Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc

 
http:/www.5b. ru
28.
28.
28.
28.
 
http:/www.audit 
- 
center. 
ru

---

94
VII 
VII 
VII 
VII MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONANING
KORXONANING
KORXONANING
KORXONANING ASOSIY
ASOSIY
ASOSIY
ASOSIY FONDLARI
FONDLARI
FONDLARI
FONDLARI VA
VA
VA
VA ISHLAB
ISHLAB
ISHLAB
ISHLAB CHIQARISH
CHIQARISH
CHIQARISH
CHIQARISH
QUVVATI
QUVVATI
QUVVATI
QUVVATI (mavzu yangi pedagogik va axborot texnologiyalari asosida olib 
boriladi)∗
7.1 Asosiy fondlarning moqiyati va ularning korxona faoliyatidagi o`rni. 
7.2. Korxonalarda asosiy fondlarning eskirishi, ularni baqolash va ta`mirlash. 
7.3. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo`llari va ko`rsatkichlri. 
7.4. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati. 
7.1. 
7.1. 
7.1. 
7.1. Asosiy
Asosiy
Asosiy
Asosiy fondlarning
fondlarning
fondlarning
fondlarning moqiyati
moqiyati
moqiyati
moqiyati va
va
va
va ularning
ularning
ularning
ularning korxona
korxona
korxona
korxona faoliyatidagi
faoliyatidagi
faoliyatidagi
faoliyatidagi o`rni
o`rni
o`rni
o`rni
Zamonaviy iqtisodiyot fani asosiy
asosiy
asosiy
asosiy fondlarni
fondlarni
fondlarni
fondlarni ma`lum bir iste`mol qiymati 
ko`rinishida ijtimoiy meqnat asosida yaratiluvchi, ishlab chiqarishning moddiy-
buyumlashgan material omillari qatoriga kiritadi. Qozirgi bozor sharoitlarida korxona 
kuchi va vositalari yordamida yaratilgan asosiy fondlar ishlab chiqarish quvvatlarini 
shakllantirish va ulardan foydalanishga faol ravishda ta`sir ko`rsatuvchi mulk 
qisoblanadi. Butun xalq xo`jaligi miqyosida asosiy fondlar mamlakatning milliy 
boyligini tashkil qiladi. 
Asosiy
Asosiy
Asosiy
Asosiy fondlar
fondlar
fondlar
fondlar 
korxona ishlab chiqarish vositalarining bir qismi bo`lib, ishlab 
chiqarish jarayonida uzoq vaqt ishtirok etada va o`zining natural-moddiy qolatini 
yo`qotmaydi qamda o`z qiymatini tayyorlanayotgan maqsulotlarga qismlab o`tkazib 
beradi.
Asosiy fondlar qiymatini tayyorlanayotgan maqsulotga o`tkazish jarayoni 
amortzitsiya deb, ushbu jarayonda to`plangan mablag`lar esa 
amortizatsiya ajratmalari
deb ataladi. 
Iqtisodiy maqsadlariga ko`ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
fondlariga taqsimlanadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari o`z moqiyatiga ko`ra, 
korxonaning ishlab chiqarish potentsialini tashkil qilib, ularning tarkibiga quyidagilar 
kiradi: 
•
ishlab chiqarish binolari va inshoatlari; 
•
uzatish qurilmalari; 
•
quvvat mashinalari va uskunalari; 
•
ishchi mashinalar va uskunalar; 
•
transport vositalari; 
•
o`lchov va tartibga solish asboblari va qurilmalari; 
•
foydalanish muddati bir yildan kam bo`lmagan va qonunchilikda belgilab 
qo`yilgan qiymatlardagi asboblar va ishlab chiqarish inventari. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo`lgan barcha 
mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda, korxonaning
korxonaning
korxonaning
korxonaning ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish apparati
apparati
apparati
apparati deb 
ataladi. 
Noishlab
Noishlab
Noishlab
Noishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish asosiy
asosiy
asosiy
asosiy fondlari
fondlari
fondlari
fondlari 
korxona asosiy fondlarining ishlab 
chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo`lib, shu sababli o`z q
iymatini 
tayyor maqsulotga o`tkazmaydi.
Bular qatoriga asosan korxona balansida turuvchi turarjoy 
(uy-joy fondi), oshxona, profilaktoriya, klub, bolalar bog`chasi va yaslilar, sport-
sog`lomlashtirish va boshqa ob`ektlar kiritiladi. Madaniy-maishiy va sog`lomlashtirish 
∗
Ìåòîäèê èøëàíìàíèíã =èñ=à÷è âàðèàíòè 1-èëîâàäà êåëòèðèëãàí 

