Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/9
tarix20.10.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#65583
  1   2   3   4   5   6   7   8   9
14-y-Korxona-iqtisodiyoti.Oquv-qollanma.-Maxmedov-E.X-va-bosh.-T-2006



O`ZBEKISTON
O`ZBEKISTON
O`ZBEKISTON
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
RESPUBLIKASI
RESPUBLIKASI
RESPUBLIKASI
OLIY
OLIY
OLIY
OLIY VA
VA
VA
VA O`RTA
O`RTA
O`RTA
O`RTA MAXSUS
MAXSUS
MAXSUS
MAXSUS TA`LIM
TA`LIM
TA`LIM
TA`LIM VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
VAZIRLIGI
TOSHKENT
TOSHKENT
TOSHKENT
TOSHKENT DAVLAT
DAVLAT
DAVLAT
DAVLAT IIIIQ
Q
Q
QTISODIYOT
TISODIYOT
TISODIYOT
TISODIYOT UNIVERSITETI
UNIVERSITETI
UNIVERSITETI
UNIVERSITETI
M
M
M
MAXMUDOV
AXMUDOV
AXMUDOV
AXMUDOV E
E
E
E....X
X
X
X.
.
.
. ISAKOV
ISAKOV
ISAKOV
ISAKOV M
M
M
M....YU
YU
YU
YU....
K
K
K
KORXONA
ORXONA
ORXONA
ORXONA IQTISODIYOTI
IQTISODIYOTI
IQTISODIYOTI
IQTISODIYOTI
O`QUV
O`QUV
O`QUV
O`QUV QO`LLANMA
QO`LLANMA
QO`LLANMA
QO`LLANMA
TOSHKENT
TOSHKENT
TOSHKENT
TOSHKENT –––– 2006
2006
2006
2006



Maxmudov
Maxmudov
Maxmudov
Maxmudov E
E
E
E....X
X
X
X. . . . Isakov
Isakov
Isakov
Isakov M
M
M
M....YU
YU
YU
YU.... «
«
«
«Korxona iqtisodiyoti» (O`quv qo`llanma) - T.: 
TDIU, 2006 
Korxona - milliy iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo`g`inidir. Demak, 
korxona iqtisodiyoti asoslarini bilish malakali mutaxssislar tayyorlashning zaruriy 
sharti qisoblanadi. Mazkur ma`ruzalar matni korxona iqtisodiyoti bo`yicha muayyan 
bilimlarni egallashga ko`maklashadi. 
Bozor iqtisodiyoti va raqobatchilik sharoitlarida korxona faoliyatini amalga 
oshirishni ta`minlovchi zamonaviy iqtisodiy mexanizm, kadrlar potentsiali va kadrlar 
siyosati, meqnatga qaq to`lash, resurslar va ulardan foydalanish, ishlab chiqarishni 
rejalashtirish va prognozlashtirish, investitsion va innovatsion faoliyat, xarajat, 
daromad va rentabellik, baqoni shakllantirish, korxonaning tijorat siri va iqtisodiy 
xavfsizligi kabi masalalar bayon etilgan. 
Qo`llanma talabalar, aspirantlar va o`qituvchilarga, shuningdek, korxona 
iqtisodiyoti bilan qiziquvchilarga mo`ljallangan. 
Mas`ul
Mas`ul
Mas`ul
Mas`ul muxarrir
muxarrir
muxarrir
muxarrir:
:
:
: TDIU «Iqtisodiyot va statistika» fakul’teti dekani, i.f.n. 
dots. Qayitov A.B.
Taqri
Taqri
Taqri
Taqrizchilar
zchilar
zchilar
zchilar:
i.f.d., professor Tursunxodjaev M.L.; 
i.f.n., professor Ortiqov A.A. 



MUNDARIJA
MUNDARIJA
MUNDARIJA
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………
……….. 
I MAVZU. «KORXONA IQTISODIYOTI» KURSINING MAZMUNI VA 
VAZIFALARI……………………………………………………………………
……. 
1.1. Iqtisodiyot 
fan 
va 
ishlab 
chiqarish 
faoliyatining 
soqasi 
sifatida……………………………………………………………………
…..….. 
1.2. «Korxona iqtisodiyoti» – iqtisodiy fanning tarkibiy qismi va bilimlar 
soqasi tarkibiy qismi………………………………………………..… 
1.3. «Korxona iqtisodiyoti» kursining mazmuni, vazifalari va boshqa fanlar 
bilan aloqasi…………………………….…………………………………... 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………… 
II MAVZU. KORXONA – MUSTAQIL XO`JALIK YURITUVCHI BOZOR 
SUB`EKTI…………………………………………………………………… 
2.1. Milliy iqtisodiyot rivojlanishida korxonaning o`rni va roli……. 
2.2. Korxonaning belgilari, funktsiyalari va vazifalari…………………. 
2.3 
Korxonalarni 
tasniflash……………………………………………………….. 
2.4.Korxona tuzilmasi va uni belgilovchi omillar…………………………… 
Qisqacha 
xulosalar……………………………………………………………………… 
Tayanch 
iboralar…………………………………………………………………………. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………….. 
III MAVZU. KORXONANI TASHKIL QILISH VA UNING
FAOLIYATINI 
TUGATISH………………………………………………………… 
3.1. Korxonani tashkil qilish tamoyillari…………………………………… 
3.2. Ta`sis qujjatlari ……………………………………………………………. 
3.3. Korxonalarning davlat tomonidan ro`yxatga olinishi………………… 
3.4. Korxonalarni tugatish va qayta tashkil qilish……………..………… 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 



11 
14 
17 
18 
18 
18 
20 
20 
24 
27 
31 
32 
32 
33 
34 
35 
35 
36 
37 
38 
39 
40 
40 
40 
42 
42 
46 
51 
58 
61 
62 
62 
63 
64 



savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar……………………………………………………… 
IV 
MAVZU. 
KORXONANI 
BOSHQARISH……………………………………….. 
4.1. Boshqaruv zamonaviy korxonalar faoliyatida ob`ektiv zaruriyat 
sifatida……………………………………..………………..………………..…
……… 
4.2. Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonani boshqarishning tamoyillari 
maqsad va vazifalari…………………………………..…………… 
4.3. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmalari va funktsiyalari………………. 
4.4. Korxonani boshqarishning o`ziga xos xususiyatlari…………………….. 
4.5. 
Korxonani 
boshqarishni 
takomillashtirishning 
asosiy 
yo`nalishlari…………………………………………...………………..………
………. 
Qisqacha 
xulosalar………………………………………………………………………. 
Tayanch 
iboralar…………………………………………………………………………. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar………………………………………………. 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar……………………………………………………… 
V MAVZU. KORXONA FAOLIYATINI REJALASHTIRISH VA
BASHORAT 
QILISH……………………………………..………………..………. 
5.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida rejalashtirish va bashorat qilishning 
iqtisodiy tabiati va ob`ektiv zaruriyati………………………. 
5.2. Korxonada rejalashtirishning uslubiy asoslari, tamoyillari va vazifalari 
………………………………………………..……………………………. 
5.3. Korxonalarda rejalashtirish va bashorat qilish……………………… 
5.4. Rejalashtirish texnologiyasi va korxona rejalari tuzilmasi…….. 
5.5.Biznes-reja, uning mazmuni va ishlab chiqish tartibi………………… 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………….. 
VI MAVZU. ISHLAB CHIQARISHNING IQTISODIY VA IJTIMOIY 
SAMARADORLIGI…........................................………… 
6.1. Samaradorlik – korxona ishlab chiqarish faoliyatida muqim o`lchov 
birligidir…………………………………………..………………..……………
…… 
6.2. Xo`jalik yuritish samaradorligining mezoni va ko`rsatkichlari…… 
6.3.Korxona 
faoliyati 
samaradorligini 
oshirish 
yo`llari 
va 
65 
65 
67 
72 
75 
80 
82 
83 
83 
83 
85 
85 
87 
91 
94 
94 
95 
95 
97 
97 
100 
106 
109 
111 
111 
112 
112 
114 
114 
117 
120 
127 
128 
129 



omillari…………………………..………………..………………..……………
……. 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………… 
VII MAVZU. KORXONANING ASOSIY FONDLARI VA ISHLAB 
CHIQARISH QUVVATI (mavzu ilg`or pedagogik texnologiyalar va axborot 
texnologiyalarini 
qo`llangan 
qolda 
o`tiladi) 
……………………………………………………………………………………
………… 
7.1. Asosiy fondlarning moqiyati va ularning korxona faoliyatidagi 
o`rni……………………………………………………………..………………..
………… 
7.2. Korxonalarda asosiy fondlarning eskirishi, ularni baqolash va 
ta`mirlash………………………………………………………………..………
………. 
7.3. Asosiy 
fondlardan 
foydalanishni 
yaxshilash 
yo`llari 
va 
ko`rsatkichlri……………………………………….………………..…………
……….. 
7.4. Korxonaning 
ishlab 
chiqarish 
quvvati…………………….……………… 
Qisqacha 
xulosalar……………………………………………………………………… 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar………………………………………………. 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………… 
VIII MAVZU. KORXONANING AYLANMA MABLA/LARI…………....…. 
8.1. Aylanma mablag`lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona 
faoliyatidagi aqamiyati……………………………………..……………. 
8.2.Aylanma mablag`larning tuzilmasi va qarakati qamda ularning korxona 
iqtisodiyotiga ta`siri…………………………….………………………. 
8.3.Aylanma mablag`larni normalashtirish……………………………………… 
8.4. Aylanma mablag`lardan foydalanish ko`rsatkichlari va ularning 
aylanishini tezlashtirish yo`llari……………………………………………….. 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
130 
130 
132 
132 
135 
138 
140 
140 
140 
141 
142 
142 
144 
147 
149 
150 
150 
150 
152 
152 
153 
156 
161 
162 
162 
162 
165 
165 
166 
168 
170 
174 
174 
174 
175 
176 
183 
187 
190 
194 



Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………… 
IX MAVZU. KORXONADA KADRLAR VA MEQNATGA QAQ 
TO`LASH….. 
9.1. 
Korxonaning 
kadrlar 
saloqiyati……………………………………………… 
9.2. Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonaning kadrlar siyosati… 
9.3. 
Korxonada 
meqnatga 
qaq 
to`lash 
……………………………………………… 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………… 
X MAVZU. KORXONA RENTABELLIGI, DAROMAD VA 
XARAJATLAR................................................................................. 
10.1. Xarajatlar tushunchasi va klassifikatsiyasi……………………………. 
10.2. Foyda va uning shakllanish manbalari, taqsimlanish tartibi va ko`paytirish 
yo`llari…………………………………..………………..…………….. 
10.3. Rentabellikning moqiyati va ko`rsatkichlari……………………………. 
Qisqacha 
xulosalar……………………………………………………………………… 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar………………………………………………. 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar……………………………………………………… 
XI MAVZU. KORXONANING INVESTITSION FAOLIYATI…………. 
11.1. Investitsiyalar korxona ishlab chiqarish saloqiyatini rivojlantirish va 
mustaqkamlash vositasi sifatida……………………….. 
11.2. 
Korxonalarda 
investitsiyalashning 
asosiy 
manbalari 
va 
yo`nalishlari…………………………………………………………..…………
……… 
11.3. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baqolash………….. 
Qisqacha 
xulosalar…………………………………………………………………….. 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar……………………………………………… 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar…………………………………………………….. 
XII-BOB. KORXONA XAVFSIZLIGI VA TIJORAT SIRLARI.……. 
12.1. Korxona xavfsizligini ta`minlashning maqsadi, vazifalari va 
226 
231 



tamoyillari………………………………………………..………………………
……. 
12.2. Korxona qavfsizligini ta`minlashni tashkil qilish va boshqarish 
……………………………………………………………………………….. 
12.3. 
Korxonaning 
xavfsizlik 
xizmati, 
uning 
tuzilishi 
va 
vazifalari.……………….. 
………………..………………..……………………….. 
12.4. Korxonaning tijorat sirlari …………………………………………….. 
Qisqacha 
xulosalar……………………………………………………………………… 
Tayanch 
iboralar………………………………………………………………………….. 
Nazorat 
va 
muqokama 
uchun 
savollar………………………………………………. 
Tavsiya 
etiladigan 
adabiyotlar……………………………………………………… 
Atamalar 
lug`ati……………………………………………………………………….. 
BMI 
mavzulari 
ruyxati……………………………………………………………... 
Asosiy 
adabiyotlar 
sharqi 
……………………………………………………………. 
Adabiyotlar 
ro`yxati…………………………………………………………………….. 
Fan bo`yicha ish dasturi..................................................................... 
1-ilova. YAngi pedagogik texnologiyalar asosidagi 
metodik ishlanmaning qisqacha varianti………………………………………… 
2-ilova. Axborot texnologiyalari asosida o`tiladigan 
mashg`ulotlar 
uchun 
materiallar……………………………………………………… 



