TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 3. ALBAN KATOLĠKOSLUĞU 

 

Xristianlığ ın  ilkin  çağlarında,  xristian  aləmində  ideoloji  birliyin  hələ 

mövcud  olduğu,  alban  ruhaniliy inin  tam  for malaĢ madığ ı,  kilsə  iyerarxiyasının 

təĢəkkül  tap madığı  bir  dövrdə  erməni  və  gürcü  kilsələri  kimi,  alban  kilsəsi  də 

iyerarxik  baxımdan  bilavasitə  yunan  imperiya  kilsəsindən  asılı  idi;  lakin  baĢçısı 

Kappadokiyanın Kesariyə Ģəhərində təsdiq edilən erməni kilsəsindən fərqli olaraq, 

baĢçısı  Yerusəlimdə  təsdiq  edilən  alban  kilsəsinin  asılılığı  formal  xarakter 

daĢıyırdı. 

Alban  müəllifi  Moisey  Kalankatlının  məlu matlarına  görə,  IV  əsrin 

əvvəllərində  Maarifçi  Qriqori  yepiskop  rütbəsinə  təsdiq  edilmiĢdi.  Ro madan 

onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüĢ daha bir "müqəddəs ər" gəlmiĢ  

və  həmin  adam  alban  hökmdarı  Urnayrla  birlikdə  alban  kilsəsinə  baĢçılıq  etmək 

üçün Albaniyaya yola düĢmüĢdü. Əlamətdar haldır ki,  Ermən istan və Albaniyanın 

ilk  yepiskopla rı  -  Maarifç i  Qriqori  və  hə min   "müqəddəs  ər"  alban  müə llifi 

tərəfindən hərfən "ruhanilərin baĢçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuĢdu; bu 

isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə baĢqa kilsə 

rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzd i. 

IV  əsrin  sonuna  yaxın  Albaniyada  özünəməxsus  müəyyən  subordinasiyası 

olan  lazımi  kilsə  iyerarxiyası  artıq  təĢəkkül  tapmıĢdı.  Bu  da alban  klirinə  alban  kilsə 

baĢçısının  təsdiqolunma  mərasimini  ö zü  keçirməyə  imkan  vermiĢdi.  Moisey 

Kalankatlı  yazırdı:  "Bizim  [alban]  katolikosunun  təsdiqinə  gəldikdə,  müqəd dəs 

Qriqoriyə  qədər  ilk  [alban  katolikosları]  Yerusəlimdə  təsdiq edilirdilər.  Ondan sonra 

lap indi də bu mərasimi bizim yepiskoplar özləri keçirirlər". 

Belə  çıxır  ki,  340-cı  ildə  alban  kilsəsi  artıq  avtokefal  idi.  Elmi  ədəbiyyatda 

kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı V.V.Bolotovun 

fikrincə, Suriya-Ġran kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keĢiĢlərini) Edessa 

kilsəsindən  almıĢ,  avtokefal  kilsəyə çevrilərək,  bütün  tarixi  boyu  heç  vaxt Antioxiya 

patriarxlığından  asılı  olmamıĢdır.  Yenə  də  onun  rəyinə  görə,  kilsə  baĢçılarını  onların 

tabeliyində  olan  Suriya-Ġran yepiskopları seçir  və təsdiq  edirdilər.  Tədqiqatçı  Suriya-

Ġran  kilsəsinin  avtokefallığının  səbəblərini  izah  etmir.  Bizim  fikrimizcə,  bu,  siyasi 

səbəblərlə  izah  olunur.  Suriya-Ġran  kilsəsinin  müstəqil  Ġran  dövlətində  olması  onun 

avtokefallığını  təmin  etmiĢdi.  Gü man  etmək  olar  ki,  Albaniya  dövlətinin  də  siyasi 

statusu ilk iyerarxları qədim ġərq Yerusəlim patriarxlığında təsdiq olunan alban kilsəsinin 

erkən faktiki avtokefallığın ı müəyyənləĢdirmiĢdir. 

Digər  nöqteyi-nəzərə  görə,  həvari  mənĢəli  kilsələr  avtokefal  sayılırdı. 

Beləliklə,  kilsənin  avtokefallığını  izah  edən  hər  iki  nöqteyi-nəzər,  alban  kilsəsinin 

erkən  müstəqilliyindən  inamla  danıĢ maq  imkanı  verir.  Bu  isə,  IV-VI  əsrlərdə  alban 

kilsəsinin  iyerarxiya  baxımından  erməni  kilsəsinə  tabe  olduğunu,  alban  kilsəsi 

baĢçısının  erməni  katolikosu  tərəfindən  təsdiq  edildiyini  iddia  edən  erməni  alimləri 

66 

 

Y.A.Manandyan və S.T.Yere myanın fikirlərini əsassız edir. 

Təsdiqetmə (bu mərasim təyin edilənin baĢına əl çəkməklə yerinə yetirildiyi üçün 

onu  əlqoyma  da  adlandırırlar)  məsələsi  ölkənin  kilsəsində  olan  yepiskopların  sayına 

görə müəyyənləĢdirilirdi. 

