TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 8. DÖVLƏT HAKĠMĠYYƏTĠ VƏ ONUN 

ĠNSTĠTUTLARI 

 

Alban  cəmiyyətinin  siyasi  strukturunu  I-VI  əsrlərdə  alban  arĢakiləri 

sülaləsindən olan hökmdarların,  VII əsrdən isə Mihranilər sülaləsindən olan böyük 

knyazların  baĢçılıq  etdiyi  mərkəzləĢdirilmiĢ  feodal  dövləti  kimi  səciyyələndirmək 

olar.  Albaniyanın  xarici-siyasi  vəziyyətinin  xüsusiyyəti  (Dərbənd  keçidin in 

mühafizəsi),  xarici  təhlükən in  dəf  edilməsi  idarəçilikdə  mərkəzləĢmən in  güc-

lən məsinə  gətirib  çıxarmıĢ,  dövlətçiliy in  rolunu  yüksəltmiĢdi.  Dövlət  hakimiyyəti 

ictima i-iqtisadi  və  ideoloji  həyatın  bütün  sahələrini  n iza mla mağa  çalıĢırdı. 

Albaniyada  taxt-tacın  nəslən  keçməsin in  qəti  müəyyənləĢdirilmiĢ  qaydası  y ox  idi. 

Hökmdar ö lkən in qanunvericisi və baĢ hakimi  idi, o, dünyəvi və dini hakimiyyətin 

məĢvərətçi  və  qanunverici  orqanı  olan  məclisə  -  məhkəməyə  baĢçılıq  edirdi. 

Ölkənin bütün hərbi qüvvələrin in baĢ komandanı da o idi.  

Albaniyanın  əsas  idarəçilik  vəzifələri  hazarapet,  hramanatar  və  sparapet 

idi. 

Hazarapet  orta  fars  istilahı  olub,  hərfən  "minbaĢı"  deməkd ir.  Hazarapet 

vəzifəsi  ən  qədim  zamanlardan  Ġranda  mövcud  idi.  Bu,  Əhəmən ilər  dövründə 

mü lki  sahəyə  keçirilmiĢ  hərbi  istilahdır.  Bu  istilah  Parfiya  dövründə  də,  Sasanilər 

dövründə də qorunub saxlanılmıĢdır. 

Albaniyada  isə  hazarapet  ən  yüksək  dövlət  vəzifələrindən  biri  idi.  O, 

alban kilsəsinin baĢçısı ilə birlikdə Albaniyadan ermənilərin yaĢadıqları vilayətlərə 

nümayəndəlik  təĢkil  etmiĢ,  hökmdar  və  hra manatarla  b irlikdə  alban  əyanların ın 

sırasında  Aquen  qanunlarına  ö z  möhürünü  vurmuĢdu.  Mətnlər  Albaniya  üçün 

hazarapetin hərbi və yaxud  mü lki vəzifə olduğunu aydınlaĢdırmağa  imkan vermir. 

Mətnlərdən  görünür  ki,  alban  hökmdarı  III  Vaçaqanın  hakimiyyəti  dövründə 

Albaniyada yalnız iki və zifə  - haza rapet və hra manatar var idi.  

Ġranla  analogiyaya  görə,  Albaniya  hramanatarın ın  həm  də  baĢ  vəzir 

olduğunu və bütün dövlət iĢlərinə nəzarət etdiyini ehtimal etmək olar.  

Ġranda və Ġberiyada müstəqil dövlət gəliri idarəsinin  olması Albaniyada da 

buna  bənzər  idarənin  mövcud  olduğunu  güman   etməyə  imkan  verir.  Görünür, 

hazarapet  bu  vergilər  idarəsinə  baĢçılıq  edirmiĢ.  "Alban  tarixi"ndə  hazarapet  vəzifəsi 

yalnız V əsrdə xatırlanır. Hökmdarın təsərrüfat baxıcısı kimi hazarapet vəzifəs i hökmdar 

hakimiyyəti ilə, hökmdar torpaq sahibliyi ilə, hökmdar  torpağında  yaĢayan, bilavasitə 

istehsalçıların  xəzinəyə vergi ödəmələri ilə əlaqədardır. Lakin feodal torpaq sahibliyinin 

inkiĢafı,  hökmdar  torpaqları  fondunun  məhdudlaĢması  ilə  hazarapetin  daĢıdığı 

təsərrüfat və maliyyə funksiyalarının tədricən feodallara keçdiyini, VI əsrin əvvəllərində 

isə hökmdar hakimiyyətinin ləğvi ilə hazarapet vəzifəsinin də aradan çıxdığını və maliyyə 

funksiyalarının bilavasitə caniĢinlərə - mərzbanlara keçdiyini güman etmək olar. 