---

95
yo`nalishidagi noishlab chiqarish asosiy fondlari ishlab chiqarish asosiy fondlari bilan 
foydalanish muddati, natural shaklning saqlanishi, o`z qiymatini sekin-asta yo`qotishi kabi 
ko`p jiqatlari bilan o`xshashdir. 
Korxona asosiy fondlari tarkibini quyidagi 7.1 - chizma ko`rinishida aks ettirish 
mumkin
∗
.
7.1 - chizma. Korxona asosiy fondlarining tarkibi. 
Meqnat predmetiga o`tkazuvchi ta`siriga ko`ra, asosiy ishlab chiqarish fondlari 
aktiv
aktiv
aktiv
aktiv va passiv
passiv
passiv
passiv turlarga bo`linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining passiv turiga 
bino va inshoatlar, aktiv turiga esa quvvat mashina va uskunalari, ishchi mashina va 
∗
Óøáó ðàñìíè ìàòííèíã ýëåêòðîí âåðñèÿñè îð=àëè ñëàéä øàêëèäà äèàïðîåêòîð îð=àëè íàìîéèø ýòèø 
ìóìêèí. 2-èëîâà 
Êîðõîíàíèíã àñîñèé ôîíäëàðè 
Àñîñèé èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè 
Àñîñèé íîèøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè
Áèíîëàð 
Èíøîîòëàð 
Óçàòèø 
=óðèëìàëàð 
Èíñòðóìåíòëàð 
âà èøëàá ÷è=à-
ðèø èíâåíòàðè 
Ûë÷îâ âà
òàðòèáëîâ÷è 
àñáîáëàð 
Òðàíñïîðò 
âîñèòàëàðè 
Õûæàëèê 
æèùîçëàðè 
+óââàò ìàøèíàëàðè 
âà óñêóíàëàð 
Èø÷è ìàøèíà âà 
óñêóíàëàð 
Æóìëàäàí àâòî-
ìàòëàøãàí ìàøèíà âà 
óñêóíàëàð 

