TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 3. CƏNUBĠ AZƏRBAYCAN ƏHALĠSĠNĠN BÖLGÜSÜ 

 

Mənbələrin  təhlilinə  görə,  əhalisinin  əksəriyyəti  atəĢpərəst  olan  Cənubi 

Azərbaycanda da ictimai-iqtisadi münasibətlərin imperiyanın baĢqa vilayətlərindən çox 

fərqlənmədiyini  güman  etmək  olar.  Bütün  Sasani  dövlətində  olduğu  kimi, 

Adurbadaqanda  da  əhali  sinfı  strukturuna  görə  dörd  zümrəyə  bölünürdü:  1)  kahinlər,  2) 

döyüĢçülər,  3)  katiblər,  4)  vergi  verənlər.  ġübhəsiz  ki,  bu,  dövlətin  sosial  strukturunu 

ZərdüĢt qanununun nüfuzu ilə müqəddəsləĢdirmək ənənəsindən irəli gəlird i. 

BaĢ mobedin (mobedani mobed - mobedlər mobedi) rəhbərlik etdiyi kahinlər 

zümrəsi mobedlərdən və herbedlərdən və eləcə də bu zümrəyə daxil olan hakimlərdən - 

didvarlardan ibarət idi. 

Kahinlik adətən irsən keçirdi, lakin tarixi ədəbiyyatdan bu  zümrənin baĢında 

kübar dairəyə mənsub dünyəvi Ģəxsin, baĢ vəzir Mihr  - Nərsənin oğlu baĢ herbed titulunu 

daĢıyan Zurvandadın durması faktı məlu mdur. 

Mobed  və  herbedlərin  mövqelərini  tədqiq  edən  alimlər  Azərbaycanın  ġiz 

Ģəhərində  mobedlər  məktəbinin,  Farsda  isə  herbedlər  məktəbinin  olması  qənaətinə 

gəliblər. Herbed titulunu daĢıyan kahin böyük bilik sahibi idi; onun əsas iĢi Ģagirdlərə 

zərdüĢtiliyin əsaslarını, eləcə də "Avesta" və onun pəhləvi dilinə tərcümə və Ģərhi olan 

"Zənd"i öyrətmək idi. Orta çağ ərəb-fars ənənəsi herbedi, ümu miyyətlə,  zərdüĢt dini 

xadimi  kimi  təqdim  edir.  Herbedlərin  hakim  rolunda  da  çıxıĢ  etdiklərini  göstərən 

müsəlman  mənbələrindən  fərqli  olaraq  öyrənilən  dövrün  əsas  mənbəyi  hesab  edilən 

pəhləvi mətnlərində herbedlərin bu funksiyası haqqında  demək olar heç bir məlumat 

verilmir.  Sasani  "Qanunnamə"sində  yalnız  bir  dəfə  məhkəmə  prosesinin  herbedin 

tövsiyəsinə  uyğun  aparılması  haqqında  məlumat  verilir;  görünür,  herbeddən  bəzi 

hallarda məhkəmədə düzgün qərar çıxarmaq üçün Avestanın  qanunvericilik və hüquqa 

aid artıq o dövrdə itib-batmıĢ mətnlərinin nadir bilicisi kimi istifadə ed ilird i. 

Ġkinci  zümrəni  təĢkil  edən  döyüĢçülər  tərkibcə  yekcins  deyildi.  Onun  ali 

75 

 

təbəqəsini  zadəganlar  -  vaspuxrlar  (Ģahzadələr),  Ģəhriyarlar  və  vuzurqlar  (əyanlar), 

azadlar  (azad  adamlar,  kübarlar)  təĢkil  edirdi.  336-cı  ilə  aid  edilən  MiĢkinĢəhr 

(Cənubi  Azərbaycanda) kitabəsində şəhriyar, vuzurq və azad terminləri qeyd edilib. 

Vu zurq  kateqoriyasına  ilk  növbədə  adlı-sanlı  nəsillərin  -hələ  Parfiya  dövründən 

tanınan yerli Karenlər, Surenlər, Spendiyalar,  Mihranilər,  Spahbedlər  və  b.  nəsillərin 

üzvləri daxil idilər. Onlar  imperiyanın ayrı-ayrı vilayətlərində geniĢ torpaq sahələrinə 

malik  idilər:  Surenlər  -  Sistanda,  Karenlər  -  Nihavənddə,  Spahbedlər  -  Qurqan  və 

Dehistanda, Spendiyalar və Mihranilər Rey ərazisində. 