Albaniyanın üçüncü əsas idarəçilik vəzifəsinin daĢıyıcısı olan sparapet (qədim 

fars istilahı) ölkənin bütün hərbi qüvvələrinin baĢ komandanı idi. 

47 

 

Bu vəzifə yalnız ölkədə hökmdar hakimiyyətinin olmadığı dövrdən - VII əsrdən 

qeydə  alınmıĢdır.  "Alban  tarixi"ndə  Albaniyanın  böyük  knyazı  CavanĢir  Albaniya 

sparapeti kimi təqdim edilir. Bu məlumata görə, alban qoĢunu Albaniyanın böyük knyazı 

Varaz Qriqorun oğlu gənc CavanĢirin baĢçılığı altında Ġran tərəfdə, ərəblərə qarĢı çıxıĢ 

etdi.  Ġran Ģahı  III  Yəzdigərd onu Albaniyanın sparapeti təyin etdi.  CavanĢirin varisləri 

olan  Varaz  Tiridatın  və  ġeroyun  dövründə  sparapet  vəzifəsini  artıq  böyük  knyazlar 

deyil, baĢqa Ģəxslər tuturdular. 

Albaniyanın  böyük  knyazı  Varaz  Tiridatın  zamanında  baĢ  komandan  kimi 

"zoravar" (qədim fars termini) istilahı qeydə alınmıĢdır. 

Belə  bir  fakt  diqqətə  layiqdir  ki,  Aquen  məclisi  iĢtirakçılarının  siyahısında 

yalnız iki vəzifənin - hramanatar və hazarapetin adları çəkilir. Əlbəttə, bu dövrdə hərbi 

idarənin  olmaması  az  ağlabatandır.  Ola  bilər  ki,  alban  arĢakilərinin  hökmdarlığı 

dövründə  sparapet  vəzifəsini  hökmdarlar  özləri  tutmuĢ,  buna  görə  də  Aquen  qanun -

larında bu vəzifənin  adının  çəkilməsinə  ehtiyac qalmamıĢdı;  çünki  hökmdarın  burada 

iĢtirakı qeyd olun muĢdur. 

Güman  etmək  olar  ki,  Albaniyada sparapet vəzifəsi yalnız  alban hökmdarları 

hakimiyyətinin süqutundan sonra, böyük alban  knyazları  Mihranilərin  hakimiyyətinin 

qurulması dövründə formalaĢmıĢdır. Bu vəzifəni həm böyük knyazlar, həm də baĢqa 

Ģəxslər tuta bilərdilər. 

Alban  qoĢunu  azat  patronimiyalarının  meydana  çıxardıqları

 

dəstələrdən 

təĢkil o lunurdu. Hər bir azat patronimiyası qoĢundan baĢqa özünün üzük-möhürünə 

də  malik  id i.  Bu  möhürlə  ü mu mdövlət  əhəmiyyətli  yazılı  sənədlər,  habelə 

nahararlıq ların sənədləri təsdiqlənirdi. 

 

 

 

 

 

§ 9. SĠNFĠ MÜBARĠZƏ VƏ SOSĠAL HƏRƏKATLAR 

 

Feodal  münasibətlərinin  inkiĢafı,  əhalin in  yerli  hakim  dairələri,  eləcə  də 

Sasani  Ġranı,  o  cümlədən  dünyəvi  və  ruhani  feodallar  və  kilsə  tərəfindən  feodal 

istismarının geniĢlən məsi vergi əsarətin in artmasına səbəb o ldu; bütün bunlar həm 

Albaniya, həm Atropatena əhalisinin müqavimətin i doğurdu. 

III  əsrdə  Sasani  dövlətində  Maninin  baĢçılıq  etdiyi  hərəkat  geniĢ  miqyas 

aldı. Maniçilərin  dövlətə və əsarətə qarĢı yönəldilmiĢ təlimi yüksək əxlaqi ideyaları 

təbliğ edirdi.  Lakin bu təlim tərəfdarlarının dövlətə və rəsmi dinə qarĢı müqaviməti 

passiv idi. 

III əsrin sonunda Mani ardıcıllarının sol,  radikal cərəyanı  meydana çıxd ı. 

VI əsr  Bizans yazıçısı Malalan ın  məlu matına görə, bu cərəyanın  liderlərindən biri 

olan Bundos imperator Diokletianın hakimiyyəti dövründə (III əsrin sonu) Romada 

48 

 

təbliğat  aparırdı;  o  öyrədirdi  ki,  xey ir  və  Ģər  baĢlanğıcların  döyüĢü  artıq  xey ir 

allah ının qələbəsi ilə baĢa çatsa da, bu, tam olmayan qələbədir. Bu nikb in iddia yer 

üzərində  qalan Ģərin  məhv  edilməsi  uğrunda  insanın  fəal  mübarizəyə  qoĢulmasını 

tələb edirdi. Məhz buna görə də bu təlim geniĢ xalq hərəkatının bayrağına  çevrildi. 