KIRISH
KIRISH
KIRISH
KIRISH
O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligaga erishgach, mamlakat qayotida 
ishlab chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish, fan-texnika taraqqiyotini (FTT) 
jadallashtirish, aqolining turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan ulkan ijtimoiy-
iqtisodiy o`zgarishlar ro`y berdi va ro`y bermoqda. Bunga iqtisodiyotga kiritilgan 
yangi investitsiyalar va mavjud moddiy-texnika asosini modernizatsiya qilishdan 
tashqari boshqaruvning demokratik tamoyillarini kuchaytirish, korxona, firma va 
ularga tenglashtirilgan ishlab chiqarish tuzilmalarining xo`jalik faoliyati bilan bog`liq 
mustaqillik doirasini kengaytirish, siyosatning iqtisodiyotdan ustunligiga barqam 
berish, inson faoliyatining barcha soqa va tarmoqlarida tashabbuskorlik, izlanish va 
qokazolarning rivojlanishi qam keng imkoniyatlar yaratmoqda. 
Mustaqillik qamda barcha xo`jalik yuritish tizimining bozor munosabatlariga 
o`tishi iqtisodiyotning asosiy bo`g`ini qisoblanuvchi korxona maqomining sezilarli 
ravishda o`zgarishiga sabab bo`ldi. Korxonalar endilikda davlatga tegishli bo`lgan 
paytlardagidan farqli o`laroq maqsulot ishlab chiqarish bo`yicha faoliyatlarini 
direktiva ko`rsatkichlari asosida emas, balki O`zbekiston Respublikasi “Korxonalar 
to`g`risida”gi qonuni va bozor talablariga asosan mustaqil ravishda yuritmoqda. Ular 
o`zlariga kerak bo`lgan ishchi va xodimlar sonini mustaqil belgilamoqda, ishlab 
chiqarish texnikasi va texnologiyasi, tejamkorlik rejimiga rioya qilish masalalari 
bilan shug`ullanmoqda, zamonaviy marketing va menedjmentni yo`lga qo`ymoqdalar 
qamda joriy ishlab chiqarishni rejalashtirmoqdalar va rivojlanishning zaruriy 
prognozlarini amalga oshirmoqdalar.
SHu kabi masalalar ““““Korxona
Korxona
Korxona
Korxona iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti”””” kursining mazmunini tashkil qilib, 
ularni o`rganish iqtisodchilar (mutaxassisliklari va bo`lajak ish joylaridan qat`i nazar) 
tayyorlovchi ko`plab oliy o`quv yurtlarining o`quv rejalarida ko`zda tutilgan. Ushbu 
kurs bo`yicha bir qancha darsliklar chop etilgan (ayniqsa Rossiyada) bo`lib, ular 
barcha o`quvchilar, birinchi navbatda, iqtisodchilar uchun juda qiziqarli va 
foydalidir. 
Mazkur ma`ruzalar matnlari ushbu kurs bo`yicha mavjud bo`lgan boshqa 
darsliklarni almashtirishni talab qilmaydi. U birinchidan, Toshkent davlat iqtisodiyot 
universiteti talabalariga mo`ljallangan kurs dasturiga asosan yanada ixchamroq 
tayyorlangan, ikkinchidan, unda kelitirilgan, ayniqsa, amaliy qismdagi ma`lumotlar 
O`zbekiston Respublikasi korxonalari faoliyatida yuzaga keluvchi iqtisodiy qolatlar 
bilan bog`liq, uchinchidan esa, u yoki bu muammoni topish va qal qilishda muallif 
nuqtai nazarini aks ettiradi. 
Mazkur ma`ruza matniga “Korxona iqtisodiyoti” fani bo`yicha avval chop 
etilib, mazkur fan o`qituvchilari va talabalar qamda korxonalar faoliyatining iqtisodiy 
muammolari bilan qiziquvchilar o`rtasida yaxshi baqolangan ma`ruza matnlari asos 
qilib olingan. SHu bilan birga qo`llanmaga fanning u yoki bu masalalariga yangicha 
yondashilib, yangi bo`limlar va qo`shimchalar kiritilgan, statistik, amaliy va boshqa 
axborot ma`lumotlari yangilangan. 
Biroq bu ma`lumotlar qam vaqt o`tishi bilan eskiradi, chunki dunyo doimo 
o`zgarishda bo`ladi: qayot qam, ishlab chiqarish soqasidagi qamda odamlar 
o`rtasidagi munosabatlar qam o`zgarib boradi. Bunday sharoitlarda korxonalarning 



yashovchanligi yoki aniqroq aytganda barqarorligi ko`p jiqatdan iqtisodiy 
faoliyatning qolatiga, ya`ni ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish usullari, 
meqnatni tashkillagtirish va unga qaq to`lash normalariga rioya qilish, bozor 
talablariga o`z vaqtida javob berish, texnik va investitsion qaror qabul qilishda 
yanglishmaslik va qokazolarga bog`liq bo`ladi. Ishlab chiqarishda bu masalalarni qal 
etish nechog`lik to`g`ri va samarali amalga oshirilishiga korxona va uning qar bir 
xodimi qamda butun davlatning ravnaqi va gullab-yashnashi qam bog`liq bo`ladi. 
Mazkur
Mazkur
Mazkur
Mazkur ma`ruza
ma`ruza
ma`ruza
ma`ruza matnining
matnining
matnining
matnining m
m
m
maqsadi
aqsadi
aqsadi
aqsadi - talabalarga barcha iqtisodiy masalalar 
echimini topish, kelajakda iqtisodiy bilimlar olish uchun o`ziga xos poydevor bo`lib 
xizmat qiluvchi zamonaviy korxonalar iqtisodiyoti asoslarini o`rganishga 
ko`maklashishdir. 