"Azad"ların  tərkibinə  kübarlarla  yanaĢı,  "süvarilər"  (əsvar),  mülk  sahibləri 

(kadaq-xvadan)  daxil  idi.  Gö rünür,  "azad"ların  xüsusi  qrupunu  dehqanlar 

(mülkədarlar,  feodallar) təĢkil  edirdi.  Ġranda  VIII  əsrədək qalmıĢ,  hərbi  qulluqçu  olan 

"süvarilər"  Ģərti  torpaq  sahibi  (xvastak,  xostak)  idilər.  Nəslin  kiĢi  davamçısı 

"süvarilər  siyahısı"na  düĢməsəydi,  həmin  torpaqlar  sahibinin  ölü mündən  sonra 

xəzinəyə qaytarılırdı. 

Üçüncü  zümrə  olan  katiblər  (dəbir)  qrupuna  nəinki  xidməti  idarələrin 

katibləri,  dəftərxana  mirzələri,  salnaməçilər  və  b.,  eləcə  də  həkimlər,  münəccimlər, 

musiqiçilər  və  görünür,  xırda  və orta  məmurların bir qismi daxil idi. Katiblər arasında 

tanınmıĢ nəsildən olan Ģəxslərə də rast gəlmək olurdu. 

Dördüncü,  vergi  verənlər  zümrəsi  özündə  bütün  zəhmətkeĢ  əhalini  - 

əkinçiləri,  maldarları,  sənətkarları,  eləcə  də  ticarətlə  məĢğul  olanları  birləĢdirirdi. 

Orta fars qaynaqlarında IIl-VII əsrlərə aid bir çox inkiĢaf etmiĢ sənət növlərinin adları 

çəkilir;  burada  dəmirdən bel və balta düzəldən dəmirçi (ahanqar), dəmirçilik  sənəti  ilə 

bağlı  olan  xəncər-qılınc  ustası  (çelenqar)  haqqında  məlu mat  var.  Adları  sadalanan 

sənətkarlar  arasında  çörəkbiĢirən  (nanbaq),  dabbağ  (postqar),  rəngsaz  (ranqraz), 

çəkməçi  (kafşqar),  sarvan  (sartva),  dəllək  (varzviray),  qayıqçı  (navaz)  da  var  idi. 

Dosenqar  adlanan  dulusçular  gil  qab  hazırlayırdılar;  dulusçu  ustanın  əlaltısı  olan 

kulvarqar  isə  gil  tutan  idi.  Dülgərlərin  iĢi  taxtanı  istifadə  üçün  hazırlamaq,  eləcə  də 

çarpayı, qapı və baĢqa Ģeyləri düzəltmək idi. 

Ġki cür zərgər var idi: bir qismi qızıldan iri Ģeylər - kuzə, tac, qab, cütqabağı 

hazırlayır, digərləri isə qızıl və gümüĢdən sırğa, qolbaq, üzük düzəld irdilər. 

Sənətkarlar  sırasında  nəqqaĢların  (niqarqar),  müxtəlif  peĢəli  tikinti 

fəhlələrinin  də  adları  çəkilir.  Ortafars  mənbələrindən  birində  ("Zadspramın  seçilmiĢ 

[əsəri]"ndə) belə bir maraqlı məlumat vardır: "Birisi ev tikdirmək istəsə? üç adam seçir: 

bunlardan biri  yaxĢı  özül  ustası olur, baĢqası divarları hörməkdə ustadır,  üçüncüsü  isə 

yaxĢı dam düzəldir". Mənbələrdə inĢaatçı və memarlar ümumi raz-kir-roq termin i  ilə 

ifadə olunurlar. 

Sənətkarlar rəislərin baĢçılıq etdikləri korporasiya və sexlərdə  birləĢ miĢdilər, 

sənətkarların  baĢçıları  isə  kirroqbed  adlanırdı.  Bütün  "vergi  verən"  zümrənin 

baĢında vastarioĢan-salar dururdu. 

Sənətkarlar  Ģəhərlərdə  məhəllə-məhəllə  məskən  salır,  onların  yaĢadıqları 

küçə  peĢələrinə görə adlanırdı. Ticarətin  növləri  üzrə bazarlarda sıralar təĢkil olunurdu. 

76 

 

Lakin ticarət ləyaqətli peĢə sayılmırd ı. 

Yalnız  nadir  hallarda  bir  zümrədən  daha  imtiyazlısına  keçmək  olurdu. 

"Denkard"da belə deyilirdi: "Öz borcundan və zümrəndən boyun qaçırma". 