Maniçilik  kilsəsi möhkəm və tənzim olun muĢ təĢkilata,  mü xtəlif ölkələrdə təbliğat 

aparan çoxlu missionerə ma lik id i.  

Sasani  Ģahı  I  Bəhra mın  (273-276)  hakimiyyəti  dövründə  maniç ilə rin 

təqibi  baĢlandı.  Mani  təlimi  b ir  ço x  d ini  cərəyanlara,  o  cü mlədən  Məzdəkilər 

hərəkatına  (V-VI  əsrlər),  pavlikianlığa  (VII-IX  əsr-lər),  daha  sonralar  meydana 

çıxmıĢ  xristian bidətçi hərəkatlarına -X əsrdə Bo lqarıstanda yaranmıĢ, Kiçik Asiya 

və  Balkanlarda  yayılmıĢ  boqumilçiliyə,  XII-XIII  əsrlər  Fransanın  cənubunda, 

Lankedokda meydana çıxmıĢ alb iqoyluğa böyük təsir göstərmiĢdir.  

Bütün  bu  hərəkatlar  ümumi  istiqamətləri  ilə  -  kilsə  ayinlərinin 

sadələĢdirilməsi, istismara və feodal torpaq sahibliyinə qarĢı mübarizəyə gətirib çıxaran 

bərabərliyin təbliği ilə seçilirdi. 

V əsrdə Sasani Ġranında baĢ verən Məzdəkilər hərəkatı ġima li  Azərbaycana - 

Albaniyaya da təsir etməyə bilməzdi. Kilsə feodal əyanlarının nümayəndəsi olan Moisey 

Kalankatlı öz tarixində sinfi mübarizə, sosial hərəkatlar barədə heç bir məlu mat verməsə 

də, bu dövrdə Albaniyada da ictimai-siyasi vəziyyət, Ģübhəsiz, sabit ola bilməzdi. Alban 

müəllifinin  ayrı-ayrı  səthi  və  ötəri  məlumatlarını  təhlil  edən  K.V.Trever  də  haqlı 

olaraq  məhz  belə  nəticəyə  gəlmiĢdi.  Məsələn,  Aquen  məclisinin  çağırılması 

səbəblərini  izah  edən  Moisey  Kalankatlı  yazırdı  ki,  "ruhani  olmayanlarla  ruhanilər 

arasında, azatlarla qara camaat (ramiklər) arasında narazılıqlar baĢ verdi; onda hökmdar 

məclis - böyük məhkəmə qurmaq istədi". Aydındır ki, söhbət siniflərarası və sinifdaxili 

narazılıqlardan gedir. Lakin qanunların mətnlərində ancaq sinifdaxili  - dünyəvi əyanlarla 

ruhanilər arasındakı münaqiĢələr əks olunmuĢdur. 

V-VI  əsrlərin  hadisələrini  təsvir  edən  Bizans  (Feofan,  Malala,  Aqafiy, 

Prokopiy),  Suriya  (ĠyeĢu,  Stilit) və  erməni  (YeqiĢe,  Lazar  Parblı,  Sebeos)  tarixçiləri  də 

Cənubi  Qafqaz  ölkələrinin  -  Albaniya,  Gürcüstan  və  Ermənistanın  ictimai  həyatındakı 

sosial hərəkatlar barəsində  məlumat vermirlər. Moisey  Kalankatlının  mətnlərinin  tədqiqi 

Aquen  məclisinin  mətnindəki  "azatlar  və  qara  camaat  (ramiklər)  arasında  münaqiĢələr" 

məlumatı  altında  nə  baĢa  düĢüldüyünü,  Albaniyada  hansı  sosial  hərəkatın  baĢ  verə 

biləcəyini aydınlaĢdırmağa və həmin hadisələrin mənzərəsini yaratmağa imkan verir. 