325-ci  ildə  çağırılmıĢ  ümumdünya  Nikeya  məclisinin  qərarına  görə 

yepiskopluğa  keçirilmə  həmin  yeparxiyanın  bütün  yepiskoplarının  razılığı  ilə  baĢ 

verirdi; əgər bütün yepiskopların yığıĢması çətinlik törədirdisə, onda mütləq ən azı üç 

yepiskopun  iĢtirakı  və  iĢtirak  etməyənlərin  yazılı  razılığı  tələb  olunurdu.  Nəticə, 

mitropolitin təsdiqinə təqdim olunurdu.  

Erməni  katolikosları  Qriqoridən  baĢlayaraq  erməni  hökmdarı  Papın 

dövrünədək  Kesariyədə  təsdiq  olunurdular.  Böyük  Ermənis tanın  qeyri-sabit  siyasi 

vəziyyəti,  Bizans  imperiyası  və  Ġrandan  az  və  ya  çox  dərəcədə  daimi  asılılığı  onun 

kilsəsini  də  müvafiq vəziyyətə salırdı.  N.Adontsa  görə  "Qriqoridən  baĢlayan  erməni 

kilsəsinin ilk əsrindəki Ermənistanın IV əsrin sonunda bölünməsinədək  olan müddətdə 

Ermənistan  əsasən  imperiyanın  (Bizansın)  protektoratlığı  altında  idi  və  ona  görə də 

onların kilsə əlaqələri daha sıx idi", yəni, erməni kilsəsi imperiya kilsəsindən asılı idi. 

Albaniyanın müstəqil vəziyyəti isə alban kilsəsinin avtokefallığını təmin edirdi. 

Alban  kilsəsinin  faktiki  vəziyyəti  451  -ci  ildə  Xalkidonda  çağırılmıĢ  IV 

ümumdünya kilsə məclisindən sonra hüquqi cəhətdən  qanuniləĢdirildi. Məhz bu zaman 

xristian  dünyasının  Qərb  və  ġərq  kilsələri  arasında,  əsasını  iyerarxik  mübarizə  təĢkil 

edən ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizilər arasında) baĢlandı. 

Bu dövrdə alban kilsəsi Qafqazın digər kilsələri ilə birlikdə Xalkidonda gedən 

ehkamçı mübahisələrə öz münasibətini açıqlaya bilmədi, belə ki, elə həmin vaxt, onun 

baĢı ZərdüĢt dini ilə mübarizəyə qarıĢmıĢdı. 

Cənubi  Qafqazın  digər  kilsələri  kimi,  alban  kilsəsi  də  ilk  üç  ümumdünya  kilsə 

məclislərinin  qərarlarını  qəbul  etdi.  325-ci  ildə  Nikeyada  çağırılmıĢ  ümumdünya 

məclisi bidətçi Ariyin küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliĢ və əlavələrdən sonra Ariyin 

təliminin  əksinə  olaraq  Xristosu  Allahın  oğlu,  xəlq  olunmamıĢ  [Allah]-Ata  ilə  eyni 

mahiyyətli  sayılan  din  rəmzini  qəbul  etdi.  Moisey  Kalankatlının  məlumatına  görə, 

dinin bu rəmzi alban kilsəsi tərəfindən qəbul olundu. 

381-ci  ildə  Konstantinopolda  ancaq  ġərq  kilsəsi  nümayəndələrinin  iĢtirak 

etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkiĢaf etdirərək 

Müqəddəs  Ruhun  xəlq  edildiyini  sübut  edən  Makedoniyin  küfrünü  mühakimə  etdi. 

Müqəddəs  Ruhun  Allah-Ata  və  Allah-oğulla  eyni  mahiyyətliliyi  haqqında  təlimi 

yenidən  irəli  sürdü.  Ümumdünya  kilsə  məclisinə  görə  patriarxlar  içərisində  Roma 

patriarxından  sonra  ikinci  yeri  Konstantinopol  patriarxı  tutdu;  lakin  daha  qədim  ġərq 

patriarxları  bununla  razılaĢa bilməzdilər.  431-ci  ildə  Efesdə  keçirilən  III  ürnumdünya 

kilsə məclisi Nestorun təlimini (nestorianlığı) mühakimə etdi. 

Bu  zaman  Bizans  kilsəsinin  özündə,  xüsusilə  də  Ġsgəndəriyyədə 

nestorianlığa müqabil olaraq yaranan və inkiĢaf edən yeni cərəyan meydana çıxdı. Bu, 

sonralar alban kilsəsinin də etiqad etdiyi, xristianlığın monofizi cərəyanı idi. 451-ci ildə 

67 

 

Xalkidonda  keçirilən  IV  ümumdünya  kilsə  məclisində  Ġisus  Xristosda  iki baĢlanğıcın  - 

bitiĢməz olaraq, ayrılmaz Ģəkildə iki təbiətdə dərk edilən, tək doğulmuĢ Xristos Oğul və 

Ġlahi olduğu qəbul edildi. Xalkidon məclisinin qəbul etdiyi 28-ci qanun böyük narazılığa 

səbəb  oldu.  Əslində  elə  bu  qanun  yunan-Roma  dünyasını  parçaladı,  bir  ço x  ġərq 

kilsələrini imperiya kilsəsindən ayırdı. Bu qanuna görə, Konstantinopol patriarxına baĢqa 

tayfa  və  xalqların  məskunlaĢdığı  Pont,  Asiya  və  Frakiya  yepiskoplarını  təsdiq  etmək 

hüququ verilirdi. 