Qullar  heç  bir  zümrəyə  aid  deyildilər.  III-VII  əsrlərdə  tarixi  Azərbaycanın 

cənub  hissəsində  quldarlıq  inkiĢaf  etmiĢ  uklad  Ģəklində  mövcud  idi.  Qullar  kənd 

təsərrüfatında,  Ģah  mədənlərində,  məbəd  təsərrüfatlarında  çalıĢırdılar.  VI  əsrdə  baĢ 

verən Məzdək hərəkatından sonra quldarlığın əsasları sarsıldı; lakin bundan sonra da hələ 

xeyli müddət, xüsusilə məbəd və ailə təsərrüfatlarında qul əməyindən istifadə edilirdi. 

Dövrün  mənbələri  əhalinin  bizə  məlum  olan  bütün  dini  qruplarında  qul  olması 

faktlarını təsdiq  edir.  Məsələn, qeyri-azad  atəĢpərəstlər  haqqında  yalnız  pəhləvi  mən-

bələri  deyil,  baĢqa  qaynaqlar  da  xəbər  verir.  Xristian  qullar  haqqında  siryani 

qanunnamələrində,  ĠĢoboxtın  hüquq  məcəlləsində,  eləcə də  islamın  ilk  çağında  Ġranda 

mövcud olan xristian kilsəsi baĢçılarının əsərlərində məlumat vardır.  Görünür, qulların 

əsas  kütləsini  anĢəhriq  (hərfən:  "gəlmə",  "qərib")  adlanan  hərbi  əsirlər  təĢkil  edirdi. 

Onlardan  ağır  iĢlərdə  istifadə  olunurdu.  Hər  Ģeydən  əvvəl  hərbi  əsirlər  iri  torpaq 

sahiblərinin  geniĢ  əkin  sahələrini  becərirdilər.  Ġranı  qulla  Roma  və  Bizansla  aparılan 

müharibələr  təmin  edirdi.  Məsələn,  I  ġapurun  kitabəsində  onun  Roma  ilə  apardığı 

müharibələrdə ələ keçirdiyi çoxlu əsir haqqında məlumat verilir. 

III-V  əsrlərdə  borc   kö ləliyi  geniĢ  yayılmıĢdı.  Kölə liyin  bu  forması  can 

vergisi  əvəzinə  özünü  satmaqdan,  ya  da  borcunu  ödəmədiyi  və  yaxud  ödəmək 

iqtidarında  olmadığı  üçün  iri  torpaq  sahibləri  tərəfindən  zorla  qul  edilməkdən 

yaranmıĢdı. II ġapurun (309-379) dövründə çıxarılan qanuna görə can vergisini ödəmə-

yənlər bunun əvəzinə həmin verginin köləsi hesab olunurdular. Daha bir qul mənbəyi 

cinayət etmiĢ azad adamların cəza olaraq köləyə çevrilməsi idi; atəĢgahlara verilən belə 

adamlar ömürlük qul olurdular. 

Sasani  "Qanunnamə"sində  qulların  azadlığa  buraxılması  (manumissiyası)  və 

onların  əmlakının  olması  haqqında  məlumat  vardır.  Manumissiya  hüququ  məhdud 

deyildi:  qul  sahibi  istədiyi  sayda  qulu  azad  edə  bilərdi.  Qulu  əmlakı  ilə  və  ya 

əmlaksız azadlığa buraxırdılar. 

Bu  dövrdə  qul  əməyi  istismarının  yeni  forması  meydana  çıxır.  Ro ma 

imperiyasında olduğu kimi, burada da Ģəxsi istifadə üçün qula torpaq sahəsi ayrıldı. 

Bu  torpaq  sahəsindən  əldə  etdiyi  məhsulun  bir  h issəsindən  istədiyi  kimi  istifadə 

etməyə ona icazə verildi. Sonralar, müəyyən günləri sahibkarın torpağında iĢləməsi 

Ģərtilə  qula  məhsulun  hamısından  istifadə  etmək  imkanı  verildi.  Qulu  torpağa 

bağlayan  bu  sistem  qul  ilə  quldar  arasında  feodalizm  dövrü  biyar  və  töycüsünə 

bənzər yeni münasibətlər yarad ırd ı. 

