Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

Bir havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar. 
Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda, asosan, ikki denotativ voqea 
o‘rtasidagi munosabat ifodalanadi. Bu denotativ voqealarning tabiati va 
ifodalanishidagi o‘ziga xoslikka ko‘ra bir havola bo‘lakli va ikki havola bo‘lakli 
aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarni farqlash maqsadga muvofiq. 
Shunday so‘zlar borki, ular kapalakka o‘xshab jumladan – jumlaga 
yengil ko‘chib yuraveradi… (Abdulla Qahhor) gapi bir havola bo‘lakli aniqlovchi 
ergash gapli qo‘shma gapdir. Unda shunday so‘zidan iborat havola bo‘lak mavjud 
bo‘lib, u bosh gapdagi so‘zlar so‘zi bilan ifodalangan eganing aniqlovchisi bo‘lib 
kelgan. Bosh gapda ham, ergash gapda ham alohida – alohida denotativ voqea 
ifodalangan. Ma’lumki, aniqlovchi gapning konstruktiv bo‘lagi emas, uning gap 
tarkibida mavjud yoki mavjud emasligi gapning sintaktik asosiga ta’sir etmaydi. 
Ammo bosh gapdagi havola bo‘lak orqali ifodalangan aniqlovchi anchayin muhim, 
chunki u ergash gapga ishora qilish yo‘li bilan ergash gapda ifodalangan denotativ 

---

40 
voqeani bosh gapda ifodalagan denotativ voqea ichiga olib kiradi. Ta’kidlash 
kerakki, aniqlovchi bo‘lagining gapning konstruktiv bo‘lagi bo‘la olmagani uchun 
ham bosh gapning mazmuni sifatidagi denotativ voqea hozirgacha ko‘rib o‘tilgan 
ergash gapli qo‘shma gaplardagidan farqli o‘laroq chala bo‘lmaydi. Denotativ 
voqealarning o‘zaro zich aloqasini ta’minlaydigan mazmuniy jihatlardan yana biri 
munosabatga kirishayotgan denotativ voqealar muayyan tarkibiy-uzvlarga ko‘ra 
umumiylikka ega bo‘ladi, bu aksar hollarda shaklan ham ifodalanadi. Mazkur 
qo‘shma gapda bosh gapdagi voqea subyekti, ya’ni ega aniqlanmoqda, ergash 
gapda ifodalangan denotativ voqeaning subyekti ham bosh gapdagi subyektning 
aynan o‘zi so‘zlar va ular so‘zlari orqali ifodalangan va tegishli gaplarning egasi 
sifatida kelgan. Demak, bosh gapdagi havola bo‘lakdan iborat aniqlovchiga ega 
bo‘lgan so‘z ergash gapda mazmunan u yoki bu tarzda takrorlanishi mumkin. 
 Havola bo‘lakdan iborat aniqlovchi bosh gapning ot kesimini aniqlab 
kelishi ham mumkin. Bunda bosh gapdagi denotativ voqeaning subyekti bir 
narsadan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, Sevgi shunday navbahorki, u tikandan 
gul qilur (Erkin Vohidov) gapida bosh gapning kesimi (navbahor) shunday havola 
bo‘lagi bilan aniqlangan. Navbahor so‘zining ham, u olmoshining ham ayni 
matndagi denotati bitta narsa ikki denotativ voqea tarkibiga ikki xil uzv sifatida – 
predikat va subyekt sifatida kirgan. Bu umumiylik mazkur qo‘shma gapdagi 
mazmuniy munosabatni ta’min etgan. Ammo bu ya’ni bosh gapdagi predikatning 
ergash gapdagi subyekt bilan denotativ bir xillikka ega bo‘lishi mumkin. Ergash 
gapdagi bosh gap predikati bilan denotativ bir xil bo‘lgan bo‘lak tushib qolishi 
ham mumkin. Bunda mazmuniy munosabatda o‘zgarish bo‘lmaydi. Misollar: 
Uning xo‘jaligi bir maktabki, unda mana man degan xo‘jalik rahbarlari o‘qisa 
arziydi (Said Ahmad). U shunday ibliski, boylikka xirs qo‘ygan har qanday 
odamni yo‘ldan ozdiradi (O. Yusupov) 
Qisqasi, bir havola bo‘lakli aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplarda 
mazmuniy – funksional va mazmuniy – sintaktik muvofiqlik mavjud bo‘ladi, 
ulardagi mazmun ikki (yoki undan ortiq) denotativ voqea o‘rtasidagi 
munosabatdan iborat. Bu munosabatning yuzaga kelishida voqealar uzvlari 

---

41 
o‘rtasidagi denotativ umumiylik muhim rol o‘ynaydi. Bosh gapda havola bo‘lak 
qaysi bo‘lakni aniqlasa, shu bo‘lakning denotati ergash gapda ham muayyan 
bo‘lakning denotati sifatida mavjud bo‘ladi. Bunday gaplardagi shakliy bog’lovchi 
vosita –ki uzvidir.