Alban tarixçisinin məlu matına görə, 491-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə 

nümayəndələrinin  iĢtirak  etdiyi  yerli  məclis  Xalkidon  məclisini  pislədi.  Gürcü 

tədqiqatçısı  Z.N.Aleksidzenin  fikrincə,  Qafqaz  kilsələri  Xalkidon  məclisinə 

münasibətlərini  ilk  dəfə  506-cı  ildə  Dvində  çağırılmıĢ  məclisdə  bildirdilər;  alban, 

erməni  və  gürcü  kilsə  iyerarxları,  məhz  burada,  Bizans  hökmdarlarının  məqsədi 

diofızilərlə  monofizilər  arasında  razılıq  əldə  etmək  olan  birləĢdirici siyasətinə tərəfdar 

çıxdılar.  551-ci  ildə  yenə  də  Dvində  keçirilən  məclisdə  erməni  kilsəsi  kimi  alban 

kilsəsi  də  Bizans  imperiya  kilsəsi  ilə  əlaqələri  kəsdi  və  hüquqi  cəhətdən  avtokefal 

kilsəyə çevrildi. Sasanilərin fəal iĢtirakı ilə bu ölkələrdə monofizi təriqəti qalib gəld i. 

Gürcü  kilsəsi  isə  özünün  əvvəlki  mövqeyində  -  mülayim  xalkidonçuluqda 

qaldı. 

Rəsmi  təriqət  tərəfdarlarını  təqiblərə  məruz  qoyan  Sasani  Ģahları  öz 

dövlətlərində  Bizans  kilsəsi  ilə  mübarizə  aparan  müxtəlif  təriqətləri  müdafiə  etməyə 

baĢladılar. 

O  dövrdən  etibarən  alban  kilsəsinin  baĢçısı  hüquqi  olaraq  katolikos 

(arxiyepiskop, patriarx) adlan mağa baĢladı. Faktiki ola raq  o, xeyli əvvəldən bu titula 

sahib  idi.  Albaniya Ģəraitində  ali  kilsə  rütbələri  -  patriarx,  katolikos  və  arxiyepiskop 

birmənalı terminlər kimi iĢlədilirdi. Halbuki yunan kilsə iyerarxiyasına görə patriarx və 

arxiyepiskop hər biri ayrılıqda müstəqil rütbələr hesab olunur,  arxiyepiskop katolikos 

da  adlana  bilirdi.  Yunan  kilsə  iyerarxiyasına  görə  doqquz  rütbə olmalı  idi.  Albaniyada 

isə, Moisey Kalankatlıya görə, yeddi kilsə rütbəsi var idi. 

Alban  katolikosluğunun  patriarxları  551-ci  ildən  "Albaniya,  Lpina  və  Çola 

katolikosu"  titulunu  daĢıyırdılar.  IV  əsrdə  alban  kilsəsinin  mərkəzi  paytaxt-Ģəhər 

Qəbələ, VI əsrdən isə yeni tikilmiĢ paytaxt Bərdə (Partav) o ldu. 

Yadelli qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarĢı dura biləcək alban kilsəsinin 

müstəqilliyinin 

bərqərar 

edilməsində, 

dini 

ayin 

və 

mərasimlərin 

möhkəmləndirilməsində, qeyri-xristian inam qalıqlarının məhv edilməsində, ruhanilərin 

maddi  bazasının  yaradılmasında,  onların  hüquqi  və  iqtisadi  imtiyazlarının 

möhkəmləndirilməsində,  albanların  kilsə  qarĢısında  maddi  və  dini  öhdəliklərinin 

qanuniləĢdirilməsində  alban  hökmdarı  III  Vaçaqanın  487-488-ci  illərdə  keçirdiyi 

Aquen məclisinin qərarları həlledici rol oynadı. 

Kilsənin  hakimiyyəti  kilsə-inzibati  vahidləri  (yeparxiyalar,  yepiskopluqlar) 

üzrə bölüĢdürülürdü. Albaniyada yepiskopluğun ərazisi  vilayətin  ərazisini  əhatə edirdi, 

yəni kilsə inzibati vahidi inzibati-ərazi vahidi ilə üst-üstə düĢürdü. Lakin yepiskopluq 

68 

 

hər  vilayətdə yox  idi.  Məsələn,  Arsaxda  on bir  vilayət  olduğu  halda, yepiskopluqlar 

ancaq  üç  vilayətdə  -  Habandda,  Mets-Koqmankda  və  Mets-Ġrankda  var  idi.  Bəzən 

bütöv  bir  əyalət  (nəhəng),  Balasakanda  (Paytakaranda)  olduğu  kimi,  yalnız  bir 

yepiskopluğa  malik  olurdu.  Görünür  bu,  xristianlığın  həmin  yerdə  yayılma  dərəcə-

sindən asılı id i. 