 

 

 

 

 

77 

 

§ 4. TORPAQ MÜLKĠYYƏTĠ NÖVLƏRĠ, 

TORPAQDAN ĠSTĠFADƏ FORMALARI 

 

Dövlətin  iqtisadiyyatında  qulların  mühü m  rol  oynamasına  baxmayaraq, 

əməkçi əhalinin əsas hissəsini icmalarda birləĢən azad kəndlilər təĢkil ed ird ilər. III-

VII  əsrlərdə  torpaq  mülkiyyətin in  xara kterində  yaranan  dəyiĢikliklər  kəndlilə rin 

vəziyyətinə təsir etdi. Azad  icmaçı kəndlilər  feodaldan asılı vəziyyətə düĢür, kənd  

icması  isə  öz  xarakter  və  funksiyasını  dəyiĢərək  kəndlini  istismaretmə  alətinə 

çevrilirdi.  Formal  o laraq  azad  hesab  olunan,  bəzil  hallarda  isə  özünün  də  qulları 

olan ic maç ı ö z torpaq sahəsini tərk edə bilərdi. Ancaq dövlət ic manın ə ra zisindən 

gələn  bütün  torpaq  I  vergilərinə,  eyni  zamanda  dövləti  mü kəlləfiyyətlərin  yerinə 

yetirilməsinə  ciddi  nəzarət  edird i.  Onun  üçün  icmaçı  öz  torpaq  sahəsinə görə  ona 

düĢən payını ödəməli  idi.  Bu vəziyyət onun azad hərəkətinə  mane olurdu, belə ki, 

baĢlı-baĢına baxımsız bura xılmıĢ  sahə üçün elə bir cərimə qoyulmuĢdu ki, o, bunu 

yalnız ö zünün tam  boyunduruğu bahasına ödəyə bilərdi. 

ġahənĢahın,  torpağı  adlı-sanlı  adamlara  paylaması  nəticəsində  bir  ço x 

kənd  icmaları  xüsusi  mülk  sahələrinə  düĢmüĢ  oldu.  Verg ilərdən  azad  olmağa 

çalıĢan  icmaçılar  xüsusi  mülkiyyətçilərin  torpaqlarına  köçür  və  beləliklə ,  təkcə 

yeni  sahiblərin  deyil,  hə mç inin  bu  torpaqda  yerləĢən  kənd  ic mala rın ın  asılılığ ına 

düĢürdülər. 

Ġranın adlı-sanlı kübar nəsilləri geniĢ torpaq sahələrino sahib  olmuĢdular. 

Nizamülmülkün  verdiyi  xəbərə  görə,  I  Xosrovun  əmri  ilə  edam  edilmiĢ 

Azərbaycan  hakimi  böyük  var-dövlətə  və  geniĢ  torpaq  sahələrinə  sahib  idi.  Onun 

Xorasanda, Ġraqda, Farsda və Azərbaycanda malikanə və torpaqları var id i. 

Torpaq  mülkiyyətinin  bir neçə növü  mövcud  idi:  icma  torpaqları, hökmdarın 

Ģərti  mülkiyyət  kimi  bəxĢiĢ  verdiyi  xüsusi sahibkar torpaqları, vilayətlərin  irsi sahibləri 

olan iri feodalların torpaqları və məbəd və Ģəhər torpaqları. 

Xüsusi feodal torpaq mülkiyyəti iki formada idi: dəstgird və xvastaq. "Torpaq 

sahəsi,  mülk,  malikanə"  mənasında olan dəstgird  irsi  torpaq  mülkləri  idi.  Dəstgirdlər 

nəsildən-nəslə keçir, satılır, alınır, bağıĢlanır, girov qoyulurdu. "ƏĢya, əmlak", həmçinin 

"torpaq  sahəsi"  mənasında  olan  xvastaq  Ģərti  torpaq  mülkləri  idi.  Sasanilər  dövründə 

müsadirə  hüququ  saxlanılmaqla  torpaqların  Ģəxsi,  o  cümlədən  irsi  mülkiyyət  kimi 

bəxĢiĢ verilməsi geniĢ yayılmıĢdı. 

Ġcarənin Ģərtləri və onun formaları  mü xtəlif idi. Ġcarənin elə  forması mövcud 

idi ki, burada rentanın qədəri icarəçinin gəlirindən deyil, yalnız məhsuldan asılı idi. Renta 

pulla  ödənildikdə  torpaqdan  istifadə  muzd, natura  ilə ödənildikdə  icarə adlanırdı.  Ġcarə 

müqaviləsi  mütləq  yazılı  Ģəkildə  bağlanır  və  bu  torpaqda  əkiləcək  bitkilərin 

xarakterindən  tutmuĢ  bütün  icarə  Ģərtlərini  əhatə  edirdi.  Renta  mütləq  icarə  edilmiĢ 

sahədən  götürülən  məhsulla  ödənilməli  idi.  Bağlanılan  müqavilələrdə  bununla yanaĢı 

gübrənin xarakteri və verilmə vaxtı, Ģum, əkin, alaq və s. haqqında yerli adət və ənənə-

lərə  sözsüz  riayət  edilməsi  də  xüsusi  nəzərdə  tutulurdu.  Müqavilənin  hər  hansı  bir 