---

96
uskunalar, transport vositalari, texnologik liniyalar, ya`ni biron-bir turdagi maqsulot 
yaratishda foydalaniluvchi meqnat qurollari kiritiladi. 
Korxonaning aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlari eng qarakatchan va 
aqamiyatli qisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti davomida ko`plab korxonalarda aktiv 
ishlab chiqarish fondlarining salmog`i ortadi, ularning tarkibi va ko`rinishi o`zgaradi, 
asosiy fondlar guruq va turlarining ma`naviy eskirish tufayli almashinish sur`ati 
tezlashadi.
Ishlab chiqarish miqyosining o`sishi va boshqa ijobiy o`zgarishlar 
sharoitlarida, ba`zan korxonaning asosiy fondlari, jumladan, ishchi mashinalar va 
uskunalar, ishlab chiqarish binolari, qurilmalar va qokazolar etmay qoladi. Bunday 
qollar ro`y berganda korxona shartnoma asosida o`ziga kerakli bo`lgan asosiy 
fondlarni yollaydi va ular ijaraga olingan qisoblanadi. Ijaraga beruvchi va ijaraga 
oluvchi o`rtasida yuzaga keluvchi mulk munosabatlari llllizing
izing
izing
izing deb ataladi (ingl. Lease - 
ijara). 
Asosiy fondlarning umumiy qajmida aloqida guruqlarining qiymat bo`yicha 
o`zaro nisbati 
asosiy fondlarning turlar bo`yicha tuzilmasini 
aks ettiradi qamda 
amaliyotda foizlarda o`lchanadi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari 
tuzilmasining, birinchi o`rinda uning aktiv qismini - mashina va asbob-uskunalarni 
ko`paytirishga yo`naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo`lishi lozim. 
Ularning ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar miqdori 
shunchalik katta bo`ladi va aksincha. 
Korxona asosiy fondlarining turlar bo`yicha tuzilmasi, ko`p jiqatdan kapital 
qo`yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ularning yangi qurilish va 
qayta ta`mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta qurollantirish 
bilan avvaldan belgilab qo`yilgan bo`ladi. Asosiy fondlarning turlar bo`yicha 
tuzilmasiga ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kontsentratsiya qilish darajasi qam 
katta ta`sir o`tkazadi. Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan ta`minlashda 
va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishda kichik va o`rta 
korxonalarga qaraganda ko`proq imkoniyatga ega. Biroq kichik korxonalar 
qarakatchanroq, ularning boshqaruvi moslashuvchanroq bo`lib, natijada ishlab 
chiqarishni texnik jiqatdan qayta qurollantirish osonroq kechadi. 
«Korxona iqtisodiyoti»ga ekspluatatsiya
kspluatatsiya
kspluatatsiya
kspluatatsiya qilinayotgan
qilinayotgan
qilinayotgan
qilinayotgan asosiy
asosiy
asosiy
asosiy fondlarning
fondlarning
fondlarning
fondlarning yoshi
yoshi
yoshi
yoshi, 
birinchi o`rinda mashina va asbob-uskunalarning yoshi katta ta`sir ko`rsatadi. Qozirgi 
paytda mashina va sanoat uskunalarini yosh bo`yicha guruqlashda taxminan quyidagi 
muddatlardan kelib chiqiladi: 5 yilgacha, 5 yildan 10 yilgacha, 10 yildan 15 yilgacha, 
15 yildan 20 yilgacha, 20 yildan 25 yilgacha va qokazo. Mashina va uskunalarning 
ekspluatatsiya muddati qanchalik yuqori bo`lsa, korxonaning ishlab chiqarish 
quvvatlari shunchalik past bo`ladi, maqsulotlar sifati pasayadi, bekor turib qolish va 
talofatlar ko`payadi qamda aksincha. Bundan tashqari, korxona asbob-uskunalaridan 
uzoq vaqt mobaynida foydalanilganida ta`mirlash uchun qam ko`p xarajatlar 
sarflanadi. 
7.2. 
7.2. 
7.2. 
7.2. Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda asosiy
asosiy
asosiy
asosiy fondlarni eskirishi
fondlarni eskirishi
fondlarni eskirishi
fondlarni eskirishi, , , , ularni
ularni
ularni
ularni baqolash
baqolash
baqolash
baqolash va
va
va
va ta`mirlash
ta`mirlash
ta`mirlash
ta`mirlash
Xo`jalik amaliyotida asosiy fondlar natural va qiymat ko`rinishida qisobga 
olinadi. Agar asosiy fondlarni
natural baqolash-
ishlab chiqarishni texnik jiqatdan 