Məlum olduğu kimi, qədim dövrdə və orta əsrlərdə hər hansı sosial hərəkat 

rəsmi  din  və  onunla  ziddiyyətdə  olan  bidətçi  təlimlər  arasındakı  fikirayrılığı  pərdəsi 

altında  baĢ  verirdi.  Belə  güman  üçün  əsas  vardır  ki,  IV-V  əsrlərdə  Albaniyada 

xristianlığa və zərdüĢtiliyə mü xalif olan bidətçi dini təlimlər - nestorçuluq və maniçilik 

təbliğ edilmiĢdir. Bu təlimlərin Albaniyadakı yayıcıları Nestorun tərəfdarı suriyalı Ġbasın 

(457-ci  ildə  vəfat  edib)  ardıcılları  və  maniçilik  təliminin  sol  cərəyanının  liderlərindən 

olan Bundosun (V əsr) ardıcılları olmuĢdular. Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, alban 

katolikosu  Ter-Abbas  551-ci  ildə  "ciddi  istintaq  apardı...  və  rəzil  müəllimlərdən  - 

49 

 

ikiüzlü  Fo manı,  zəburçu  Ġliyanı,  Bnotu,  Ġbası  və  bu  kimi  baĢqalarını  Albaniyadan 

qovdu.  Onları  ayrı-ayrı  yerlərə sürgün  edib  əmin-amanlığı  bərpa  etdilər".  K.V.Trever 

haqlı olaraq adları çəkilən Ġbas və Bnotu suriyalı Ġbas və ya onun ardıcılları,  eləcə də 

man içi  Bundos  və  ya  onun  tərəfdarları  ilə  eyniləĢdirir.  O  hesab  edir  ki,  Məzdək 

hərəkatının  əks-sədası  Albaniyada  özünü  VI  əsrin  II yarısında baĢ  vermiĢ  bu  bidətçi 

təbliğlərdə  göstərmiĢdir.  Son  tədqiqatlara  görə,  Aquen  məclisinin  "azatlar  və  qara 

camaat  arasında  münaqiĢələr"ində  maniç ilik  və  nestorçuluq  ideyalarını  IV-V 

əsrlərdə bilavasitə  Nestorun ardıcılları  -  tərəfdarlarından  (suriyalı Ġbasdan) və maniçi 

Bundosun  özünün  ardıcıllarından  qəbul  etmiĢ  sosial  hərəkatı  və  ya  V  əsrin  sonunda 

Albaniyada  baĢ  vermiĢ  sinfi  mübarizəni  görmək  olar;  bu  mübarizə  V  əsrin  ikinci 

yarısında baĢlayan və kökü maniçiliyə gedib çıxan Məzdək hərəkatı ilə bağlı idi,  yəni 

Məzdəkin rəhbərlik etdiyi hərəkatla Albaniyadakı hərəkat, demək olar, eyni zamanda 

baĢ  vermiĢdi,  sinxron  idi.  Elə  Albaniyadakı  bu  sinfi  mübarizə  Aquen  məclisinin 

çağırılmasının baĢlıca səbəblərindən biri olmuĢdur. Moisey Kalankatlının VI əsrdə Ter-

Abbas  tərəfindən  bidətçilərin  qovulması  barədə  verdiyi  məlumat  isə,  görünür,  bu 

sosial  hərəkatla  mübarizənin  davam  etməsindən  bəhs  edir.  Beləliklə,  güman  etmək 

olar  ki,  Məzdək  hərəkatı  təkcə  Ġran  və  Cənubi  Azərbaycan  xalqlarını  -  kəndli  və 

sənətkarlarını  deyil,  həm  də  ġimali  Azərbaycan  -  Albaniya  əhalisini  də  ayağa 

qaldırmıĢdı.  Məzdəkilər  hərəkatı  Sasani  dövlətinin  daxili  həyatının  bütün  zəif 

cəhətlərini aĢkara çıxardı və dövlətin əsaslarını sarsıtdı; nəticədə I Xosrov ƏnuĢirəvanın 

inzibati və vergi islahatları meydana çıxdı. 

Onu da qeyd etməliyik ki, ġimali Azərbaycanda baĢ verən sinfi münaqiĢələri öz 

əsərində  aĢkar  təsvir  etməyən  Moisey  Kalankatlı,  xristianlıqla  qədim  bütpərəst 

etiqadları  arasında  baĢ  verən  toqquĢ malardan  danıĢarkən  istər-istəməz,  dolayısı  ilə 

siniflərarası  nifaqı  açıqlamıĢ  olur.  Müəllifin  CavanĢirin  ölümündən  sonra  baĢ  verən 

hadisələr  haqqındakı  məlumatı  xüsusilə  maraqlıdır;  bu  məlumata  görə,  o  vaxt 

"ölkəmizdə  az  iğtiĢaĢlar  olmadı:  silahlanmıĢ  qara  camaat  dəstə-dəstə  yığıĢırdı". 