78 

 

maddəsinin pozulması nəticəsində torpaq sahibi icarəçidən torpağı geri ala bilərdi, bu da 

adətən  becərilmə  üçün  az  əlveriĢli  olan  torpağın  icarəçi  tərəfindən  yararlı  hala 

salınmasından sonra baĢ verirdi. 

Ġcarəyə verməyin baĢqa növü yardarlıq idi.  Bu zaman torpaq sahibi icarəyə 

verdiyi  sahədən  məhsulun üçdə birindən  dörddə  üçünə qədərini  alırdı.  Məhsulun  az 

olduğu illərdə belə icarə haqqı tam ödənilməli idi; yalnız "icarəyə götürülən torpağın dörd 

tərəfini əhatələyən sahələrin yanıb tələf olduğu" ümumi qıtlıq illəri istisna təĢkil edird i. 

Əkinçilik  süni  suvarma  ilə  sıx  bağlı  idi.  Əkin  üçün  yararlı  torpaqların  

əksəriyyətində  süni  suvarmaya  ehtiyac  var  id i.  Əkinə  yararlı  torpaqların  bo lluğu 

müqabilində  suyun  çatıĢmazlığı  orta  əsr  Ġran  əkinçiliyi  üçün  xarakter  cəhət  idi. 

Suvarma  üçün  böyük  və  kiçik  çaylardan,  kəh rizlərdən,  quyu  suyundan  istifadə 

olunurdu. 

Ġsti günlərdə çaylarda suyun səviyyəsi aĢağı düĢür, bəzi qollar quruyurdu. 

Sudan  istifadə  və  növbə  üstündə  adamlar  arasında  tez-tez  mübahisələr  baĢ 

qaldırırd ı. Belə münaqiĢələr Ģərikli quyu və arxlar üstündə də olurdu. 

Sasani "Qanunnaməsi"ndə kanallardan istifadəyə "Ġki [Ģəxsin] ortaqlığ ı və 

iki Ģəxsə  mənsub kanal və torpaq sahələri haqqında fəsil"in b ir h issəsi həsr edilib. 

Kanallar  haqqında  "Qanunnamə"nin  dəstgirdin  verilməsinə  həsr  edilmiĢ  baĢqa 

bölmələrində  də  bəhs  olunur.  Torpağından  kanal  keçən  Ģəxslər  də  suvarma  üçün 

onun  suyundan  istifadə  edə  bilərdi,  kanalın  özü  isə  onun  baĢlandığı  mülkün 

sahibinə  məxsus  idi.  Ona  görə  də  dəstgirdin  verilməsi  münasibətilə  təqdim  edilən 

sənəddə  həmin  torpaq  sahəsində  olan  bütün  əmlakla  yanaĢı,  bu  mülkdən 

baĢlanğıcını  götürən  kanal  haqqında  da  xüsusi  maddə  olmalıydı.  Əgər  kanal, 

sahibləri  ayrı  o lan  iki  mü lkün  torpaqların ı  suvarırsa,  baĢlanğıcını  isə  həmin 

mü lklərdən  birindən  götürürsə,  onda  onun  suyundan  Ģ ərik  və  bərabər  istifadə 

olunur. Bununla əlaqədar kanalın təmizlən məsi və ya təmiri  ilə bağlı  iĢlərə çəkilən 

xərc  də  Ģəriklər  arasında  bərabər  bölünürdü.  Əgər  bu  xərci  tərəflərdən  yalnız  biri 

çəkirdisə,  o,  çəkd iyi  xərci  çıxaranacan  Ģərikli  düĢən  payı  girov   saxlaya  bilərdi. 

Kanalın  suyundan  istifadə  etmək  və  ya  ondan  arx  açmaq  istəyən  Ģəxs  kanalın 

sahibiylə haqqını ödəmək Ģərti ilə razılaĢ malı idi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

79 

 

§ 5. VERGĠ VƏ MÜKƏLLƏFĠYYƏTLƏR 

 

Vergi  və  mü kəlləfiyyətlər  içərisində  ən  mühü mü  qazidağ,  xaraq  və  xarq  

idi.  Ġran  mənĢəli olmayan hər üç termin aramilərdən keçsə də, fonetik və morfolo ji 

baxımdan  Ġran  mühitinə  uyğun Ģəkil  almıĢdı.  I  Xosrovun  vergi  islahatından  sonra 

qazidağ  termin i  "can  vergisi"  mənasında  iĢlənib.  Əvvəllər  ümu miyyətlə,  vergi 

mənasında olan "xaraq" termin i də elə həmin dövrdən torpaq vergisinə aid edilib.  