Yepiskopluqlar  məsələsinin  iĢıqlandırılmasında  əsasən  kilsə  məclisləri 

aktlarının qalıqları qiymətli məxəz rolunu oynayır. Lakin bu aktlar da məclislərdə iĢtirak 

etmiĢ  yepiskopların sayını  tam  əks  etdirmir,  bu  cəhət  daha  çox  VI  əsrin  son larından 

etibarən  çağırılan  məclislərin  siyahılarına  xasdır.  Həmin  vaxtdan  dini  ixtilaflar  dövrü 

baĢlayır,  ölkə  ehkamçı  partiyalara  bölünür;  məhz  buna  görə  kilsənin  bir  çox 

nümayəndələri bu və ya digər məqsədlə məclislərdə iĢtirak etmirdilər. Kilsə ixtilaf ları 

VIII əsrədək davam etmiĢdir. 

V  əsrdə  və ondan sonrakı  dövrlərdə çağırılan  məclislərin siyahılarının təhlili 

kilsə  inzibati  vahidlərinin  artdığına  dəlalət  edir;  bu  da,  həm  yeni  yepiskopluqların 

meydana  çıxmasında,  həm  də  mövcud  yepiskopluqların  xırdalanmasında  təzahür 

olunur.  Belə  ki,  V  əsrdən  VIII  əsrədək  Haband  vilayətinin  yepiskopluğu  Haband 

(Amaras) Ģəhərində yerləĢirdi, VIII əsrdən etibarən Amaras vilayətə, həm də müstəqil 

Amaras  yepiskopluğuna  çevrilir,  Haband  isə  ayrıca  yepiskopluq  kimi  qalır.  V-VIII 

əsrlərdə  Albaniyada  12  yepiskopluq vardı:  Kapalaka  (Qəbələ),  QaĢua,  Yeuta, Amaras 

Tsri,  Balasakan,  ġəki,  Qard man  (Girdiman),  Mets -Koqmank,  Mets-Ġrank,  Haband, 

Partav (Bərdə). 

Ehkam  baxımından  gürcü  kilsəsi  kimi,  alban  kilsəsi  də  sabit  olaraq 

monofiziliyə  tərəfdarlıq  etmirdi.  Sasanilərin  Cənubi  Qafqazdakı  siyasi  nüfuzlarının 

düĢməsi monofizilərin kilsə hegemonluğunun dağılması ilə müĢayiət olunurdu. VI əsrin 

sonu  -  VII  əsrdə  Cənubi  Qafqazda  Bizansın  siyasi  nüfuzunun  güclənməsi  ilə  əlaqədar 

olaraq alban kilsəsi gürcü kilsəsi ilə birlikdə diofiziliyə qoĢuldu. 

607-ci  ildə  keçirilən  Dvin  məclisində  gürcü  kilsəsi  özünün  xalkidonçuluq 

məzhəbini tutduğunu və rəsmən erməni kilsəsindən ayrıldığını bəyan etdi. Alban kilsəsi 

isə rəsmi surətdə erməni kilsəsindən ayrılmasa da onun bəzi icmaları və yepiskopluqları 

xalkidonçuluğa tərəfdar çıxırd ıla r.  

Cənubi  Qafqazın  ərəblər  tərəfindən  fəthindən sonra,  VIII  əsrin  əvvəllərində 

iĢğalçıların  təzyiqi  və  erməni  kilsəsinin  fəal  iĢtirakı  ilə  alban  kilsəsi  diofiziliklə 

əlaqəsini  kəsdi.  Xristian  əhalisinə  qarĢı  ardıcıl  olaraq  Sasanilərin  siyasətini  davam 

etdirən Xilafət Bizans təsirinin güclənməsinin qarĢısını almaq məqsədilə monofizi məz-

həbini müdafiə etdi. Siyasi məqsədlər güdən ərəb üsuli-idarəsi tabeliyində olan xristian 

əhalisi və kilsələrinin fəaliyyətini uzlaĢdırmağa çalıĢaraq, erməni ruhanilərinin köməyi 

ilə  alban  kilsəsini  monofizi  kilsəyə  çevirdi  və  705-ci  ildə  iyerarxiya  baxımından  onu 

monofizi erməni kilsəsinə tabe etdi. Bu asılılıq özünü əslində bərabər  mənsəbli  iki  din 

xadimindən  birinin  -  erməni  katolikosunun  alban  katolikosunu öz  vəzifəsində təsdiq 

etməsində göstərirdi. Bu isə faktiki o laraq  iyerarxik prinsipin pozu lması demək  idi. 

Beləliklə,  ölkədə  mərkəzləĢdirilmiĢ  yerli  siyasi  hakimiyyətin  və  vahid  etnosun 

69 

 

olmadığı,  xristianlığın  baĢqa  dini  etiqadların  mövcud  olduğu  bir  zəmində  ümumxalq 

dininə  çevrilə  bilmədiyi  bir  Ģəraitdə  alban  kilsəsi,  bu  dövrdə  xalqı  birləĢdirən  və 

mütəĢəkkilləĢdirən  qüvvəyə  çevrilən  ermən i  kilsəsindən  fərqli  olaraq,  Ərəb  Xila-

fətinin  siyasətinə  və  ona  fəal  kö mək  göstərən  erməni  kilsəsinə  qarĢı dura bilmədi. 