---

97
qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish masalalarini qal qilish, asbob-uskunalarni 
ta`mirlash uchun ularning guruq va turlari bo`yicha grafiklar tuzish, shuningdek, 
ta`mirlash vositalariga bo`lgan eqtiyojni aniqlash imkonini bersa, 
qiymat bo`yicha 
baqolash
esa, asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarishni rejalashtirish, ularning mavjud 
qajmini aniqlash, amortizatsiya qajmini belgilash, asosiy fondlar va ishlab chiqarish 
quvvatlaridan foydalanish darajasini taqlil qilish va qokazolarda muqim aqamiyat 
kasb etadi. 
Asosiy fondlarni baqolashning quyidagi usullari mavjud: boshlang`ich
boshlang`ich
boshlang`ich
boshlang`ich
qiymat
qiymat
qiymat
qiymat bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha - asosiy vositalarni yaratish yoki sotib olish uchun sarflangan 
xarajatlar majmuidan iborat bo`lib, asosiy fondlar yoki ularning aloqida qismlarini 
foydalanishga topshirish uchun yaroqli qolga keltirish bilan bog`liq bo`lgan-ularni 
keltirish, o`rnatish kabi xarajatlarni qisobga olgan qolda yuzaga keluvchi qiymat. 
Masalan, bitta mashina yoki uskunaning boshlang`ich qiymati – bu, 
korxonaning mazkur mashina yoki uskunani ma`lum bir sanada sotib olgan va bu 
qaqda buxgalteriya qujjatlarida qayd qilingan sotib olish narxidir. 
Tiklanish
Tiklanish
Tiklanish
Tiklanish qiymati
qiymati
qiymati
qiymati bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha - asosiy fondlar yoki ularning biron-bir qismini 
(binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari va qokazo) qozirgi 
paytdagi inflyatsiya va boshqa omillarni qisobga olgan qolda baqolash. Baqolashning 
bu usuli ob`ektning qozirgi paytdagi qayta ishlab chiqarish davrida qancha turishini 
ko`rsatadi. Korxona asosiy fondlarining tiklanish qiymati, taftish va inventarizatsiya 
paytida, mamlakat miqyosida va davlat chora-tadbiri sifatida esa, asosiy fondlarni 
qayta baqolash paytida amalga oshiriladi. 
Qoldiq
Qoldiq
Qoldiq
Qoldiq qiymati
qiymati
qiymati
qiymati bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha - asosiy fondlarning eskirishini inobatga olgan qolda, 
birlamchi va qayta tiklash qiymatlari o`rtasidagi farq ko`rinishidagi baqolashdir. 
Boshqacha qilib aytganda, bu asosiy fondlarning ishlab chiqarilayotgan 
maqsulotlarga 
qali 
o`tkazilmagan 
qismidir. 
Korxonalar 
tomonidan 
foydalanilmaydigan qamda qisobdan chiqarish yoki sotib yuborish mo`ljallangan 
asosiy fondlar qam, ko`pincha qoldiq qiymati bo`yicha, mazkur xo`jalik yilidagi 
narxlarda baqolanadi. 

---

98
Korxona asosiy fondlarini baqolashning turlarini quyidagi chizma ko`rinishda 
aks ettirish mumkin
∗
: (7.2.-chizma) 
7.2. -chizma.
Korxona asosiy fondlarini baqolashning turlari
Iqtisodiyotning 
globallashuvi 
qamda 
qisob 
va 
qisobotlarning 
mukammallashuvi, jumladan, milliy qisob standartlarining jaqon standartlari talablari 
darajasiga keltirilishi tufayli, garchi asosiy vositalar, asosiy fondlarning pul 
ko`rinishidagi ifodasi sifatida avvaldan qo`llanib kelgan bo`lsada, qayotimizga 
“asosiy kapital”, “asosiy vositalar” kabi atamalar endilikda keng ravishda kirib 
kelmoqda. 
Qozirigi kunda amaliyotda asosiy vositalarning korxona balansi va 
qisobotlarida aks ettiriluvchi (ya`ni, boshlang`ich, belgilangan tartibda o`tkaziluvchi 
qayta baqolashdan keyin esa tiklanish), qisobga olish qiymati balans
balans
balans
balans qiymati
qiymati
qiymati
qiymati deb 
ataladi. Bundan asosiy vositalarning qoldiq qiymatini asosiy vositalarning balans 
qiymatidan eskirish summasini ayirib tashlash yordamida topish mumkinligi 
anglashaladi. 
Qabul qilingan baqolash usuli va korxona balansida aks ettiriluvchi 
buxgalteriya qisoboti ma`lumotlari asosida, korxona
korxona
korxona
korxona asosiy
asosiy
asosiy
asosiy ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish
∗
Ушбу расмни матннинг электрон версияси ор=али слайд шаклида диапроектор ор=али намойиш этиш 
мумкин
. 2-илова 
Áîøëàí
Áîøëàí
Áîøëàí
Áîøëàí\\\\è÷ 
è÷ 
è÷ 
è÷ 
=èéìàò
=èéìàò
=èéìàò
=èéìàò
 