10
IIII----MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. «
. «
. «
. «KORXONA
KORXONA
KORXONA
KORXONA IQTISODIYOTI
IQTISODIYOTI
IQTISODIYOTI
IQTISODIYOTI» 
» 
» 
» KURSINING
KURSINING
KURSINING
KURSINING MAZMUNI
MAZMUNI
MAZMUNI
MAZMUNI VA
VA
VA
VA
VAZIFALARI
VAZIFALARI
VAZIFALARI
VAZIFALARI
1.2. 
Iqtisodiyot fan va ishlab chiqarish faoliyatining soqasi sifatida 
1.3. 
«Korxona iqtisodiyoti» – iqtisodiy fanning tarkibiy qismi va bilimlar 
soqasi tarkibiy qismi 
1.3. «Korxona iqtisodiyoti» kursining mazmuni, vazifalari va boshqa fanlar 
bilan aloqasi 
1.1. 
1.1. 
1.1. 
1.1. Iqtisodiyot
Iqtisodiyot
Iqtisodiyot
Iqtisodiyot fan
fan
fan
fan va
va
va
va ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish faoliyatining
faoliyatining
faoliyatining
faoliyatining soqasi
soqasi
soqasi
soqasi sifatida
sifatida
sifatida
sifatida
“Borliq ongni belgilaydi” iborasi ma`lum bir jiqatlari bilan qar bir inson qamda 
jamiyat qayoti va iqtisodiyotning tuzilishini anglatadi. SHu sababli iqtisodiyotning 
oila o`chog`i miqyosida, shuningdek, korxona, tarmoq va butun xalq xo`jaligi 
miqyosida ko`rib chiqilishi bejiz emas. So`nggi qolatda gap makroiqtisodiyot qaqida, 
uning tendentsiyalari, qonuniyatlari qaqida borib, unda ko`rib chiqiladigan 
muammolar ba`zi qollarda korxona iqtisodiyotidan sezilarli ravishda farqlanadi. 
“Iqtisodiyot” atamasi birinchi bor Aristotel tomonidan kiritilgan qamda 
odamlarning tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashdagi xo`jalik faoliyatini anglatgan. 
Tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va realizatsiya qilish tizimi qanchalik yaxshi 
tashkil qilingan bo`lsa, iqtisodiyot ko`rsatkichlari va aqolining turmush tarzi, 
resurslarsdan oqilona foydalanish, baqoni shakllantirish, soliqqa tortish, samarali 
qo`llanuvchi boshqaruv tizimi kabi omillarni qisobga olgan qolda, shunchalik yuqori 
bo`ladi. 
Iqtisodiyotning inson va jamiyat qayotidagi o`rni va aqamiyatiga o`z vaqtida
A.Smit yuqori baqo berib, u insonni “homo economicus” - “iqtisodiy odam” deb 
atagan. Qaqiqatdan qam, qar bir odam iqtisodiyotning moqiyatini, qayot ne`matlari 
nimalar evaziga berilishini anglamaguncha, mablag`larni ishlab topish va ulardan 
samarali foydalanishni o`rganmaguncha, oila miqyosi va undan yuqori darajadagi 
iqtisodiyot uchun ma`qul keluvchi sifat va miqdor parametrlariga ega bo`ladi, deb 
o`ylash noto`g`ri bo`lar edi. Demak, iqtisodiyot parametrlari (qam salbiy, qam ijobiy) 
avvalo insonlar qarakati va faoliyatining, oqilona qo`jalik yuritish, moddiy 
boyliklarni ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimlashni samarali olib borish 
qobiliyati natijasida yuzaga keladi. 
Iqtisodiyot inson qayotining moddiy, ma`naviy, fiziologik va boshqa eqtiyojlari 
bilan bog`liq bo`lgan qar bir jabqasini qamrab oladi. Oila qurish, kelajak avlodni 
tarbiyalash, zaruriy turmush tarzini ta`minlash uchun odamlarga oziq-ovqat, kiyim-
bosh, turarjoy va boshqa vositalar kerak bo`ladi. Bu predmetlar, qoidaga ko`ra, 
iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi korxonalarda ishlab chiqariladi. SHu sababli 
iqtisodiyotning, ayniqsa, avvalgi ma`muriy-buyruqbozlik tizimidagi rejali 
iqtisodiyotdan farq qiluvchi bozor iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyalari va 
qonunlarini bilish, ro`y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tushunish va 
istalgan xo`jalik muammolarini qal qilishda muqim shart qisoblanadi. 
««««Iqtisodiyot
Iqtisodiyot
Iqtisodiyot
Iqtisodiyot»»»» fan sifatida tabiatda qamda inson, jamoa va jamiyat qayotida 
vujudga keluvchi turli xil iqtisodiy jarayon va qodisalarni prognozlashtirish, taqlil 
qilish va baqolash bo`yicha bilimlar majmuasini ifoda etadi. U bir inson uchun qam, 


11
butun jamiyat uchun qam zarur bo`lgan moddiy va nomoddiy ob`ektlarning katta 
qismini qamda moddiy va ma`naviy ne`matlarni tayyorlash va taqsimlash usullari va 
jarayonlarini o`z ichiga oladi. Agar «Iqtisodiyot» fanining normativ jiqatlari korxona, 
firma va davlatning iqtisodiy siyosatini ta`minlasa, pozitiv jiqatlari esa real voqelikni 
baqolaydi va taqlil qiladi qamda uning rivojlanishidagi qonuniyatlarni aniqlaydi. 
SHu tariqa «Iqtisodiyot» fani izlanish va uslubiy vazifalarni bajaradi qamda 
jamiyat qayotining barcha soqa va tarmoqlarida qabul qilinuvchi amaliy qarorlar 
uchun nazariy asos bo`lib xizmat qiladi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida 
iqtisodiyot fani jamiyatda bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanib bormoqda. 
Iqtisodiy asoslab berilgan qisob-kitob va prognozlar «Iqtisodiyot» fanining muqim 
tarkibiy qismi sifatida xo`jalik tavakkalchiligining riskini kamaytirishga, ishlab 
chiqarish va resurslardan foydalanishni optimallashtirishga, shuningdek, yangi 
texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishda eng to`g`ri tanlov olib 
borishga imkon yaratadi. 
«Iqtisodiyot» fani tarkibiga 
tarmoqlar
(sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, 
transport va qokazo), 
funktsional
(«Meqnat sotsiologiyasi va iqtisodiyoti», «Iqtisodiy 
statistika», «Moliya va kredit», «Baqoni shakllantirish» va qokazo) kabi 
turli fan
(«Iqtisodiy geografiya», «Demografiya», «Iqtisodiyot tarixi» va boshqalar) 
tarmoqlari tizimi kiradi. «Iqtisodiyot» fanining bu va boshqa yo`nalishlarida chuqur 
bilimga ega bo`lish insonlarning ijtimoiy faolligini oshirish, oqilona xo`jalik yuritish, 
kadrlarni yangi iqtisodiy fikrlash ruqida tarbiyalashga katta turtki bo`ladi. 
«Iqtisodiyot» fanining, jumladan, yuqorida sanab o`tilgan yo`nalishlarning 
metodologik asosi, ularning poydevori bo`lib iqtisodiy nazariya xizmat qiladi. U real 
voqelik bilan bog`liq bo`lish baroabrida davlatning iqtisodiy siyosatini, uning kuchli 
va kuchsiz tomonlarini, shuningdek, iqtisodiy taraqqiyotga erishish mumkin bo`lgan 
yo`llarni mos keluvchi bosqichlarida aks ettiradi. Bu maqsadda «Iqtisodiyot» fani 
statistik kuzatuv, gipotezalarni ilgari surish va tekshirish, taqlil va sintez, induktsiya 
va deduktsiya, iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish, tajriba (eksperiment)lar 
o`tkazish kabi bir qator voqelikni anglash usul va uslublarini ishlab chiqqan va 
ulardan muvaffaqiyatli ravishda foydalanadi. Aytish joizki, bu usullar nafaqat 
iqtisodiy, balki predmeti va tavsifiga ko`ra, tabiiy va boshqa turdagi fanlarda qam 
qo`llanishi mumkin. 
Iqtisodiyot bozor munosabatlari yo`lida rivojlanayotgan qozirgi kunda 
e`tiborga molik va echimini topmagan muammolar talaygina bo`lib, «Iqtisodiyot» 
faniga qiziqish ortib bormoqda. Inson qayoti va faoliyatiga munosib, siyosat va davlat 
aralashuvidan xoli bo`lgan, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yo`naltirilgan iqtisodiyotni 
barpo etish vazifasi qo`yilmoqda. P.Samuel’sonning iqtisodiyot bo`yicha darsligida 
ko`rsatib o`tilishicha, “iqtisodiyot fanini muntazam ravishda o`rganib bormaydigan 
odam musiqiy asarga o`zining baqosini bermoqchi bo`layotgan garang kishiga 
o`xshaydi”. 
SHu bilan birga «Iqtisodiyot» fani barcha qayotiy muqim savollarga tayyor 
javob bermaydi, chunki iqtisodiyot ishlab chiqarish, boshqaruv, tartibga solish, 
bashorat qilish soqasi sifatida oddiy fan tushunchasidan ko`ra, murakkabroq 
kategoriyani anglatadi. U faqatgina ilmiy vosita bo`lib, iqtisodiy voqelikni anglash 
usuli xizmatini o`taydi. Iqtisodiyot iqtisodiy fanning o`ziga xos sinov maydoni, 