Bütün  bunlar  alban  xristian  əhalisinin  sonralar  qismən  müsəlmanlaĢmasına,  mədəni-

ideoloji  baxımdan  assimilyasiyasına  -  qriqorianlaĢmasına  (erməniləĢməsinə)  və 

gürcüləĢməsinə gətirib çıxardı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

70 

 

IV FƏSĠL 

 

III-VII ƏSRĠN BĠRĠNCĠ YARISINDA 

CƏNUBĠ AZƏRBAYCANIN - ADURBADAQANIN 

SOSĠAL-ĠQTĠSADĠ VƏ SĠYASĠ TARĠXĠ 

 

§ 1. ADURBADAQAN SASANĠLƏR DÖVLƏTĠNĠN TƏRKĠBĠNDƏ 

 

Cənubi  Azərbaycanın  III-VII  əsrlər  siyasi  tarixi,  artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi, 

daxil olduğu bütöv Sasani dövlətinin tarixi ilə bağlı nəzərdən keçirilməlidir. 

226-cı ildə baĢ verən tacqoyma mərasimində Sasanilər sülaləsi  baĢçısı  ƏrdəĢir 

ĢahənĢah  (Ģahlar  Ģahı)  titulunu  qəbul  etməklə,  651-ci  ilə  qədər  mövcud  olan  Ġran 

Sasanilər  dövlətinin  əsasını  qoydu.  Gənc  dövlətin  fəal  xarici  siyasəti  tezliklə  qonĢu 

Bizansla toqquĢmaya gətirib çıxartdı. Artıq IV əsrin son rübündə bütün Cənubi  Qafqaz 

Bizans və  Sasanilər  dövlətləri  arasında nüfuz dairələrinə bölündü,  Ermənistanın böyük 

hissəsi, Albaniya və Ġberiya Sasanilər dövlətinə birləĢdirildi. Bu imperiyanın dastakertinə 

- vilayətinə çevrilən Adurbadaqan isə öz torpaqlarının münbitliyinə və təbii sərvətlərinə 

(baĢlıca  olaraq  neft,  duz)  görə  dövlətin  iqtisadiyyatında  birinci  dərəcəli  rol  oynadı; 

zərdüĢtiliyin mühüm mərkəzi də Adurbadaqan oldu. 

IV əsrdə Mesopotamiya ərazisində hərbi əməliyyatlar aparan Bizans, Ģərq və 

Ģimal  köçərilərinin,  eləcə  də  ərəb  məlikliklərinin  daxil  olduqları  antisasani  birliyinin 

yaranmasına imkan yaratmaqla Sasani dövlətinin onsuz da ağır olan vəziyyətini daha da 

pisləĢdirdi. 

Cənubdan  Sasani  dövləti  ərazisinə  qəhtan  və  maad  qəbilələrindən  olan 

ərəblər  hücum  etdilər;  Ģimaldan  isə  Azərbaycan  və  ona  qonĢu  vilayətlərə  xəzərlər 

soxuldular. 589-cu ildə türk xaqanının qoĢunu Ģərq sərhədlərinə yaxınlaĢdı. Tü rklərə  

qarĢı  mübarizədə  Sasani qoĢunlarına baĢçılıq etmək adlı-sanlı Mihran nəslindən olan 

Rey mərzbanı Bəhrama həvalə edildi. Xaqan qoĢunları darmadağın edildi və müharibə 

Ktesifonda bağlanılan sülh müqaviləsi ilə baĢa çatdı. 

Sonrakı hadisələr Cənubi Azərbaycan ərazisində cərəyan etdi.  Türklərə qarĢı 

müharibədə  göstərdiyi  hünərə  görə  ad  çıxarmıĢ  Bəhramın  artan  nüfuzunun  qarĢısını 

almaq üçün ĢahənĢah IV Hörmüzd əldə edilən qənimətin bir h issəsini mənimsədiyini 

bəhanə edərək Bəhramı mərzban vəzifəsindən uzaqlaĢdırd ı. 

Bundan sonra baĢ verən hadisələr Bəhramın üsyanı, onun Ģah ailəsi üzvləri 

arasında  törətdiyi  fitnə-fəsadlarla  bağlıdır.  Nəticədə  IV  Hörmü zd  devrilir  və  kor 

edilir;  hakimiyyət  baĢına  II  Xosrov  gəlir.  Ancaq  Bəhramın  II  Xosrovun naibi  olmaq 

ümidi doğrulmayır və o, II Xosrova qarĢı çıxır. 

Xosrov Bizansa qaçsa da, Ġranın bir çox vilayətləri, o cümlədən  Adurbadaqan 

bu  müddət  ərzində  Bizansda olan ĢahənĢaha öz  sadiqliyini  əsasən saxlayırdı.  Bizans 

tərəfindən  müdafiə  edilən  və  qoĢun  alan  Xosrov  Adurbadaqanın  əsas Ģəhəri  Qanzak 

yaxınlığında baĢ verən qanlı döyüĢdə Bəhramın ordusunu darmadağm edir.  