Òèêëàíèø 
Òèêëàíèø 
Òèêëàíèø 
Òèêëàíèø 
=èéìàòè
=èéìàòè
=èéìàòè
=èéìàòè
Òûëè= 
Ýñêèðèøíè 
ùèñîáãà îëãàí 
ùîëäà
Òûëè= 
Ýñêèðèøíè 
ùèñîáãà îëãàí 
ùîëäà
Ìàøèíàíèíã ñîòèø íàðõè 
6000+200=6200 ìèíã ñûì 
òàøèø âà ûðíàòèø õàðàæàòëàðè
Ýñêèðèø 5 éèëäà 50%ãà 
6200-3100=3100 ìèíã ñûì 
01.01.2001 éèëãà ùîëàòè 
3000 ìèíã ñûì 
Ýñêèðèø 5 éèëäà 50%ãà 
3000-1500=1500 ìèíã ñûì 

---

99
fondlarining
fondlarining
fondlarining
fondlarining o`rtacha
o`rtacha
o`rtacha
o`rtacha yillik
yillik
yillik
yillik qiymati
qiymati
qiymati
qiymati (F
sr
) belgilanib, u quyidagi formula asosida 
aniqlanadi:
12
2
1
Т
Ф
Т
Ф
Ф
Ф
â
ï
í
ûð
−
+
=
; 
Bu erda: 
F
n 
– asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati; 
F
p
– yil davomida kelib tushgan (foydalanishga topshirilgan) asosiy ishlab 
chiqarish fondlari qiymati; 
F
v
– yil davomida ishlab chiqarishdan chiqarilgan (yo`q qilingan) asosiy 
fondlar qiymati; 
T
1
- foydalanishga topshiriluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlari amalda 
bo`luvchi o`rtacha muddati (oylarda), qabul qilingandan keyingi oydan boshlab; 
T
2 
– ishlab chiqarishdan chiqarilgan (yo`q qilingan) asosiy ishlab chiqarish 
fondlari foydalanilmaydigan o`rtacha muddat (oylar) chiqarilgan oydan to yil 
oxirigacha). 
Asosiy fondlarni boshlang`ich yoki tiklanish qiymati bo`yicha baqolashdan 
tashqari eskirish summasi qam qisobga olinadi. Asosiy fondlar jismoniy va ma`naviy 
jiqatdan eskirishi mumkin. 
Jismoniy (moddiy) eskirish
asosiy fondlarning birlamchi xislatlarini ishlab 
chiqarishda foydalanish va tabiiy eskirish natijasida yo`qotishdan yuzaga keladi. U 
asosan bir xilda kechmaydi qamda ko`p jiqatdan iqlimning ta`siri, asosiy fondlardan 
foydalanish qoidalariga rioya qilish, jumladan, xodimlarning malakasiga qam bog`liq 
bo`ladi. 
Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida qisoblab topish mumkin: 
;
100
×
=
н
ф
Т
Т
ИФ
yoki
.
100
×
=
с
П
И
ИФ
Bu erda: 
T
f
- asosiy fondlarning qaqiqiy xizmat qiluvchi muddati; 
T
n
- asosiy fondlar xizmat qilishi kerak bo`lgan normativ muddat; 
I - qisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi); 
P
s
– asosiy fondlarning boshlang`ich(qayta tashkil qilish) qiymati. 
Ma`naviy eskirish
- asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik jiqatdan 
muddatidan avval ish qobiliyatini yo`qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: 
birinchi shaklda asosiy fondlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi 
natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy fondlarning qadrsizlanishi yangi, fan-
texnika taraqqiyoti ta`siri ostida, yanada samaraliroq fondlarning paydo bo`lishi 
natijasida ro`y beradi. Asosiy fondlar ma`naviy eskirishining yuqorida keltirilgan 
shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin: 
;
100
1
×
Π
Β
−
Π
=
Μ
И