Gö rünür,  məhz bu məlu mat o dövrdə Albaniyada baĢ verən hansısa bir üsyana dəlalət 

edir.  Bu  məlumat,  eləcə də,  VII  yüzildə  geniĢ yayılmıĢ  bidətçi  antifeo dal  pavlikianlar 

hərəkatına da aid ola bilərdi. Pavlikianlar iri torpaq sahiblərinə, dini ayinlərə  və  kilsə 

iyerarxiyasına  qarĢı  çıxırd ılar.  Dünyanın  əsasında  xeyir  və  Ģər  baĢlanğıcların ın 

durduğunu qəbul edən pavlikianlar  xey ir baĢlanğıcının göylərdə deyi l, yer üzündə 

olduğuna inanır, hamın ın  mülki və hüquqi bərabərliy ini təsdiq edirdilər. Məzdəki-

lərdən  fərqli  olaraq,  onlar  xeyrin  təntənəsinə  əmin  id ilər,  icmalar  yaradaraq,  nə 

feodallara, nə də kilsəyə tabe olurdular. 

Pavlikianlar  haqqında  ən  qədim  məlu matı  706-707-ci  illərdə  Bərdədə 

çağırılmıĢ  Alban  kilsə  məclisin in  bu  təriqətin  nümayəndələrini  b idətçilər  kimi 

mühakimə  edən  qərarında  görmək  olur.  Uzun  on  illər  davam  edən  bu  hərəkat 

Girdimanda və Balasakanda daha geniĢ yayılmıĢ, sonrakı ərəb ağalığı dövrün də isə 

ərəb üsuli-idarəsinə qarĢı yönəldilmiĢdi. 

 

50 

 

§ 10. ĠLK ALBAN HÜQUQĠ SƏNƏDĠ -AQUEN 

QANUNLARI 

 

Aquen  kilsə  məc lisin in  qanuni  qərarları  və  VII  əsrin  alban  kato likosu 

Simeonun  qərarları  alban  hüququnun  dövrümüzədək  gəlib  çatmıĢ  qədim  yazılı 

abidələridir.  Bu  kilsə  məclisi  V  əsrdə  alban  hökmdarı  III  Vaçaqan  tərəfindən 

Aquen adlanan sərhəd məntəqəsində çağırılmıĢdı. 

Aquen  qanunları  böyük  əhəmiyyətə  malik,  erkən  o rta  çağlar 

Albaniyasının  indiyə  qədər  qorunub  qalmıĢ  yeganə  tarixi-hüquqi  sənədidir.  Bu 

abidədə  mü xtəlif  ictimai  təbəqələrin  sosial  və  hüquqi  münasibətləri  ö z  əksini 

tapmıĢdır. 

Aquen  qanunlarının 

qəbul 

olunduğu 

zamanadək 

Albaniyada, 

Ermənistanda  və  Gürcüstanda  kilsənin  ehtiyac  və  maraqlarını  ifadə  edən  tərcümə 

və  orijinal  qanun  mətnləri  mövcud  idi:  hüquqi  normalarla  b irlikdə  Bib liyanm 

tərcüməsi,  ü mu mdünya  kilsə  məc lislərin in  (325-ci  ilin  Nikeya,  381-ci  ilin 

Konstantinopol,  431-c i  ilin  Efes  kilsə  məclislərinin)  bütün  xristianlar  üçün  icbari 

olan  qanunları.  Ümu mdünya  kilsə  məclislərinin  hüquqi  kodekslərin in  müəyyən 

təsiri  və  Albaniyada  ictimai  münasibətlərin  daxili  inkiĢafı  nəticəsində  alban 

qanunlarının yaradılması zərurəti meydana gəldi.  

Alban  hökmdarı  III  Vaçaqan  Albaniyanın  müstəqilliyin i  möh-

kəmləndirməyə  can  ataraq,  yad  dini-siyasi  təsirlərə  və  yadelli  qüvvələrin 

assimilyasiya  siyasətinə  qarĢı  dura  biləcək  müstəqil  alban  kilsəsinin  böyük  siyasi 

rolunu  nəzərə  alaraq  alban  kilsəsinin  dayaqlarını  möhkəmləndirməyi,  onu  iqtisadi 

cəhətdən gücləndirməyi  zəruri hesab edirdi.  Bıınu  isə  alban  kilsə hüquqi normalarının 

qəbul  olunması  yolu  ilə  etmək  mümkün  idi.  III  Vaçaqan  bu  məqsədlə  Aquen  kilsə 

məclisini çağırdı. 

Aquen  qanunlarının  ayrıca  nəĢri  mövcud  deyildir.  Bu  qanunlar  Moisey 

Kalankatlının  "Alban  tarixi"  əsərində  və  "Erməni  qanunları  kitabı"nda 

("Kanonagirk"də) nəĢr olunmuĢdur. 

Aquen  məclisi  tərəfindən  iĢlənmiĢ  və  qəbul  edilmiĢ  qanun  Nizamnaməsi 

giriĢdən  və  21  maddədən  ibarətdir.  GiriĢ  hissəsində Aquen  kilsə  məclisinin səbəbləri 

haqqında danıĢılır. 