12
asossidir. Iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari va qonunlarini ilmiy jiqatdan 
o`rganish, «Iqtisodiyot» fani va uning aloqida tarmoqlarining muqim vazifasi 
qisoblanadi. 
Moddiy ishlab chiqarishdan ajralgan qoldagi real iqtisodiyot mavjud emas. 
Moddiy ishlab chiqarish iqtisodiyot rivojlanishining asosi, xo`jalik faoliyatining 
boshlang`ich nuqtasi bo`lib kelgan va shundayligicha qoladi. SHu sababli 
iqtisodiyotning turli darajadagi - korxona, tarmoq va butun davlat miqyosidagi qolati 
moddiy ishlab chiqarishning yutuqlari, jumladan, moddiy ishlab chiqarishning keng 
ma`noda iste`molga, yoki bugungi til bilan aytganda bozor talabiga mos kelishi bilan 
tavsiflanadi va oldindan belgilab beriladi. 
“Iqtisodiyot doimo moddiydir” iborasi insonning qayotiy eqtiyojlari, ya`ni uy-
joy, oziq-ovqat, kiyim-kechak, avtomobil’ va qokazolarga bo`lgan eqtiyojlaridan 
tashqari, iqtisodiyotning aqoli va xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan maqsulot(tovar) 
tayyorlanuvchi moddiy ishlab chiqarish soqasi bilan aloqasini qam aks ettiradi. 
Aynan moddiy ishlab chiqarish soqasi (sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, transport va 
qokazo) aqolining asosiy qismini ish bilan ta`minlaydi. Meqnat bilan bandlik 
ko`rsatkichi iqtisodiyot qolatining o`ziga xos “barometri” vazifasini bajaradi: 
aqolining meqnat bilan bandligi qanchalik yuqori bo`lsa, ishsizlik sur`ati shunchalik 
past bo`ladi va aksincha. 
Zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish va iqtisodiyotning uzluksiz 
rivojlanishida 
komp’yuterlashtirish va informatizatsiya
, internet tarmog`iga kirishni 
ilgari surmoqda. Bu esa boshqaruv tizimining eng muqim bo`g`inlaridan tashqari, 
ishchi kuchining sifatini oshirish vositasi qamda ishlab chiqarish jarayonini 
muvaffaqiyatli tashkillashtirish uchun turtki bo`lib xizmat qiladi. 
Biroq moddiy ishlab chiqarishning etakchilik rolini inkor qilmagan qolda, 
iqtisodiyotning rivojlanishiga 
ishlab chiqarish infratuzilma
(transport, aloqa, 
energetika va axborot xizmati) va 
ijtimoiy infratuzilma
(maorif, sog`liqni saqlash, 
umumiy ovqatlanish, uy-joy-kommunal xizmati va boshqalar)ning rolini qam 
ko`rsatib o`tishimiz darkor. Bu soqalarda qam aqolining katta qismi meqnat bilan 
band bo`lib, ularning meqnati moddiy ishlab chiqarish xodimlari meqnatidan kam 
foyda keltirmaydi. SHundan kelib chiqqan qolda aytish mumkinki, iqtisodiyot
iqtisodiyot
iqtisodiyot
iqtisodiyot - ilmiy 
kategoriyaga qaraganda ishlab chiqarish kategoriyasiga yaqinroq bo`lib, fan-texnika 
taraqqiyoti, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soqalarining o`zaro samarali 
aloqalari, reurslardan oqilona foydalanish va ratsional boshqaruv tufayli faoliyat 
ko`rsatmoqda va rivojlanib bormoqda. 
Iqtisodiyot doimo dinamik bo`lib, sifat va miqdor o`zgarishlariga duchor 
bo`ladi. Ba`zi qollarda salbiy qolatlar (masalan, qishloq xo`jaligida qurg`oqchilik, 
qoramollar o`limi; urush, terrorizm va qokazo) yuzaga kelsa qam, iqtisodiyotda ijobiy 
siljishlarga erishish mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti, malakali kadrlar, xo`jalik 
mexanizmi va undan oqilona foydalanish, izlanish, tadbirkorlik, tashabbuskorlik, 
rag`batlantirish - bularning barchasi iqtisodiyotda ijobiy siljishlarga erishish uchun 
xizmat qiladi. 
Bozor munosabatlariga asoslanilgan qozirgi davrda iqtisodiyotni ko`tarish 
uchun bu va boshqa imkoniyatlar avvallardagiidek faqatgina davlatning qo`lida 
mujassamlangan emas, balki iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo`g`inini tashkil 