---

100
.
100
×
Π
Π
−
Π
=
Μ
н
с
н
2
И
Bu erda: 
P - asosiy fondlarning to`liq boshlang`ich qiymati; 
V - asosiy fondlarning tiklanish qiymati; 
P
n
- yangi texnikaning unumdorligi. 
7.3.-chizma. Asosiy fondlarning eskirish turlari
∗
Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya`ni jismoniy va ma`naviy jiqatdan 
eskirgan asosiy fondlarning o`rnini iqtisodiy to`ldirish uchun korxona bu vositalar 
qiymatidan 
amortizatsiya ajratmalarni
ayirib tashlaydi qamda bu ajratmalar 
keyinchalik xarajatlar sifatida maqsulot tannarxiga kiritiladi. 
Amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizatsiya 
normalari (Na) asosida amalga oishiriladi:
100
*
П
А
Н
а
=
Bu erda: 
∗
Ушбу расмни матннинг электрон версияси ор=али слайд шаклида диапроектор ор=али намойиш этиш 
мумкин
. 2-илова 
Æèñìîíèé ýñêèðèøè 
Ìàúíàâèé ýñêèðèøè
Àñîñèé ôîíäëàðíè èø 
áèëàí òàúìèíëàø 
äàðàæàñè 
Ìåùíàò =óðîëëàðèíèíã 
ñèôàòè 
Õîäèìëàð ìàëàêàñèíèíã 
äàðàæàñè 
Àñîñèé ôîíäëàðäàí
ôîéäàëàíèø =îèäàëàðèãà 
ðèîÿ =èëèø 
Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà 
èøëàá ÷è=àðèø 
=èéìàòèíèíã ïàñàéèøè 
Àñîñèé 
ôîíäëàð(òåõíèêà)íèíã 
èøëàá ÷è=àðèø äàðàæàñè 
þ=îðèðî= áûëãàí 
òóðëàðèäàí ôîéäàëàíèø 
Àñîñèé ôîíäëàðíèíã ýñêèðèøè âà óíè 
áåëãèëîâ÷è îìèëëàð 

