Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
 
16.3. Moddiy va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishning 
 logistik usullari 
 
Logistik boshqruv qarorlarini shakllantirish va hayotga tadbiq etishda uning 
natijaviyligini belgilab beruvchi uchta jihatni yuridik-huquqiy, ijtimoiy-psixologik 
va texnologik-tashkiliyni ko‘rib chiqish kerak. Bu jihatlarga batafsilroq 
to‘xtaymiz. 
Yuridik – huquqiy jihat. Yuridik huquqiy qaror faqat mazmuniy ma’noda 
tayrlangan qaror huquqiy jahatlar oxirgi bosqichda shakllanish natijasida 
shakllanadi deb hisoblash kerak emas. Boshqaruv obyekti bashorat qilinayotgan 
hulqini amaldagi huquqiy me’yorlar bilan muvofiqlashtirish boshqaruv qarorini 
ishlab chiqishning eng birinchi bosqichlaridan boshlab butun jarayoni davomida 
amalga oshirilishi kerak. 
Ishlab chiqrish – sotish jarayonining barcha ishtirokchilari ular oddiy 
shaxslar, ixtisoslashgan bo‘linmalar va tashkilotlar bo‘lishlaridan qat’iy nazar 
belgilangan me’yoriy hujjatlar va huqqiy me’yorlarning mavjud majmuasiga 
muvofiq harakat qilishlari kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ayniqsa 
makrologistika sharoitlarida ishlab chiqarish – sotish jarayoni ishtirokchilarining 
huquqlari va majburiyatlarini aniq va yuridik jihatdan savodli chizib chiqish 
g‘oyatda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Boshqruv qrorlariga shakllantirishda ishlab chiqarish-sotish jarayonida 
ishtirok etuvchilarning huquqlarini hisobga olish mumkin. Ushbu holda huquqlar 
ostida jarayon ishtirokchilaridan qaysidir bir boshqalardan shartnoma 
majburiyatlari oqibatida yoki xizmat majburiyatlariga muvofiq nimanidir talab 
qilish huquqiga egaligi tushuniladi. 

---

197 
Ijtimoiy-psixologik jihat. Logistik boshqaruv qarorlarini shakllantirishda 
odatda “inson omili” deb ataluvchi omilni hisobga olish zarur. Bunga ishlab 
chiqarish, sotish jarayonida ishtirok etuvchi shaxslarni undovchi sabablarining 
psixologik tomoni kiradi. 
Ushbu vaziyatda shu jarayonning umid qilsa bo‘ladigan ishtirokchisining 
hulqi tashkiliy-texnologik tuzilma va insonning undagi roli, hamda ijtimoiy-
psixologik jihatlar bilan belgilanadi. Inson ushbu masalada ham bir qator rasmiy 
belgilangan rollarni va ham norasmiy munosabatlarning vujudga kelgan tizimida 
ba’zi bir rollarni o‘ynashi mumkin. Inson tomonidan ikkala turdagi o‘z rollarini 
muvoffaqiyatli bajarilishi u yoki bu rolning o‘ziga xosligini qanchalik tushunishi, 
bu o‘ziga xoslik u tomonidan qanchalik qabul qilinishi va o‘zlashtirilishiga 
bog‘liq. 
Axborotlilik mehnat faoliyatining eng muhim rag‘batlaridan biri bo‘lib xizmat 
qilishi mumkin. Rag‘barning faoliyati axborotlarni uzatish harakatlarining 
zanjirijdan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda u odamlar, bo‘linmalar va 
korxonalar o‘rtasidagi aloqa harakatlarida ishtirok etadi va ularni tashkil qiladi. 
Rahbarning “yuqoridan pastga” uzatayotgan axborotlari nafaqat ishlab chiqarish 
zarurati bilan belgilanadi, balki yana mehnat uning axborotliligini oshirish yo‘li 
bilan undaligi xizmat qilishi mumkin. Xuddi shunday “pastdan yuqoriga” kelib 
tushuvchi axborotlar ham ikki vazifani bajarishlari mumkin. Rahbarlar uning 
yordamida o‘zlari berayotgan farmoyishlariga tuzatishlar kiritish uchun ishlab 
chiqarish jarayoni haqidagi teskari aloqani olishlari mumkin. Bundan tashqari, 
ushbu axborotlarda rahbar qarorlarini ijro etishga nisbatan munosabat aks 
ettiriladi. 
Ko‘pincha qaror ko‘proq yoki kamroq uzaqroq istiqbolga hisoblab 
chiqilganda, ularning samaradorligi haqida faqat bevosita erishilgan ishlab 
chiqarish natijalari bo‘yicha xulosa chiqarish yetarli emas. Bu erda yana bu 
qarorlarning ishlab chiqarish-sotish jarayoni ishtirokchilarining ongiga ta’siri va 
olingan axborotlardan ularni qanoatlanganligi darajasi ham muhimdir. 
Logistik boshqaruvning texnologik-tashkiliy jihatlari moddiy axborot va 
moliyaviy oqimlarni tashkil qilishdan iborat bo‘ladi. Moddiy oqimlarni boshqarish 
ularning intensivligi va yo‘nalishlarini qabul qilingan logistik qarorlarga ko‘ra 
o‘zgarishidan iboratdi. Bu boshqaruv ham bevosita va ham bilvosita amalga 
oshirilishi mumkin. 
Bevosita boshqaruv ma’muriy boshqaruv yordamida amalga oshiriladi. 
Bilvosita boshqaruv moliyaviy oqimlarga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi, ularning o‘zgarishlari oddiy oqimlarda tegishli o‘zgarishlarni keltirib 
chiqaradilar. 
Ma’muriy boshqaruv farmoishi boshqaruvdan iborat bo‘ladi. Logistik 
tizimlar holida bu shuni bildiradiki, yuqori rahbarlar moddiy oqimlarning yetkazib 
beruvchilar va foizlardan ishlab chiqarish tizimining kirish omborlariga 
xarakatining hajmlari intensivligi va yo‘nalishini, tarkibiy qismlarning ishlab 