Sasani  "Qanunnaməsi‖ndə  xarq  termin inə  iran mənĢəli  bar  termin i  ilə 

birgə  təsadüf  edilir.  Mənbədəki  məzmununa  görə  xarq  termininin  iki  mənası  var: 

"mükəlləfiyyət, biyar" və "vergi". 

"Vergilərin baĢçısı" olan xarqbed - Sasani dövlətinin idarə aparatında yüksək 

mövqe  tuturdu.  Bu,  mükəlləfiyyətlərin  yerinə  yetirilməsi  və  əhalidən  vergi  toplanması 

iĢinə dövlətin verdiyi əhəmiyyətə dəlalət edir. Narsenin Payquludakı kitabəsində xarqbed 

"Ģahzadələr"  mənasını  daĢıyan  vaspurxlardan sonra  ikinci  yerdə durur,  yalnız  bundan 

sonra vuzurqlar (əyanlar) və azadlar gəlir. Sasani sarayında xarqbedin tutduğu yüksək 

mövqeni  Bizans  və  erməni  müəllifləri  də  göstərirlər  (yeri  gəlmiĢkən  qeyd  edək  ki, 

Bizans mənbələrində bu titul çox vaxt Ģəxsi və ya nəsli adla qarıĢdırılır). Mənbələrdə 

eyni  bir  zamanda  sərkərdə  və  baĢ  komandan olan  xarqbedlərdən də bəhs olunur.  Bu 

funksiyaların  bir  Ģəxs  tərəfindən  icrası  Sasani  dövləti  üçün  fövqəladə  iĢ  sayılmırdı.  I 

Xosrovun  islahatlarına  qədərki  vergi  sisteminin  xarakteri  haqqında  ət-Təbərinin 

məlumatında  bildirilir  ki,  torpaq vergisi  vaxtlı-vaxtında toplanmırdı;  onun  miqdarı  isə 

suvarma və əkinçiliyin yerlərdəki vəziyyətindən asılı olaraq məhsulun üçdə biri ilə altıda 

biri arasında tərəddüd edirdi. QonĢu ölkələrdəki islahatlarla tanıĢ olub,  onları  öyrənən 

tədqiqatçılar  I  Xosrovun  vergi  islahatının  Roma  imperatoru  Diokletianın  (284-305) 

islahatlarından asılılığını müĢahidə etmiĢlər. 

I Xosrovun dövründə üzərinə vergi qoyulmuĢ torpaqlar siyahıya alındı. Torpaq 

siyahısı  görünür  hələ  Kavadın  dövründə  tutulmağa  baĢlanmıĢ,  oğlu  I  Xosrovun 

zamanında  baĢa  çatdırılmıĢdı.  Vergi  vahidi,  onda  bir  hektara  bərabər  olan  qarib 

sayılmağa  baĢladı.  Torpaq  vergisinin  miqdarı  əkilən  bitkinin  xarakterindən  asılı  olaraq 

mü xtəlif  idi.  Məsələn,  bir  qarib  buğda  və  ya  arpa  sahəsindən  bir  drahma,  bir  qarib 

üzümlükdən  8 drahma, bir  qarib qarayonca sahəsindən  7 drahma  alınırdı.  Dörd  xurma 

palmasından və altı zeytun ağacından isə 1 drah ma vergi tutulurdu. 

I Xosrovun dövründə əmlakın qədərindən asılı olaraq 20-50 yaĢlı kiĢilərdən 

12,  8,  6  və  4  drah ma  can  vergisi  müəyyən  edilmiĢdi.  Kübar  nəsillər,  əyanlar, 

döyüĢçülər,  katiblər,  kahinlər  və  məmurlar  can  vergisindən  azad   idilər.  Belə  böyük 

məbləği  birdəfəlik  ödəmək  ağır  olduğundan,  vergilər  dörd  aydan  bir,  ildə  üç  dəfə 

alın mağa baĢlandı. 