Kilsə  məclisi  ruhani  olmayanlarla  ruhanilər,  kübar  cəmiyyətindən  olan 

azatlarla  sadə  əhali  -  ramiklər  arasında  baĢ  verən  çəkiĢmələrə  qarĢı  təcili  tədbirlər 

qəbul edilməsi üçün çağırılmıĢdı. 

Görünür,  qanunlar  bizə  tam  redaksiyada  gəlib  çatmamıĢdır.  Çünki,  qeyd 

edilmiĢ  "azatlarla  ramiklər  arasında  olan  çəkiĢmələr"  qanunlarda  öz  əksini 

tapmamıĢdır. 

Qanunların  təhlili  onları  dörd  qrupa  bölmək  imkanı  verir:  1)  ruhanilərə  (kilsə 

xadimlərinin  qarĢılıqlı  münasibətlərinə,  ruhanilərin  hüquq  və  vəzifələrinə)  aid  olan 

qanunlar;  2)  ruhanilərlə  dünyəvi  əyanlar  arasında  olan  münasibətləri  tənzimləyən 

51 

 

qanunlar;  3)  ruhanilərlə  dünyəvi  əhali  a rasındakı  münasibətləri  tənzimləyən 

qanunlar; 4) sırf hüquqi səciyyə daĢıyan qanunlar. 

I, II, VI,  VII, IX, XV, XVI maddələr həmin qanunların birinci qrupuna aiddir. 

I qanunda deyilir: "Kənd keĢiĢləri ildə iki dəfə yepiskopa hörmət göstərməli,  müqəddəs 

kitablar  üzrə  ondan  din nizamlarını  öyrənməli  və  adətə  görə  ona  ildə  bir  dəfə  hədiyyə 

aparmalıdır". 

II  qanunda  deyilir:  "KeĢiĢ  və  ondan  aĢağı  vəzifələrə  təyin  etdikdə,  keĢiĢ 

dörd dirhəm, ondan aĢağı vəzifəyə keçirilən iki dirhəm verməlidir". 

I  və  II  qanunlar  kilsə  iyerarxiyasını  möhkəmləndirir,  aĢağı  vəzifəli  kilsə 

xadimlərinin  yuxarı  vəzifədə  olan  kilsə  xadimləri  qarĢısındakı  vəzifələrini 

müəyyənləĢdirir,  kilsə xidməti  zamanı iyerarxiya prinsiplərinə  əməl olunmasını tələb 

edir. 

VI, XV, XVI qanunlar ruhani təbəqəsindən olan yepiskopların, keĢiĢlərin aĢağı 

vəzifəli  kilsə  xid mətçilərinə  münasibətindəki  yurisdiksiyasını  müəyyənləĢdirmək 

məqsədi  güdür.  Təqsiri  olan  iereyi  və  yaxud  dyakonu  yepiskop,  keĢiĢ  mühakimə 

edirdi.  Kilsə  vəzifəsindən  məhrumetmə,  torpaq  payını  əlindən  alma,  tövbə  üçün 

xəlvət  yerə  göndərilmə,  kənddən  qovulma,  qanunlar  üzrə  cəzalandırma  -tənbeh 

növlərindən idi. 

Hüquqi  baxımdan  XV  və  XVI  qanunlar  həm  cinayət  hüququ  normasını 

(böhtan  haqqında),  həm  də  məhkəmə  hüququ  normasını  (məhkəmə  sübutları) 

özündə ehtiva edir. 

VII  və  IX  qanunlar  iereylərin  və  bir  kilsəyə  mənsub  olan  dindarların 

müəyyən  nisbətini  müəyyənləĢdirir.  Bir  kilsəyə  mənsub  olan  dindarların  sayı 

iereylərin sayı ilə u zlaĢ malı idi. 

Ruhanilərlə  dünyəvi  əyanlar  arasındakı  münasibətləri  tənzimləyən  ikinci 

kateqoriyadan  olan  qanunları  (III,  XVII,  XVIII,  XX,  XXI  qanunlar)  nəzərdən 

keçirək. 

Aquen kilsə məclisin in XXI  maddəsində deyilir: "Əgər azat öz  kilsəsində 

səcdəgah qurmaq və ya oraya quru cəsəd gətirmək və ya nahar ibadətini keçirmək 

istəsə,  bunları  o,  mü mkünsə  yepiskopun  icazəsi  ilə  etməlid ir.  Kim  ki,  bunları 

yepiskopun  icazəsilə  edir,  ona  uğurlar  olsun.  Kim  ki,  bunu  yepiskopun  icazəsi 

olmadan  edir,  o,  kilsədən  uzaqlaĢdırılır  və  yepiskopa  imkan ı  daxilində  cərimə 

gətirir.  Yalnız qanunlarda nəzərdə tutulmuĢ cərimən i gətirəndən sonra o, xeyir-dua 

ala  bilər".  Burada  yenə  də  Aquen  kilsə  məc lisinə  qədərki  dövrdə  fəaliyyət 

göstərmiĢ, bizə məlu m o lmayan qanunlar xatırlan mıĢdır.  