---

101
A - amortizatsiya ajratmalari; 
P - asosiy fondlarning to`liq boshlang`ich qiymati. 
Yillik amortizatsiya ajratmalari (AO) miqdori quyidagi formula asosida 
aniqlanadi: 
Т
О
М
Р
П
А
к
−
+
+
=
Bu erda: 
R
k
– asosiy fondlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta`mirlashga 
sarflangan xarajatlar; 
M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida 
modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar; 
O - asosiy fondlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati; 
T - asosiy fondlarning xizmat qilish muddati, yil. 
Amalda amortizatsiya mablag`lari asosiy fondlarni to`liq qayta tiklash 
(renovatsiya), kapital ta`mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun aloqida 
ravishda yo`naltiriladi. Bundan kelib chiqqan qolda amortizatsiya normasi ikki 
qismdan - fondlarni renovatsiya qilish (N
v
) qamda kapital ta`mirlash va 
modernizatsiya qilish (N
r
) uchun ajratiluvchi mablag`dan iborat bo`ladi. 
Birinchi qolda amortizatsiya normasi quyidagi formula: 
;
100
×
−
=
ТП
О
П
Н
в
ikkinchi qolda esa: 
ТП
М
Р
Н
к
р
+
=
asosida aniqlanadi 
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli, 
ularning ish qobiliyatini ta`mirlash orqali tiklash zaruriyati tug`iladi. O`z vaqtida 
ta`mirlash asosiy fondlar muddatidan oldin ishdan chiqishining oldini oladi qamda 
ularning xizmat qilish muddati va unumdorligini oshiradi. Asosiy fondlarni 
ta`mirlash kapital, o`rta va joriy turlarga bo`linadi. Bino va inshootlarni ta`mirlash 
o`z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag`larga ko`ra, mashina va uskunalarni 
ta`mirlashdan farq qiladi. 
Masalan, mashina va asbob-uskunalarni kapital
kapital
kapital
kapital ta`mirlashda
ta`mirlashda
ta`mirlashda
ta`mirlashda ular to`liq 
qismlarga bo`linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital 
ta`mirlash orasidagi muddat 
ta`mirlash tsikli
deb ataladi. Mashina va uskunalar, 
qoidaga ko`ra, maxsus zavodlarda ta`mirlanadi. 
O`rtacha
O`rtacha
O`rtacha
O`rtacha ta`mirlash
ta`mirlash
ta`mirlash
ta`mirlash texnik mazmuni, murakkabligi, bajariladigan ish qajmi va 
davriyligiga ko`ra, kapital ta`mirlashdan farq qiladi qamda sarflanuvchi mablag`, vaqt 
va kuchni nisbatan kamroq talab etadi. Joriy ta`mirlash kabi u qam mashina yoki 
uskunadan foydalanuvchi korxonaning o`zida amalga oshirilishi mumkin. 

---

102
Joriy
Joriy
Joriy
Joriy ta`mirlashda
ta`mirlashda
ta`mirlashda
ta`mirlashda asosan asbob-uskunalar tozalanadi, moylanadi, tekshiriladi, 
mayda kamchiliklari bartaraf qilinadi, ya`ni uskunalarning foydalanishga doimiy 
tayyorligi ta`minlanadi. 
Asosiy fondlarni ta`mirlash va ularga xizmat ko`rsatish majmuasi
rejali-oldini 
oluvchi ta`mirlash tizimiga
(ROOT) birlashtiriladi va korxona bosh mexanigi 
tomonidan boshqariladi. Deyarli qar bir korxonada ROOT o`tkazilishini qayd qilish 
jurnallari mavjud bo`lib, ularda profilaktika va ta`mirlash tadbirlarini o`tkazish tartibi 
va grafigi belgilab qo`yiladi.
Ta`mirlash ishlari tufayli korxona asosiy fondlarning joriy ekspluatatsiyaga 
tayyorligini ta`minlaydi. Biroq shu bilan bir qatorda korxona asosiy fondlarni 
yaratish, foydalanish, amortizatsiya, qayta tiklash kabi bosqichlarni o`z ichiga 
oluvchi takror ishlab chiqarish amallarini doimiy ravishda bajarishga intilishi lozim. 
Bu bosqichlarni quyidagi chizma yordamida aks ettirish mumkin (7.4 - chizma)
∗
. 
Korxona
Korxona
Korxona
Korxona
7.4-chizma. Korxona asosiy fondlarini qayta ishlab chiqarish bosqichlari 
Takror ishlab chiqarish tsiklida asosiy fondlarni yaratish jarayoni korxonadan 
tashqarida amalga oshiriladi qamda asosan qurilish soqasi, mashinasozlik, 
asbobsozlik qamda asosiy fondlarni yaratish bilan shug`ullanuvchi boshqa soqalar 
bilan bog`liq bo`ladi. Asosiy vositalarni takror ishlab chiqarishning qolgan 
bosqichlari korxona qududida amalga oshiriladi. Biroq barcha qollarda qam asosiy 
fondlarni takror ishlab chiqarish tufayli korxonalar ishlab chiqarishni modernizatsiya 
qilish qamda rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari sharoitlarida iqtisodiy va 
texnik barqarorlikka erishishlarini ta`minlaydi. 
∗
Ушбу расмни матннинг электрон версияси ор=али слайд шаклида диапроектор ор=али намойиш этиш 
мумкин
. 2-илова 
Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø
Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø
Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø
Àñîñèé ôîíäëàðíè ÿðàòèø
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
ñîòèá îëèø âà 
ñîòèá îëèø âà 
ñîòèá îëèø âà 
ñîòèá îëèø âà 
øàêëëàíòèðèø
øàêëëàíòèðèø
øàêëëàíòèðèø
øàêëëàíòèðèø
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè 
èñòåúìîë =èëèø 
èñòåúìîë =èëèø 
èñòåúìîë =èëèø 
èñòåúìîë =èëèø 
(ôîéäàëàíèø)
(ôîéäàëàíèø)
(ôîéäàëàíèø)
(ôîéäàëàíèø)
Àñîñèé ôîíäëàð 
Àñîñèé ôîíäëàð 
Àñîñèé ôîíäëàð 
Àñîñèé ôîíäëàð 
àìî
àìî
àìî
àìîðòèçàöèÿñè
ðòèçàöèÿñè
ðòèçàöèÿñè
ðòèçàöèÿñè 
Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø 
Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø 
Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø 
Àñîñèé ôîíäëàðíè =àéòà òèêëàø 
âà óëàðíè =îïëàø
âà óëàðíè =îïëàø
âà óëàðíè =îïëàø
âà óëàðíè =îïëàø