---

198 
chiqarish jarayonidagi harakatini hamda moddiy oqimlarning taqsimlash 
sohasidagi 
chiqaruvchi 
ishlab 
chiqarish omborlaridan istemolchilarning 
o‘zlarigacha xarakatlarining intensivligi va yo‘nalishini belgilab beradilar. 
Ko‘ramizki, 
bu 
yiriklashtirilgan 
ishlab 
chiqarish 
zanjirining 
barcha 
ishtirokchilarilogichtik boshqaruvni amalga oshiruvchi shaxsga bo‘ysunadilar. 
Shuning uchun ularning barchasiga nisbatan ma’muriy boshqarish usullari 
qo‘llanishi mumkin, buni bundan keyin batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Logistik 
tamoyillariga ko‘ra qaror qabul qiluvchi shaxsga bo‘ysunuvchilar uchun 
ma’muriy ta’sir ierarxiya tamoyillariga muvofiq amalga oshiriladi. Bunday 
ta’sirning shakllari har xil bo‘lishlari mumkin, ammo quyidagi asosiy turlardan 
iborat bo‘ladilar: buyruq, farmoyish, yo‘riqnoma, qoidalar, me’yorlar. 
Boshqaruvning tashkiliy-huquqiy usullari huquqiy boshqaruv va boshqa 
usullar bilan o‘zaro hamkorlikda qo‘llaniladigan ta’sirning qo‘shimcha choralari 
bo‘ladilar. Bu usullar boshqaruv tizilmasini tashkil qilish, hodilarni tanlash, 
o‘qitish, qayta tayyorlash va joy joyiga qo‘yish, ijro nazarotini tashkil qilish va 
amalga oshirishni o‘z ichiga oladilar. 
Mas’ul ijrochilar va ixtisoslashgan bo‘linmalar yoki konrtagent firmalar 
logistik tamoillariga rahbarlik qiluvchi shaxslarning ma’muriy bo‘sunishida 
bo‘lmagan hollarda, ular tomonidan boshqaruv moliyaviy oqimlar orqali yana 
mulkchilikning har xil shakllaridagi tizilmalarning o‘zaro hamkorligi ham amalga 
oshiriladi. 
Moliyalarning harakati ularning aylanish tezligi, vaqtning qandaydir oralig‘i 
uchun summalarning integral (jamlangan) oqimi, harakatning teng emasligi, hamda 
talab qilingan summalarni kelishilgan muddatlarda kelib tushishidagi kechga 
qolishlar bilan belgilanadi. Moliyaviy oqimlarning bu parametrlaridagi o‘zgarishlar 
ishlab chiqarish-sotish jarayonining borishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 
moliyaviy oqimning tezligi va intensivligini jami ishlab chiqarish davrini uzunligini 
kamayishiga va zahiralarning talab qilinayotgan darajasini qisqarishiga olib kelishi 
mumkin. Va, aksincha ishlab chiqarish davri uzunligini yoki zahiralarning haqiqiy 
darajasini qisqarishi moliyaviy oqimning quvvati (tezligi va intensivligini) huddi 
shunday ko‘payishini talab qiladi. 
Moliyaviy oqimlarni tartibga solish moliyalash manbalari va mablag‘larni 
qayerga va qanday kiritishni belgilashdan iborat bo‘ladi. 
Yo shahaniy, yoki qarzga olingan mablag‘lar moliyalashtirishning manbalari 
bo‘ladilar.