Bu  normala r  yepiskopların  nüfuzunun  və  hakimiyyətinin 

möh-

kəmləndirilməsi,  habelə  onların  "gəlir"dəki  payının  saxlan ması  məqsədini  güdür. 

Gö rünür,  bu  "gəlir"  onların  (kilsə  xid mətçilərin in)  günorta  ibadəti  keçirilərkən, 

əzablara  məru z  qalmıĢ  Ģəxslərin  quru  cəsədləri  nümay iĢ  etdirilərkən,  səcdəgah 

qoyularkən əldə etdikləri mənfəət hesabına yaranırdı.  

Aquen  kilsə  məclisinin  XX  maddəsi  ruhanilərin,  xüsusilə  yepiskopların 

52 

 

hakimiyyətinin  möhkəmlən məsinə  həsr  olunmuĢdur:  "Azatlar  öz  Ģəxsi 

mü lklərindən  yepiskopun  xəbəri  o lmadan  keĢiĢi  nə  qova,  nə  də  götürə  bilərlər. 

Yepiskoplar  da  azatların  icazəsi  olmadan  keĢiĢləri  nə  təyin  edə,  nə  də  çıxara 

bilərlər.  KeĢiĢ  azat  və  ya  dindarlar  tərəfindən  ona  qarĢı  təhlükə  olsa  belə, 

yepiskopun  icazəsi  olmadan  öz  yerindən  getməməlidir".  Göründü yü  kimi,  qanun 

azatların  özbaĢına  hərəkətin i  məhdudlaĢdırır  və  ruhanilərlə  azatların  hüquqlarını 

bərabərləĢdirir. 

Aquen  qanunlarının  XVII,  XX  və  XXI  maddələri  azatlarla  ruhanilər 

arasında iqtisadi və siyasi zəmində baĢ verən zümrələr- arası  mübarizəni ö zündə əks 

etdirir.  Diqqətəlayiqdir  ki,  Aquen  qanununda  öz  əksini  tapmıĢ  dünyəvi  və  ruhani 

feodallar arasındakı mübarizə V əsr Albaniyasının gerçəkliyi idi. Müqayisə üçün xatır- 

ladılmalıdır  ki,  V  əsr  Ermənistanı  üçün  ruhanilərin  hökmdar  hakimiyyətinə  qarĢı 

mübarizəsi 

səciyyəvidir. 

Görünür, 

Albaniyanın 

ictimai-siyasi 

inkiĢaf 

xüsusiyyətlərindən  biri  bundan  ibarətdir.  Dvin  kilsə  məclisinin  qaydalarından  aydın 

olduğu  kimi,  Ermənistanda  dünyəvi  və  ruhani  əyanlar  arasındakı  mübarizə  VII  əsrdə 

müĢahidə edilir. 

III, IV,  V,  XVII, XVIII, XIX qanunlar Aquen qanunlarının üçüncü qrupunu 

təĢkil  edir.  Həmin  qanunlar  ruhanilərlə  dindarlar  arasındakı  qarĢılıqlı  münasibətləri 

tənzimləyir. Bu qanunlarda əsas diqqət ruhanilərin maddi cəhətdən təmin olunmasına 

yönəldilmiĢdir. Ruhanilər əhalidən çoxsaylı vergilər (məhsul vergisi, onda bir vergisi, 

can  vergisi,  ruhun  rahatlığı  üçün  vergi)  alırdılar.  Kilsənin  quruluĢunu,  onun 

iyerarxiyasını  əks  etdirən  (Aquen  qanunlarının  birinci  qrupu),  ruhanilərlə  dünyəvi 

əyanlar  arasındakı  münasibətləri  tənzimləyən  (qanunların  ikinci  qrupu),  ruhanilərlə 

dünyəvi  əhali  -  bir  kilsəyə  məxsus  olan  dindarlar  arasındakı  münasibət  qaydalarını 

müəyyənləĢdirən  (qanunların  üçüncü  qrupu)  qanunlardan  baĢqa  qanunlarını  sırf 

hüquqi səciyyə daĢıyan, nikah-ailə  hüquqıı  normalarını  (X  və  XI  qanunlar),  cinayət 

hüququnun bəzi normalarını (VIII, XI, XII,  XIII, XIV qanunlar) əks etdirən  dördüncü 

qrupunu ayırmaq olar. 