71 

 

603-cü  ildə  baĢlanan  növbəti  Ġran-Bizans  müharibəsi  628-ci  ilə  kimi  davam 

etdi.  Tərkibində  azərbaycanlıların  da  olduğu  sasani  qoĢunları  622-ci  ilə  kimi  uğurla 

vuruĢurdular;  hələ  614-cü  ildə  Yerusəlim  ələ  keçirildi,  Konstantinopol  mühasirəyə 

alındı və Misir fəth edildi. Ancaq 622-ci ildən vəziyyət köklü surətdə dəyiĢdi, belə ki, 

məhz  bu  vaxtdan  II  Xosrovun  qüvvələrinin bir  hissəsi Ģərq sərhədinin  köçərilərdən 

qorunmasına  cəlb  olundu.  623-cü  ilin   aprelində  Ermənistana  basqın  edən  Bizans 

imperatoru  Ġrakli  Dvini  ələ  keçirib,  Adurbadaqan  ərazisinə daxil  oldu;  Qanzak  iĢğal 

edildi,  buradakı atəĢgah isə dağıdıldı. Bunun ardınca Azərbaycanın Naxçıvan, Urmiya 

Ģəhərləri,  o  cümlədən  Həmədan  tutulub  darmadağın  edildi.  Yalnız  626-cı  ildə  II 

Xosrovun  qoĢunları  Kiçik  Asiyaya  keçərək  Bosforun  Asiya  hissəsindən 

Konstantinopola yaxınlaĢdılar. Farsların müttəfiqi olan avarların köməyinə baxmayaraq, 

Konstantinopolu almaq cəhdləri boĢa çıxd ı.  

Həmin il Bizansın müttəfiqləri olan xəzərlər Dərbənd keçidi vasitəsilə Cənubi 

Qafqaza soxulub, Albaniyanın paytaxtını tutdular. Ġberiyanın paytaxtını isə mühasirəyə 

aldılar. 

627-ci ildə Cənubi Qafqaza yeni yürüĢ edən xəzərlər Azərbaycanın cənublu-

Ģimallı çox yerlərini talayıb-çapdılar. 628-ci ildə hələ də Adurbadaqanda, Qanzakda olan 

imperator Ġrakli II Xosrovun oğlu II Kəvadın, atasının yerini tutması xəbərini aldı. Əldə 

edilən  barıĢıqdan  sonra  Sasani  elçiləri  danıĢıq  aparmaq  üçün  Qanzaka  gəldilər.  Sülh 

müqaviləsi yalnız II Kavadın xələfləri dövründə imzalandı. 

 

 

 

 

 

 

§ 2. ĠNZĠBATĠ BÖLGÜ VƏ ĠDARƏ SĠSTEMĠ 

 

Erkən sasani dövründə Adurbadaqan Sasani dövlətini təĢkil  edən Ģəhrlərdən 

(Ģəhr - ölkə və ya vilayət deməkdir) biri idi. Sasani ənənəsinə əsaslanan ərəb qaynaqları 

hələ  ilk  Sasani  hökmdarı  I  ƏrdəĢirin  (224-241)  Albaniya,  Balasakan  və  Sisakan 

hakimlərinin  Ģahlıq  hüquqlarını  təsdiq  etdiyi  haqqında  məlumat  verir.  Onun  oğlu  I 

ġapurun (241-272) dövründə imperiyanın tərkibi haqqında NəqĢi Rüstəmdə "ZərdüĢtün 

Kəbəsi"  adlı  qədim  od  məbədindəki  kitabədə  Sasanilər  dövlətinə  tabe  "Ġran olan"  və 

"Ġran  olmayan"  iyirmi  yeddi  "Ģəhrin"  içində  "Ġran  olmayan"  Adurbadaqan,  Ġberiya, 

Ermənistan, Sikan, Albaniya, "Qafqaz dağlarına və Alban qapısınadək" Balasakanın da 

adları çəkilir. 

Sasanilər imperiyasına daxil olan müxtəlif vilayətlərin ərazisində, o cümlədən 

Azərbaycanda  aĢkar  edilən  kitabə  və  bullalarda  (dövlət  sənədlərinə  bağlanan 

möhürlərdə)  qeyd  edilən  titulların  və  inzibati  terminologiyanın  eyniliyi,  eləcə  də 

mü xtəlif  qaynaqlardakı  xəbərlər  göstərir  ki,  Adurbadaqan  -  Cənubi  Azərbaycan 

72 

 

ərazisində də bütün imperiyaya xas olan ərazi bölgüsü və inzibati idarəçilik qüvvədə idi. 

Bu  vilayətlərin  hakimləri  şəhriyar  -  "Ģəhr  sahibləri",  əyalətlərininki  isə 

payqospan - "tərəfləri (yerləri) qoruyanlar" adlanırdılar.  I ġapurun kitabəsi bu sözlərlə 

tamamlanır: "...Və bütün bu çoxsaylı Ģəhrləri [və onların] Ģəhriyar və payqospanlarını 

mən bizə bac verənə və rəiyyətimizə çevird im". 

Sasani  dövləti  vassal  asılılıqda  olan  Ģahlıqlar  sistemini  parfiyalılardan  əxz 

etmiĢdi. III əsrin əvvəlində arĢakilər dövləti mahiyyət etibarilə ayrı-ayrı Ģahlıqların və 

mərkəzi hakimiyyətdən az və ya çox asılı olan kiçik  mü lklərin konfederasiyasından 

ibarət  idi.  Belə  vilayətlərin  bəzilərinin  hakimləri  Ģah  titulu  daĢıyır,  daha  kiçik 

mü lklərin  hakimləri  isə  xvaday  ("hökmdar")  adlan ırdılar.  Artıq  III-IV  əsrlərdə 

Ģahlıqların statusu dəyiĢildi;  mü lklərə (udellərə) çevrilmiĢ bu yerlərin ço xunu indi 

Parfiya  dövrü  yerli  sülalələ rin   nəsillə ri  deyil,  Sasani  nəslindən  olan  Ģahzadələr 

idarə edirdilər. 