Torpaq və  can  vergisi  ilə yanaĢı əhalidən baĢqa  vergilər  də tutulurdu:  Ģəhər 

divarının  tikilməsi  və  təmiri  üçün,  Ģəhər  mühafizəçilərini  silahla  təmin  edən 

mə mu ru  saxla maq  üçün,  kanalların  təmizlənməsi və yenilərinin salınması üçün və s. 

Əhali  yol  və  körpülərin  tikilməsi  üçün  material  (daĢ,  ağac)  verməli,  ö zü  də  bu 

80 

 

tikintilərdə  iĢtirak  etməli  id i.  ġəhərlərdəki  sənətlərə  də  vergilər  qoyulmuĢdu.  

Vergilərin  hədsiz    ağırlığı  ü zündən  kiçik  torpaq  sahibləri  verg iləri  ödəmək,  eləcə 

də  öz  ailələrini  saxlamaq  və  təsərrüfatlarını  idarə  etmək  üçü n  zəruri  olan  borcu 

almağa  görə  əllərində  olan torpaq sahələrini  girov qoymağa  məcbur olurdular.  Belə 

borclar 10  il  müddətinə verilirdi: torpağını girov qoymuĢ  adamın bu müddət ərzində 

öz sahəsini geri almaq ixtiyarı yox idi.  

Kiçik  torpaq  sahiblərinin  torpaqsızlaĢması  prosesi  torpaq  vergisini  ödəyə 

bilməd iyi  üçün  onun  satılması  yolu  ilə  də  gedirdi.  Dövlətin  qəranında  deyilirdi: 

"Torpağın vergisini verən torpağı yeyir". 

Torpaqları  əllərindən  çıxmıĢ  xırda  sahibkarlar  əvvəllər  onlara  məxsus olan 

torpaqları  indi  icarəçi  və  ya  yardar  kimi  becərməli,  ya  da  muzdlu  iĢçiyə  çevrilməli 

olurdular.  Beləliklə,  xırda  sahibkarların  torpaqsızlaĢması  və  həmin  torpaqların  iri 

sahibkarların  əlində  toplanması  mü xtəlif  dərəcə  və  formalarda  da  olsa,  hər  yerdə  baĢ 

verirdi. 

 

 

 

 

 

§ 6. MANĠÇĠLĠK VƏ MƏZDƏKĠLƏR HƏRƏKATI 

 

III əsrdə Sasani dövlətində Maninin əsasını qoyduğu hərəkat geniĢ vüsət aldı. 

Bu  hərəkat  dövlətin  bütün  vilayətlərinin,  o  cümlədən  Azərbaycanın  sosial  və  dini 

həyatına  təsir  etdi.  Hələ  cavanlığında  ġərqi  Ġran  və  Hindistanda  olmuĢ  Mani 

brəhmənizm,  buddizm,  Orta  Asiyanın  yerli  ayinlə ri  ilə  tanıĢ  olaraq,  tərkibində 

xristianlığın,  buddizmin,  brəh mənizmin,  zərdüĢtiliyin,  Ön  Asiya  qnostisizminin 

elementləri  olan  çox  sinkretik  təlimin  əsasını  qoymuĢdu.  Maninin  təlimində  bütün 

dinlərin vahid bir d inlə əvəz edilməsi  mey li var id i.  243-cü  ildə ĢahənĢah I ġapur 

tərəfindən  qəbul  edilən  Mani  özünün  "ġapurakan"  ("ġapurun  kitabı")  əsərini  ona 

təqdim etdi. 

Mani tərəfindən yaradılan yeni din yüksək zümrələrin ağalığına, dünyəvi və 

dini  baĢçıların  istismarına  qarĢı  xalq  kütlələrinin  etirazını  əks  etdirirdi.  Möhkəm  və 

nizamlı  təĢkilatı  olan  maniçilik  kilsəsinin  ayrı-ayrı  ölkələrdə  çoxlu  təbliğatçısı  - 

missioneri var idi. Maniçilər tərki-dünyalığı və nikahsızlığı təbliğ edirdilər. I Bəhramın 

dövründə (273-276)  maniçilərin təqibi baĢlandı. Mani təlimi bir çox dini cərəyanlara, o 

cümlədən  V-VI  əsrlərdə  yayılmıĢ  məzdəkilər  hərəkatına,  daha  sonralar  X  əsrdə 

Bolqarıstanda meydana çıxmıĢ, Kiçik Asiya və Balkanlarda yayılmıĢ xristian bidətçiləri -

boqomillərə,  XII-XIII  əsrlərdə  Fransanın  cənubunda  meydana  çıxmıĢ  albiqoylulara, 

həmçinin pavlikianlara güclü təsir etdi. 