VIII qanunda deyilir: "Hər hansı bir xaçpərəst dava salıb qan tökərsə, həmin 

adamı  yepiskopun  yanına  gətirib  qanunlara  əsasən  cəzalandırmaq  lazımdır".  Bu 

qanunun mənĢəyi Bibliyaya gedib çıxır. Bibliyada deyilir ki, insan qanını tökmüĢ Ģəxs 

ölüm cəzasına məhkum olmalıdır. Aquen qanununda cəzanın xarakteri naməlum qalır. 

Ġlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu, Aquen kilsə məclisinin yeganə qanunudur 

ki,  orada  cəza  haqqında söhbət  kilsə  məclisinin  kanonları  üzrə  deyil,  qanun  (oren) 

əsasında gedir. Qanunlar dövlət hakimiyyəti tərəfindən müəyyən edilir. Aquen  tipli 

qanunlar  isə  ruhani  və  dünyəvi  əyanların  iĢtirakı  ilə  keçirilən  kilsə  məclislərinin 

hüquqi  yaradıcılığının  nəticəsidir.  VIII  qanundan  məlum  olur  ki,  ruhanilər  iyerarxik 

baĢçının  Ģəxsində  mülki  və  cinayət  hüququnun  bəzi  sahələrində  hüquqi  funksiyaları 

(məhkəmə  hakimiyyətini)  həyata  keçirir  və  kilsə  qanunları  əsasında  deyil,  dünyəvi 

qanunlar üzrə mühakimə edirdilər. 

Aquen  kilsə  məclisinin  X  və  XI  qanunları  nikah-ailə  münasibətlərini  əks 

53 

 

etdirir. 

X qanunda oxuyuruq: "Heç kəs onunla üçüncü dərəcədə  qohum olan qadınla 

evlənə  bilməz  və  qardaĢının  da  arvadını  ala  bilməz‖.  Göründüyü  kimi,  qohumluğun 

üçüncü dərəcəsi deyildikdə, üçüncü nəsil  budağı  nəzərdə tutulur.  Qanuna görə,  nikaha 

qohumluğun dördüncü dərəcəsində icazə verilird i. 

Bu  qanun  mənĢəcə  birbaĢa  Bibliyaya  gedib  çıxır,  belə  ki,  Bib liyada 

qohumluğun ilk üç dərəcəsində qohumlar arasında nikahlar qadağan edilmiĢdir. 

Qanunlardan məlum olur ki, baĢqa xristian ölkələrində olduğu  kimi,  V əsrdə 

Albaniyada  da  xristianlığaqədərki  adətlər  və  levirat  (uĢaqsız  dul  qadının  mütləq 

qaynına ərə getməsi qaydası) hələ də qalmaqda idi. Aquen qanununun məqsədi qədim 

nikah adətlərinin aradan qaldırılması və xristian kilsə nikahının bərqərar olunması idi. 

XI  qanunda  cadugərlərə  müraciət  olunması  da  qadağan  edilirdi.  Cadugərlik 

dinsizlik kimi qiymətləndirilirdi və həmin  fəaliyyətə görə müqəssir olan Ģəxslər üçün 

qanunda  insan  öldürməyin  müqabilində  verilən  cəza,  yəni  ölüm  cəzası  nəzərdə 

tutulurdu. Görünür, bu qanunun da əsasında Bibliyada olan qanun durur: "Əgər kiĢi və 

ya qadın ölüləri və ya cadugərləri çağırarsa, ölü mə  məhku m olunacaq, onu daĢqalaq 

edərək, qanına qəltan edəcəklər". 

Alban kilsəsinin, habelə erməni və gürcü kilsələrinin qanun  yaradıcılığı üçün 

aĢağıdakı mənbələr olmuĢdur: 1) Xristian ġərqinin baĢqa kilsələri ilə ümumi olan, xarici, 

mənimsənilmiĢ normalar; 2) alban kilsəsinin hazırladığı və müəyyən etdiyi normalar. 

Alban  kilsə  iyerarxiyası  bu  xarici  normaları  sadəcə  olaraq  əxz  etməmiĢ, 

həmin  normaları  Albaniyanın  özündəki  ictimai  münasibətlərə,  adi  hüquqa  zidd 

olmayacaq dərəcədə qəbul etmiĢdi. 

Aquen  qanunları  yeni  dinin  feodal  əsaslarını  qaydaya  saldı  və  bununla 

Albaniyada feodal münasibətlərinin daha da inkiĢaf etməsinə yardım göstərdi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

54 

 

III FƏSĠL 

 

III-VII ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ 

AZƏRBAYCANIN SĠVASĠ HƏYATI 

(A L B A N Ġ Y A)