VI  əsrdə  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  in zibati  islahatları  nəticəsində  dörd  iri 

caniĢinlik  -  "kusf‖  (hərfən:  "tərəf‖,  "cəhət")  təsis  edildi.  Mənbələrin  (ortafars  və 

ərəb)  məlu matına  görə  Cənubi  Azərbaycan  "Azərbaycan  kustu"  adlanan  ġimal 

caniĢinliy inin  tərkibində  idi.  Buraya  həmçin in  Albaniya,  Ġberiya,  Ermən istan, 

Ba lasakan, Sisakan,  Rey,  Gilan, Deylə m,  Də mavənd, Təbəristan, Ruyan (Rovan), 

Amul, Həmədan və Muğan da daxil  idi. Son Sasanilər dövründə artıq bütün tarixi 

Midiya  torpaqları  caniĢinliyin  tərkib ində  idi.  Bəzi  ərəb  müəllifləri  (ət -Təbəri) 

xəbər  verirlər  ki,  dövlətin  dörd  caniĢinliyə  bölünməsi  hələ  I  Xosrova  qədərki 

dövrdə  həyata  keçirilmiĢdi;  I  Xosrov  hakimiyyət  baĢına  keçən  kimi  Ġranın  dörd 

əyalətini  idarə  edən  dörd  payqospana,  o  cümlədən  Adurbadaqan,  Ermənistan  və 

qonĢu yerlərin payqospanı Zadoy Nahverqana xəbər göndərmiĢ, dövlətin baĢ hərbi 

rəisi  -  spahbedin vəzifələrini  dörd  "kustun"  spahbedləri  arasında  bölüĢdürmüĢd ü. 

Ərəb  müəlliflərinin  (ibn  Xordadbeh və  b.)  əsərlərində  böyük  bir  ərazin i  -  Sasani 

Ġranın ın Ermənistandan Təbristanadək bütün Ģimal əyalətlərini, eləcə də talıĢların, 

xəzərlərin,  alanların  və  b.-nın  torpaqların ı  idarə  edən  Azərbaycan  spahbedi 

haqqında məlu mat vard ır. 

Beləliklə,  I  Xosrov  payqospanların  mü lki  hakimiyyətini  spah bedlərin 

hərbi  hakimiyyətindən  ayırdı.  Hərbi  və  mü lki  baĢçıları  ĢahənĢahın  özü  təyin 

edirdi. 

Cənubi  Azərbaycanda  Təxti-Sü ley mandakı  AdurquĢnasp  od  məbədində 

aparılan qazıntılar zaman ı tapılan V-VII əsrlərə aid  edilən bullaların təhlili göstərir 

ki,  k ust  termini  hə mç inin  vilayət,  nahiyə  və  ya  bir  neçə  nahiyə  mənasında  da 

iĢlənird i.  Bu bullalar "Adurbadaqan tərəfin" inzibati-ərazi hakimiyyəti quruluĢunu 

öyrənmək  baxımından  da  maraq  doğurur.  Belə  ki,  Paris   Milli  kitab xanasında 

Albaniya  katolikosuna  aid  edilən  möhürdə  belə  bir  yazı  var:  "Albaniya  və 

Balasakan vilayətlərin in (kustlarının ) böyük katolikosu". 

Hələ  ArĢakilər  dövründə  çox  vaxt  özünü  idarə  edən  Ģəhərlərin  idarəsinə 

gəldikdə,  Sasanilər  dövründə  bu  Ģəhərlər  Ģəhrablar  tərəfindən  idarə  olunurdu. 

73 

 

Adurbadaqan  kustun tərkibinə  daxil  olan Ģəhərlərin  də  idarəçiləri  bilavasitə ĢahənĢaha 

tabe olan Ģəhrablar  idilər. Təxti-Süleymanda  aĢkar  edilən  VI-VII  əsrlərə  aid bullalarda 

Azərbaycan  Ģəhrabı  (burada,  görünür,  ya  ġimal  kustunun  bir  parçası  olan  bütün 

Azərbaycan  vilayətinin,  ya  da  vilayət  paytaxtının  hakimi  nəzərdə  tutulur)  haqqında 

məlu mat vardır. 

Sasani  dövrü  mərzbanları  (hərfən :  "sərhəd  qoruyucusu")  haqqında  ilk 

məlumat  IV  əsrə  aiddir.  Hələ  Parfiya  dövründən  məlum  olan  və sənədlərdən göründüyü 

kimi, o dövrdə daha yüksək mövqe tutan bu titulun daĢıyıcıları haqqında tarixi  mənbələr 

ĢahənĢah  V  Varahranın  (421-439)  hakimiyyəti  dövründən  baĢlayaraq  daha  çox 

məlumat  verirlər.  Mərzbanlar  adlı-sanlı  nəsillərin  nümayəndələrindən  təyin  edilirdilər. 