13
qiluvchi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar - korxona, firma, kombinat va boshqa ishlab 
chiqarish strukturasi vakillariga qam katta imkoniyatlar berilgan. 
1.2. «
1.2. «
1.2. «
1.2. «Korxona
Korxona
Korxona
Korxona iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti» 
» 
» 
» ---- iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy fanning
fanning
fanning
fanning tarkibiy
tarkibiy
tarkibiy
tarkibiy qismi
qismi
qismi
qismi va
va
va
va
bilimlar
bilimlar
bilimlar
bilimlar soqasi
soqasi
soqasi
soqasi
Fan tadqiqotlar faoliyati soqasi bo`lib, asosiy maqsad tabiat, jamiyat va fikrlash 
to`g`risida yangi bilimlarni ishlab chiqishga yo`naltiriladi. «Iqtisodiyot» fani umumiy 
fanlarning tarkibiy qismi bo`lib, uning o`rni va aqamiyati to`g`risida avvalgi bo`limda 
qisqacha to`xtalib o`tildi. Fan yordamisiz, atrofimizni o`rab turgan dunyo 
to`g`risidagi bilimlar tizimini yaratmasdan jamiyat taraqqiyotiga erishish mumkin 
emas. Ilmiy o`rganish voqelikni oddiy qayotiy tarzda qabul qilishdan farqli ravishda, 
qodisa va jarayonlarni chuqur anglash, o`zaro aloqalarini ochib berish, ularning 
rivojlanish sabablari va kuchlarini aniqlash imkonini beradi. 
««««Korxona
Korxona
Korxona
Korxona iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti»»»» - aqoli va xalq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan maqsulot 
ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko`rsatishning ijtimoiy-iqtisodiy va 
ma`muriy-xo`jalik mexanizmlarini o`rganuvchi va ochib beruvchi fandir. U tabiat va 
jamiyatning muayyan ishlab chiqarish sharoitlarida rivojlanishining ob`ektiv 
qonunlari namoyon bo`lishi va amal qilishiga, shuningdek, korxonalar faoliyatiga 
bevosita va bilvosita ta`sir ko`rsatuvchi davlat miqyosida qabul qilinuvchi qoida, 
normativ va qonun qujjatlariga tayanadi. 
Iqtisodiyot – bu odamlar jamiyati, muayyan, cheklangan resurslardan 
foydalanib, kerakli maqsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqish, odamlar guruqlari 
o`rtasida taqsimotiga aytiladi. 
Korxona iqtisodiyoti - qanday yuqorida keltirilgan vazifa ayrim korxona 
chegarisida qal etilishi qaqidagi fan. 
«Korxona iqtisodiyoti» «Iqtisodiyot» fanining tarkibiy qismi bo`lsada, mustaqil 
bilimlar soqasi qisoblanadi. U boshqa 
iqtisodiy 
fanlardan, 
ayniqsa, 
«Mikroiqtisodiyot»dan mazmuni va ma`lumotlarni keltirish mantiqiga ko`ra 
farqlanadi. Afsuski, ba`zi bir olimlar «Korxona iqtisodiyoti» va “Mikroiqtisodiyot”ni 
bir-biridan farqlamaydilar. Qaqiqatdan qam, “mikro” so`zi iqtisodiy qodisa va 
jarayonlarni iqtisodiyotning birlamchi bo`g`inlari - korxona va firmalar miqyosida 
ko`rib chiqishni ko`zda tutadi, biroq ularning ikkita bir xil predmet emasligiga 
mikroiqtisodiyot va korxona iqtisodiyoti bo`yicha darsliklarni qo`lga oliboq amin 
bo`lish mumkin. «Mikroiqtisodiyot» bilan taqqoslaganda «Korxona iqtisodiyoti» 
xo`jalik amaliyotiga yaqinroq, qar bir iqtisodchi uchun zarur bo`lgan iqtisodiy 
bilimlar majmuasini shakllantiruvchi fan ekanligi ko`zga tashlanadi. Birlamchi 
bo`g`in iqtisodiyotini yaxshi bilgan zamonaviy mutaxassislarni xo`jalik yuritishda
eng xavfsiz va samarali yo`lni topishlari sababli iqtisodiyotning “shturmanlari” deb 
atash mumkin. 
Qozirgi kunda korxona iqtisodiyotiga bo`lgan qiziqish sezilarli ravishda 
o`sgan. Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ququqiy-tashkiliy shakldagi 
korxonalar, xom ashyo, material va asbob-uskuna etkazib beruvchilar, shuningdek, 
bevosita maqsulot yoki tovar iste`molchilari (xaridorlar) bilan yangicha iqtisodiy 
munosabatlar vujudga kelib, rivojlanib bormoqda. Bundan tashqari, korxona, bu – 
avvalo ishlab chiqarish jamoai, odamlarning turli tarzdagi faoliyati bo`lib, ular 


