, Ermənistan və Ġberiya üçün ümumi idi. Hər üç ölkə üçün bu mərhələ Maarifçi Qriqorinin adı ilə bağlı olsa da xristianlığın Albaniyada təntənəsi üçün alban hökmdarı Urnayrın göstərdiyi fəaliyyət də xüsusi qeyd edilməlidir. Qriqori kimi Parfiya mənĢəli olan Urnayr, Moisey Kalankatlının yazdığına görə, "Müqəddəs Qriqorinin Ermənistandakı... möcüzələrini eĢidərək, yanlıĢ yollardan əl çəkib, haqqa doğru üz tutdu. Bundan sonra Urnayr öz əyanları və alban qoĢunu ilə Ermənistana yola düĢdü; burada qırx gün pəhriz saxladıqdan sonra hamılıqla Müqəddəs Üç Uqnuma iman gətirdilər. Urnayr bütün qoĢunu ilə birlikdə müqəddəs suya girdi, sudan da sinəsi müqəddəs ruhla dolmuĢ çıxdı". Moisey Kalankatlının sözləri ilə desək, "Müqəddəs Qriqoridən ikinci həyat qazanmıĢ" Urnayr albanları yenidən maarifləndirdi. Beləliklə, 313-cü ildə Urnayr xristianlığı dövlət dini elan etdi. MənĢəcə ArĢakilərdən olan Urnayrın (və onun varislərinin) xristianlığı qəbul etmələri, əlbəttə, onların daxili inamları və ya xristianlığa olan meyillərindən daha çox siyasi mülahizələrlə bağlı idi. Monoteist din olan xristianlığın köməyilə Urnayr çoxmillətli alban dövlətini birləĢdirmək və ZərdüĢt Ġranına qarĢı durmaq niyyətində idi. Varisləri də bu siyasəti çox gözəl baĢa düĢür və onu davam etdirirdilər. BaĢ keĢiĢ rütbəsini Kesariyədə almıĢ Maarifçi Qriqori Ermənistandan baĢqa "Ġberiya və Albaniyada"da dini bilikləri yayırdı. Albaniyanın Haband vilayətinə gələn bu mömin, "Allah oğlunun (Ġsanın) ehkamlarına əməl etməyi xalqa öyrədir; o, Amaras Ģəhərində kilsənin özülünü qoyur və bu tikintinin baĢa çatdırılması üçün iĢçilər və nəzarətçilər təyin edir". Xristianlığ ın "yunanpərəst" II mərhələsi, yu xarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin imperiya kilsəsi ilə münasibətləri "siyasi Ģəraitlə bağlı iĢıqlandırılmalıdır; baĢqa sözlə desək, ölkənin [ġərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir". Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha ço x, Ġberiyada isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst Maarifçi Qriqori və onun nəvəsi Qriqorisdən sonra alban kilsəsi Yerusəlim kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin - ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının Ģimal- qərb vilayətlərinə (yəni Ġori və Alazan çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə Ġberiyadan gəlmələri fikrinə də aiddir. Məlum olduğu kimi, Sasanilər öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın ġərqi Roma imperiyasında 64
qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləĢdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətləri müdafiə edilməyə baĢlanıldı. Bununla yanaĢı, IV əsrin əvvəlində dövlət dini elan edilən, hökmdar, saray adamları, feodal əyanlar tərəfindən qəbul edilən, əhali arasında təbliğ edilən xristianlıq ümu mxalq din inə çevrilib, hər yerdə yayılmadı. Əhali arasında əsası təbiət qüvvələrinə sitayiĢlə qoyulan qədim yerli d inlərə, man ilik ehkamlarına, Sasanilərin tətbiq etdikləri müxtəlif zərdüĢtilik təriqətlərinə inam hələ də yaĢayırdı. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, alban arĢaki hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan müxtəlif bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün Ģiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr Aquen məclisində qəbul edilmiĢ qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının təqib olunmasına həsr edilmiĢdi. Xristianlığın yayılması və qərarlaĢmasında təkmilləĢdirilmiĢ alban əlifbasının və alban yazısının yaranması, məktəblərin təĢkil edilməsi, Bibliyanın və baĢqa dini ədəbiyyatın siryani və yunan dillərindən alban dilinə tərcüməsi böyük rol oynadı. Alban ArĢaki hökmdarların ın fəaliyyəti nəticəsində yeni feodal cəmiyyətinin ideoloji əsası olan xristianlıq Albaniyanın ictimai-siyasi və sosial həyatında mühüm rol oynamağa baĢladı. Ölkənin feodal hökmdarı və feodal əyanları alban kilsəsi, onun ruhaniləri üçün maddi baza yaratdılar; bütpərəst məbədlərin əksər torpaq sahələri və sərvəti, eləcə də hö kmdar və əyanların bağıĢladıqları torpaq payları kilsənin ixtiyarına keçd i. Kilsə xeyrinə əhalinin bütün kənd təsərrüfatı gəlirlərin in 1/10 h issəsini təĢkil edən "kilsə onda biri" tutulurdu. Bundan baĢqa çoxsaylı natural vergilər və könüllü nəzirlər də verilirdi. Din xadimləri öz xid mətləri müqabilində torpaq sahələri - xostaklarla təmin olunurdular. Alban hökmdarları alban kilsəsinə, alban xristian ruh anilərinə böyük qayğılar göstərir, onlara imtiyazlar verir, onları dünyəvi əyanlarla (azatlarla) bərabərləĢdirməyə çalıĢırdılar; məhz buna görə saray məhkəməsi ilə yanaĢı əvvəllər keĢiĢin, daha sonra isə yepiskopun hakimlik etdikləri kilsə məhkəməsi də təsis edilmiĢdi.
|