Siryani dini rəvayətlərində Adurbadaqan mərzbanı Tohm-Hörmüzdün, Mihran nəslindən 

olan  Bet-Daraye  mərzbanı  ġahrənin,  yenə  həmin  nəsildən  olan  Albaniya  və  Ġberiya 

mərzbanı  Piran-QuĢnaspın  (onun  xristian adı  Qreqor olub;  xris tianların  təqibi  zamanı, 

542-ci ildə əzablara məruz qalıb) və b.-nın adları çəkilir. Mənbələr Sasanilər dövründə 

mərkəzi hakimiyyətdə yüksək vəzifələr tuta bilmiĢ azərbaycanlılardan RiĢəhr döyüĢünün 

iĢtirakçısı, Pars mərzbanı ġəhrak haqqında məlumat verir. 

Tədqiqatlardan aydın  olur  ki, bütün  ġimal  -  Adurbadaqan  kustunu  idarə edən 

spahbed və payqospandan  fərqli olaraq,  mərzbanlar nisbətən daha  kiçik  əraziyə nəzarət 

edirdilər.  IX-X  əsr  ərəb coğrafiyaĢünaslarının  məlumatının təhlili  "böyük  mərzbanlar" 

adlanan Adurbadaqan  mərzbanlarının  iqa mətgahının  Ərdəbil,  Bərdə,  Dərbənd  (Bab 

əl-Əbvab) və bəlkə də Qazaka və ya ġizdə yerləĢ diyini göstərir. 

Ġnzibati-idarə  sistemində  kust  (tərəf)  və  şəhr/kust  (vilayət)  inzibati 

vahidlərindən sonra nəhəng (nahiyə) gəlir. Sasani qaynaqlarına görə bu sonuncu inzibati 

vahid  də öz  növbəsində  rustaqlara  (rayona) bölünürdü.  Ġnzibati  vahid  kimi  rustaq, 

hər Ģeydən öncə, kənd yerlərini özündə birləĢdirirdi. Adurbadaqan rustaqlarından  olan 

Peraxravar  (Burxuvar)  VI  yüzildə  bu  rustaqın baĢ  kəndi  SiroĢmaqova sürgün  edilmiĢ 

nestori  patriarxı  I  Mar  Aban  haqqında  dini  rəvayətdə  xatırlanır.  Tədqiqatlara  görə 

(N.Piqulevskaya),  ZərdüĢt  təliminin  yaradıcıları,  ona  mənəvi  qida  verənlər  məhz  bu 

kənddən çıxmıĢdılar. 

Sasanilər  imperiyasının  Mesopotamiyadakı  ərazisində  ġimal  vilayəti  - 

Adurbadaqanda olduğundan bir qədər  fərqli  inzibati  vahidlər, o  cümlədən ərəb  inzibati 

vahidi  kuraya  (vilayətə)  bərabər  ostan  (astan)  adı  iĢlədilird i.  "Hökmdarın  mülkü", 

"vilayət"  mənasını  verən  ostanlara  ostandarlar  baĢçılıq  edirdilər.  Bu  torpaqları  idarə 

edən xüsusi idarə - "divani ostanzarih" təĢkil edilmiĢdi. 

Dövlət  mülkiyyəti  iĢlərini  ostandarlar  və  maliyyə  məmurları  olan 

amarqarlar,  kilsə  iĢlərini  isə  mobedlər  və  radlar  idarə  edirdilər.  Məhkəmə  də 

sonuncuların tabeçiliyində idi. Amarqarlar hökmdar  xəzinəsinin  əmlakına  nəzarət  edir, 

vergi və mükəlləfiyyətləri  təyin edib toplayırdılar. Dərbənd qala divarlarında VI yüzilə 

aid  pəhləvi  yazısına  görə  Adurbadaqan  kustunun  BərzniĢ  adlı  amarqarı  Dərbənd 

divarların ın tikintisinə nəzarət edirdi. 

Sasani "Qanunnaməsi‖nə görə mobedlərin rəsmi  möhürü ilk dəfə ĢahənĢah 

74 

 

Kəvad  dövründə  tətbiq  edildi;  onun  üzərindəki  yazıda  mobed  "yoxsulların 

mənafeyinin  müdafiəçisi"  adlandırılırdı.  Arxeoloji  qazıntılar  Azərbaycan,  Gilan,  Rey, 

Həmədan  və  baĢqa  vilayətlərin  mobedlərinə,  o  cümlədən  ġizdəki  AdurquĢnasp  od 

məbədinin mobedinə məxsus belə möhürləri aĢkar etmiĢdir. 

Məbəd təsisatının baĢçısı olan rad  məbədin  xəzinəsinə daxil olan gəlirlərə 

nəzarət edir, buraya daxil olacaq əmlaka qiy mət  qoyur, əmlaka vergi təyin edir, eyni 

zamanda mülkü geri almaq hüququnu daĢıyırdı. "Qanunnamə"yə görə iddia ərizələrinə 

baxılması və hökm çıxarılması da radın səlahiyyətinə daxil idi; özü də hakimlər mütləq 

radın rəyi ilə hesablaĢmalı idilər.