---

103
7.3. 
7.3. 
7.3. 
7.3. Asosiy
Asosiy
Asosiy
Asosiy fondlardan
fondlardan
fondlardan
fondlardan foydalanishni
foydalanishni
foydalanishni
foydalanishni yaxshilash
yaxshilash
yaxshilash
yaxshilash yo`llari
yo`llari
yo`llari
yo`llari
va
va
va
va ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli xil ko`rsatkichlari 
mavjud bo`lib, ularni shartli ravishda ikki guruqga bo`lish mumkin: 
birinchi
birinchi
birinchi
birinchi guruq
guruq
guruq
guruq - 
umumlashtiruvchi
va 
qiymat
ko`rsatkichlari bo`lib, ular asosiy 
fondlarning turli guruqlarini dinamika va statikada baqolash, taqlil qilish, zaqiralarni 
aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko`rsatkichlarga fond qaytimi, 
fond sig`imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin. 
ikkinchi
ikkinchi
ikkinchi
ikkinchi guruq
guruq
guruq
guruq - 
xususiy
va 
natural
ko`rsatkichlar bo`lib, ko`proq asosiy ishlab 
chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan 
foydalanish bilan bog`liq. 
Ko`rsatkichlarning bu guruqi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
•
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv 
foydalanish koeffitsienti, ulardan vaqt bo`yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi; 
•
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv 
foydalanish koeffitsienti, ulardan quvvat bo`yicha foydalanganlik (unumdorlik) 
darajasini aks ettiradi; 
•
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffitsienti, barcha 
ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni qisobga oladi. 
Ko`rsatilgan ko`rsatkichlarning qar biri amaliyotda mustaqil ma`noga ega 
bo`lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab 
chiqarish fondlaridan vaqt bo`yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv 
foydalanish) baqolash asbob-uskunalarning smenalik koeffitsienti, uskunalarni 
koeffitsienti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardan 
smenalarda foydalanish koeffitsienti kabi ko`rsatkichlar qo`llaniladi. 
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffitsienti mazkur uskunalardan 
amalda qaqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo`yicha foydalanish muddatiga 
nisbati orqali aniqlanadi. 
ðåæ
õàê