6 Adabiyot II qism 2017. p65

!
Xalq qo‘shiqlari har bir joyning jug‘rofiy tuzilishi,
iqlimiga, urf-odatlariga, o‘tkaziladigan marosimlariga
monand tarzda o‘sha yurtning turli yoshdagi vakillari
tomonidan yaratiladi va ijro etiladi.
Bu borada bolalar og‘zaki ijodi ham salmoqli o‘rinni egal-
laydi. Dastlab, kattalar tomonidan bolalar uchun qo‘shiqlar ijod
qilingan bo‘lsa, keyinchalik bolalarning o‘zlari kuylagan qo‘-
shiqlari, termalar vujudga kelgan.
Masalan, bahor elchisi boychechakka bag‘ishlangan qo‘shiq-
larni, qizaloqlar aytadigan «Chittigul» kabi qo‘shiqlarni bolalar
maroq bilan kuylaganlar. Bolalar qo‘shiqlari shakl jihatdan niho-
yatda oddiy, o‘ziga xos ohangdorlikka egadir. Bolalar tilidan
aytilgan qo‘shiqlar o‘z ma’no-mohiyati bilan aytuvchilarning
ruhiy olamida yuz berayotgan tovlanishlarni, qo‘shiq mazmunida
ifodalangan sodda, samimiy, beg‘ubor tuyg‘ularni tarannum
etadi. Shuning uchun ham ular o‘z soddaligi bilan dilga yaqin,
ta’sirchan.
Marosim qo‘shiqlarida to‘y, aza va boshqa marosimlar bilan
bog‘liq holatlar tasvirlanadi («Yor-yor», «Kelinsalom», «Kuyov-
salom» kabi). Mehnat qo‘shiqlari esa turli mehnat jarayonlari
bilan bog‘liq. Masalan, xirmon yanchishda «Xo‘p hayda»,
«Maydagul», sigir, qo‘y, echkilarni sog‘ishda, buzoq, qo‘zi, uloq-
larni emizishda «Xo‘sh-xo‘sh», «Turey-turey», «Churey-churey»
kabi xalq qo‘shiqlari dehqon va chorvadorlar ish faoliyatini o‘zi-
da aks ettiradi.
«Boychechak» qo‘shig‘i, odatda, bahor faslida ijro etilgan.
Boychechak gulining qo‘shiqqa solib aytilishi tasodifiy emas.
Chunki bu gul – bahor darakchisi. Qishloq bolalari ushbu gulni
ko‘tarib uyma-uy qo‘shiq bilan suyunchi so‘rab borishgan,
xonadon sohiblari bolalarga hadyalar berishgan. Boychechakni
ko‘rgan keksalar uni ko‘zlariga surtishgan. Negaki boychechak
bahorga yetib kelganlik, shukronalik belgisi sifatida qabul qi-
lingan.

---

2 9
«Boychechak» qo‘shig‘ining to‘rt, olti, sakkiz qatorli ko‘ri-
nishlari mavjud. Qo‘shiq bolalarga xos sodda, samimiy, hazil-
mutoyiba tarzidagi misralar bilan boshlanadi:
Boychechagim boylandi,
Qozon to‘la ayrondi.
Ayroningdan bermasang,
Qozonlaring vayrondir.
Boychechak – ijobiy obraz, u yoshlik, jo‘shqinlik ramzi. U
bolalarning bahor faslidagi birinchi qo‘shig‘i hisoblanadi. Bu
qo‘shiq baland ovoz bilan aytiladi. Naqorat tarzida takrorlana-
digan qismi jamoa bo‘lib kuylanadi:
Qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechak,
Yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak.
Qo‘shiq matnidagi «boychechakni tutdilar, tut yog‘ochga os-
dilar» deyilishining ma’nosiga e’tibor beraylik.
Ma’lumki, xalqimizda tut daraxti muqaddas hisoblanadi. Xalq
tut daraxti mevasini sevib iste’mol qiladi. Uning tanasidan taroq,
bola uchun beshik yasashadi. Boychechak xalq orasida ramziy
ahamiyatga ega bo‘lib, unda chuqur ma’no bor. Uni «tutadilar»,
«tut yog‘ochga osadilar», «qilich bilan chopadilar», «baxmal bi-
lan yopadilar». Xalqda o‘z kuchi bilan qiynalib maqsadga erish-
sa: «Axir, u qattiq yerdan qatalab chiqqan boychechakning o‘zi-
da», – deyishadi. Bu ifodalarning barchasida boychechak
mehnatkash inson ramzi ekaniga ishora qilinadi.
Siz o‘rganishingiz kerak bo‘lgan «Chittigul» qo‘shig‘i ham
bolalar ijodiga xos bo‘lib, kichik yoshdagi qizaloqlar ijro etisha-
di. Bu qo‘shiq bahorni eslatgani uchun ham mavsum qo‘shig‘i
hisoblanadi. Qizlar bu qo‘shiqni ijro etganda uning ohangiga
mos harakatli o‘yin o‘ylab topadilar. Qizlar juft-juft bo‘lishib,
kaftlarini bir vaqtda bir-biriga urib, aylanishib, yana urishtirib

---

3 0
qo‘shiq aytadilar. «Chittigul-o chittigul» deyilganda qizlar
yuzma-yuz turadilar. Qo‘llari ma’lum tartib bilan bir-birlariga
qarsillab tegib, chiroyli ohang kasb etadi. «Hay-yu, chittigul»
deyilganda, qizlar bir xil maqom bilan turgan joylarida gir ay-
lanadilar. Qo‘shiq matni juft-juft matn va naqoratdan iborat
bo‘ladi.
Xullas, bolalarning mavsumiy qo‘shiqlari aytilishi, ijro uslubi
bilan ko‘plab o‘ziga xosliklarga ega, ya’ni ma’lum faslda
o‘tkaziladigan marosimlar, harakatli o‘yinlar bilan bog‘liqdir.
Muhimi, bu xildagi qo‘shiqlar o‘tmishimizni, uzoq ajdodlarimiz-
ning turmush tarzi, dunyoqarashi va orzu-istaklarini o‘rganishda
katta ahamiyatga ega.
1. «Qo‘shiq – jon ozig‘i», «Qo‘shiq – ko‘ngil mulki» deganda
nimani tushunasiz?
2. Qo‘shiqlar yaratilish manbayi, mavzulari, kimlarga mo‘ljal-
langaniga qarab har xil dedik. Buni tushuntirib bering.
3. Xalq qo‘shiqlari qanday xususiyatlarga ega?
4. Qaysi qo‘shiqlarni o‘yin qo‘shiqlari deya olamiz?
5. Mavsum qo‘shiqlari sirasiga qaysi qo‘shiqlar kiradi?
6. «Boychechak» qo‘shig‘i nima haqida? Sharhlang.
7. Kitobingizdagi qaysi qo‘shiqni savol-javob qo‘shig‘i deya
olamiz?
8. Biror-bir xalq qo‘shig‘ini yod oling va uni kuylashga harakat
qiling.