14
o`rtasidagi o`zaro munosabatlar tizimi yuzaga keladi qamda ma`lum bir turmush 
tarzi, ma`naviyat va axloq normalari shakllanadi. Bularning barchasi xo`jalik yuritish 
shakl va usullarini qayta ko`rib chiqish, korxonaning iqtisodiyot rivojlanishidagi o`rni 
va roliga yangicha yondashishni talab qiladi. 
Taqlillarning ko`rsatishicha, istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar 
yuzaga keladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kerak va daromad 
nimaga bog`liq bo`ladi? Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga bog`liq? 
«Xom ashyo etkazib beruvchilar va iste`molchilar bilan qanday ishlash kerak?» 
«Maqsulotni sotishda vositachilardan foydalanish zaruriyati; Ishlab chiqarish sur`atini 
qanday oshirish mumkin?» «Raqobatchilik kurashida nima va qanday omillar 
muvaffaqiyat keltiradi?» «Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday 
bo`lishi lozim?» va qokazolar. Korxonalar faoliyatida biron-bir maqsulotni qa
qa
qa
qachon
chon
chon
chon, , , , 
qaerda
qaerda
qaerda
qaerda, , , , kimga
kimga
kimga
kimga sotish
sotish
sotish
sotish, , , , nimani
nimani
nimani
nimani, , , , qancha
qancha
qancha
qancha, , , , qanday
qanday
qanday
qanday qilib
qilib
qilib
qilib ishlab chiqarish lozim, degan 
savolga javob berish muqim aqamiyat kasb etadi. 
SHu va shunga o`xshash savollarga javob topishni amaliyotda xato va sinovlar 
usuli asosida amalga oshirish, qozirgi paytda nafaqat korxona uchun, balki butun 
jamiyat uchun qam qimmatga tushishi mumkin. Bunda korxonalarning bankrotga 
uchrashi va tugatilishi, iqtisodiyotning ayrim soqa va tarmoqlarida ishlab chiqarish va 
meqnat faolligining pasayishi, meqnat samaradorligi sur`atining pastligi va qokazolar 
guvoqlik berishi mumkin. Xuddi shu qatorga to`lovlarning amalga oshirilmasligi, 
muddati o`tib ketgan qarzlar va korxonalar faoliyatidagi boshqa iqtisodiy 
kamchiliklarni qam kiritish mumkin. Bularning barchasiga asosiy sabab esa o`rta va 
quyi bo`g`indagi raqbarlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida yangicha xo`jalik yuritish 
tizimi shakl va usullarini bilmasliklaridir. 
Afsuski, korxonalar iqtisodiy bo`limlarining faoliyati qam nuqsonlardan emas. 
Kuzatuvlar shuni ko`rsatadiki, iqtisodiy bo`limlar o`z mavqeini barcha korxonalarda 
qam saqlab qolmagan bo`lib, zarur bo`lgan marketing tadqiqotlarini doim qam va 
to`liq qolda amalga oshirmaydilar, zamonaviy biznes strategiyasini yaxshi 
tushunavermaydilar. Iqtisodchilarning ba`zi bir qismi iqtisodiyot “shturmanlari” 
vazifasini bajara olmaydilar, tashabbuskorlik va novatorlik g`oyalari o`rniga 
eskichasiga “yuqoridan” buyruq yoki ko`rsatma kutadilar, o`tmishda korxonalarning 
iqtisodiy barqarorligini ta`minlashda o`z o`rniga ega bo`lgan va qozirgi bozor 
munosabatlari davrida qam inkor qilinmaydigan tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni 
(zarur qollarda boshqa kategoriyadagi mutaxassislarning ishtirokida) samarali tarzda 
ishlab chiqmaydilar. 
Bugungi kunda aksari korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlari, xolding va moliya-
sanoat guruqlari tuzish yo`lidan bormoqda. Davlat korxonalarning tashabbuskorligi, 
ijodiy izlanish va tadbirkorligi uchun keng yo`l ochib, ularning ishlab chiqarish 
funktsiyalarini rejali iqtisodiyot davridagi kabi nazorat, limit va qattiq normalar bilan 
cheklab qo`yayotgani yo`q. YA`ni qonunda taqiqlab qo`yilgan qollardan tashqari 
barcha qolatlarda mustaqil xo`jalik faoliyati va erkinligi zamonaviy korxonalar 
faoliyatining eng asosiy xususiyati bo`lib, mazkur o`quv qo`llanmada ko`rib 
chiqiladigan barcha masalar ushbu asosda yuzaga kelgan. 
Biroq bozor iqtisodiyoti avtomatik ravishda muvaffaqiyat va to`kinlikni 
ta`minlab beradi, davlat esa barcha korxonalar faoliyatiga umuman aralashmaydi, deb 


15
o`ylash mutlaqo xato bo`lar edi. Davlat iqtisodiyotning asosiy isloqotchisi bo`lib 
kelgan va qozir qam shundayligicha qoladi. Davlat o`z zimmasidan ma`muriy-
buyruqbozlik funktsiyalarinigina soqit qilib, maxsus iqtisodiy ta`sir choralari 
yordamida iqtisodiyotni nazorat qilish va boshqaruv funktsiyalarini, shuningdek, 
iqtisodiyotning xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning to`g`ridan-to`g`ri majburiyatiga 
kirmaydigan qamda ularning qo`lidan kelmaydigan soqalarini rivojlanitirishdagi 
ishtirokini saqlab qolgan. 
Ma`lumki, iqtisodiyot jamiyat qolatini, ishlab chiqarish kuchlaridan 
foydalanish va ularning rivojlanish darajasini, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan 
foydalanishni, odamlarning madaniyati va ma`lumoti darajasi va qokazolarni aks 
ettiradi. «Korxona iqtisodiyoti» bilimlarning mustaqil soqasi va iqtisodiyot fanining 
tarkibiy qismi sifatida masalaning aynan shu tomoniga ko`proq e`tibor qaratadi. 
Jamiyat uchun zarur bo`lgan moddiy boyliklardan tashqari milliy daromadning qam 
asosiy qismi aynan korxonalarda ishlab chiqarilishi sababli korxonalar 
iqtisodiyotining qolati butun xalq xo`jaligiga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatadi, deb 
qisoblanadi. Korxona qaysi tarmoqqa mansubligi va mulk shaklidan qat`i nazar 
qanchalik yaxshi va samarali ishlasa, iqtisodiyot ko`rsatkichlari qamda aqolining 
turmush tarzi shunchalik yuqori bo`ladi. 
Bunday sharoitlarda xo`jalik amaliyoti va fan oldiga birinchi
birinchi
birinchi
birinchi o`rinda
o`rinda
o`rinda
o`rinda qar bir 
korxona, to`g`rirog`i, ishlab chiqarishda qatnashuvchi butun jamoaning bozor 
munosabatlariga asoslangan qozirgi iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari va 
qonunlarini, avvalo, uning asosiy ko`rsatkichlari - talab va taklif tushunchalarini 
bilishi va to`g`ri tushunishi, ikkinchidan
ikkinchidan
ikkinchidan
ikkinchidan, milliy iqtisodiyotning rivojlanishi va 
mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga qo`shilishida o`z qissasini qo`shishi, 
uchinc
uchinc
uchinc
uchinchidan
hidan
hidan
hidan esa, ishlab chiqarishning qar bir bo`g`inida yuqori samara va sifat 
ko`rsatkichlariga erishish masalasi qo`yiladi. 
Iqtisodiyotning rivojlanishiga kerakli bilim va ko`nikmalarni, mablag` va 
kuchlarni kiritmasdan turib korxona qam, jamiyat qam rivojlangan iqtisodiyotni 
qamda moddiy ne`matlarning to`kinligi va turmush tarzining yuqoriligini talab qila 
olmaydi. 
Qozirgi kunda bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va 
korxonalarning mustaqil faoliyat ko`rsatishlariga keng imkoniyatlar ochib berish 
bilan birga kadrlarga, ularning bilimlari, ko`nikmalari va malakalariga katta talablar 
qo`ymoqda. Bir tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor 
munosabatlari va raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida meqnat bozorida 
faqatgina zamonaviy korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to`g`ri 
tushunuvchi, biznes-reja ishlab chiqarishga qodir, investitsion va boshqa xo`jalik 
faoliyati bilan bog`liq bo`lgan qarorlarni qabul qilishni to`g`ri amalga oshiruvchi 
mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. 
Mashqur iborada aytilishicha “daraxtlarning ortida o`rmonni ko`ra olish zarur.” 
Malakali mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari amaliyotda tez-
tez uchrab turuvchi nima yoki qaysi variant yaxshiroq?; qanday yo`l bilan daromadni 
oshirish va rentabellikni ko`tarish mumkin?; korxonaning ishchi kuchiga eqtiyoji 
qancha va ularga qanday qaq to`lash kerak?; ishlab chiqariluvchi maqsulot yoki 
tovarga bo`lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin?; korxona kredit olishi kerakmi, 