Bu  hərəkat  və  məzhəblər  ü mu mi  təmayüllər inə  görə  seçilirdilər:  kilsə 

ayinlərinin  sadələĢdirilməsi,  bərabərliyin  təlqin  edilməsi  və  bunun  nəticəsi  olaraq 

81 

 

istismara və feodal torpaq sahibliyinə qarĢı mübarizə. 

V  əsrin  sonunda  meydana  çıxmıĢ  məzdəkilər  hərəkatı  baĢqa  sosial 

hərəkatlar kimi cəmiyyətin sayca çox cüzi hissəsini təĢkil edən yüksək təbəqənin xalq 

kütlələrini hədsiz istismarı və əsarət altına salması zəminində geniĢlənib artdı. 

Məzdəkilər hərəkatının səbəblərini araĢdırarkən, hər Ģeydən əvvəl, o dövrün 

sosial və  iqtisadi vəziyyətini təhlil  etmək  lazımdır.  Əhalinin dörd  zümrəsindən  ən  çox 

istismar  olunanı  -  əkinçiləri,  maldarları,  sənətkarları  və  ticarətlə  məĢğul  olanları  öz 

tərkibində birləĢdirən "vergi verənlər" zü mrəsi idi. 

Kəndli  və  Ģəhər  icmaları  o  zaman  tənəzzül  dövrünü  keçirirdilər.  Ġri  torpaq 

sahibləri, necə olursa olsun, icmaların və xırda sahibkarların torpaqlarını ələ keçirməyə 

çalıĢırdılar.  GeniĢ  torpaq  sahələrinin  bir  ovuc  sahibkarın  əlində  toplanması  prosesi 

gedirdi. 

Qulların vəziyyəti də ağır idi. 

Torpaq  sahiblərinin,  dövlətin  və  kahinlərin  istismarına  məruz  qalan  əhali 

gücçatmaz vergiləri ödəməli olurdu. Bununla yanaĢı, ĢahənĢahın çoxlu canlı və maddi 

ehtiyatlar tələb edən  fəal  xarici  siyasətini  də  nəzərə  almaq  zərurid ir.  " Vergi  verən" 

zü mrə  ilə  əyanlar  arasında  günü-gündən  dərinləĢən  ziddiyyət  Ģəraitində  Bamdadın 

oğlu Məzdəkin baĢçılıq etdiyi hərəkat meydana çıxdı. Getdikcə geniĢlənən bu hərəkata 

maniçilik  ideyası  da  az  təsir  etməmiĢdi.  Lakin  xeyrin  Ģər  üzərində  qələbəsinin 

mümkünlüyünü inkar edən maniçilərdən fərqli olaraq mə zdəkilər son məqamda xeyrin 

qələbəsinə inanırdılar. 

Hər  hansı  Ģəxsi  mülkiyyəti  inkar  edən  məzdəkilər  bərabərliyi  təbliğ 

edirdilər.  Hərəkat  on  illərlə  davam  etdi,  bir  ço x  iri  torpaq  sahibi öldürüldü, onların 

torpaqları  və  əmlakı  isə  bölüĢdürüldü.  Hərəkatın  baĢlanğıcında  Sasani  ĢahənĢahı  I 

Kavad (488-531)  iri  feodalların gündən-günə artan təsirinə qarĢı mübarizəsində məhz 

bu  hərəkatdan  istifadə  etməyə  çalıĢırd ı.  Ancaq  məzdə kiliyin  yüksələn  qüdrəti 

ĢahənĢahın taxtı  və  daxili  siyasəti üçün birbaĢa təhlükəyə  çevrildiyindən  bu hərəkatın 

sonu  qaçılmaz  idi.  VI  əsrin  birinci  yarısında  hərəkat  amansızcasına  yatırıldı,  onun 

ardıcılları təqiblərə məruz qaldı, əmlakları Ģah xəzinəsinə verilməklə müsadirə olundu. 

Təqiblərdən  baĢ  götürüb  qaçmağa  çalıĢan  məzdəkilər  Azərbaycanın,  Deyləmin, 

Təbəristanın dağlıq yerlərində sığınacaq tapdılar. 

Məzdəkilər hərəkatı dövlətin daxili həyatının zəif tərəflərini  aĢkara çıxartdı, 

onun əsaslarını elə sarsıtdı  ki, ölkənin  inzibati  idarə sistemini  və  iqtisadiyyatını yoluna 

salmaq  üçün  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  hərbi,  inzibati  və  vergi  islahatlarını  həyata 

keçirmək lazım gəld i. 

 

 

 

 

 

 

82