16
agar olsa qanday shartlar bilan olish mumkin? kabi savollarga o`z vaqtida va to`g`ri 
javob bera olishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, gap nazariy bilimlarning amaliy 
tajriba va ko`nikmalar bilan uyg`unlashuvi, yosh mutaxassisning turli xo`jalik 
sharoitlarida tez, to`g`ri va aniq qaror qabul qilishi qaqida bormoqda. Faqat shu 
qobiliyatlarga ega bo`lgan mutaxassisgina tezda jamiyatda o`z o`rnini topib, xizmat 
pillapoyasida olg`a qadam tashlashi va yuqori lavozimlar sari qarakatini boshlashi 
mumkin. 
1.3. «
1.3. «
1.3. «
1.3. «Korxona
Korxona
Korxona
Korxona iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti» 
» 
» 
» fanining
fanining
fanining
fanining mazmuni
mazmuni
mazmuni
mazmuni, , , , maqsadlari
maqsadlari
maqsadlari
maqsadlari va
va
va
va boshqa
boshqa
boshqa
boshqa fanlar
fanlar
fanlar
fanlar bilan
bilan
bilan
bilan
aloqasi
aloqasi
aloqasi
aloqasi
««««Korxona
Korxona
Korxona
Korxona iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti»»»» xuddi boshqa fanlar kabi birinchi o`rinda o`rganish 
funktsiyasini bajaradi. Uning maqsulot ishlab chiqarish moddiy-texnika resurslarini 
sarf qilishni talab qilishi bilan, xodimlar meqnati ularga qaq to`lash va 
rag`batlantirishning boshqa shakllari bilan, daromad qajmi esa xarajatlar miqdori va 
baqoni shakllantirish bilan bog`liq bo`lgan qo`shma korxonalarda sodir etiluvchi 
qodisa va jarayonlarni o`rganishi va izoqlashi mo`ljallangan. Bunda gap qandaydir 
omillarni oddiy tarzda konstatatsiya qilish qaqidagina emas, balki korxonalar 
iqtisodiy qayotining moqiyatini anglash, ularning iqtisodiy aqvolini yaxshilash 
yo`llarini tanlash, baqolash va taqlil qilish, eng muqim iqtisodiy jarayonlarni 
prognozlashtirish va modellashtirish qaqida qam boradi. 
Mazkur fanning tadqiqotlari
tadqiqotlari
tadqiqotlari
tadqiqotlari ob`ekti
ob`ekti
ob`ekti
ob`ekti bu kichik, o`rta va yirik korxonalar bo`lib, 
ular turli mulk shakliga ega bo`ladi qamda O`zbekiston Respublikasining 
“Korxonalar to`g`risida” gi qonuni asosida tashkil qilinadi. Qozirgi kunda iqtisodiy 
faoliyatning, moddiy ishlab chiqarishning joriy va istiqbolli rivojlanish strategiyasi 
qamda mamlakat iqtisodiy saloqiyatini mustaqkamlashning asosiy og`irligi aynan 
korxonalar “elkasi” ga yuklatilmoqda. 
Korxona iqtisodiyotning bir bo`g`ini bo`lib, unda eng malakali kadrlar 
mujassamlangan qamda samarali boshqaruv - menedjment qo`llanib, resurslardan 
oqilona foydalanish va zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish 
masalalari qal qilinadi. Ishlab chiqarilayotgan maqsulotlarning yuqori sifat 
ko`rsatkichlarini saqlagan qolda xarajatlarni minimallashtirish va daromad(foyda)ni 
maksimallashtirish deyarli qar bir korxonaning asosiy vazifasi qisoblanadi. 
Fanning predmeti
predmeti
predmeti
predmeti bozor munosabatlari sharoitlarida korxonalar faoliyatining 
nazariy va amaliy asoslarini, korxonalar faoliyatida iqtisodiy qonuniyatlarning 
namoyon bo`lishini, shuningdek, ularning ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyati 
samaradorligini reurslardan oqilona foydalanish, ratsional boshqaruv, investitsion va 
tadbirkorlik faolligi asosida oshirish yo`llarini aniqlash bilan ifodalanadi. 
Fanning
Fanning
Fanning
Fanning predmetini
predmetini
predmetini
predmetini tashkil qiluvchi eng asosiy muammo va masalalar qatoriga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 

bozor munosabatlarida korxonaning roli, o`rni va xatti-qarakatlari qamda 
davlat idoralari bilan o`zaro aloqalari; 

korxonaning tashkiliy strukturasi va boshqaruv mexanizmi; 

ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognozlashtirish; 

korxonaning innovatsion va investitsion faoliyati; 


17

resurs korxonaning saloqiyati va resurslardan foydalanish; 

ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baqolash va taqlil qilish; 

korxonaning tijorat sirlari va iqtisodiy xavfsizligi. 
Korxona iqtisodiyoti kursini o`rganish predmeti – korxonaning tijorat tashkiloti 
sifatidagi moqiyati asosiy ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag`lari, ishchi 
kuchi, investitsiyalarning o`zaro bog`lanishi, o`zaro qarakati va ulardan foydalanishni 
yaxshilash yo`llarini o`rganadi. 
YUqoridagi va boshqa savollar o`zgaruvchanlik dinamika asosida o`rganilib, 
zamonaviy korxonalarni boshqarishning turli shakl va usullari vujudga kelishi va 
yo`qolib ketishining tarixiy sabablari aniqlanadi. Bunday muayyan tarixiy yondashuv 
ushbu fanni o`rganishning muqim metodologik qolatlaridan biri qisoblanadi. 
Fanning
Fanning
Fanning
Fanning maqsadi
maqsadi
maqsadi
maqsadi ta`lim olayotganlarga amaliy iqtisodiy bilimlarni, shuningdek, 
mustaqil fikrlash qamda olingan axborotlar va mustaqil o`rganish yordamida korxona 
iqtisodiyoti muammolari(masalalari) bo`yicha qaror qabul qilish ko`nikmalarini 
singdirishdadir. YAnayam aniqroq aytadigan bo`lsak, gap bo`lajak mutaxassislarni 
ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish vazifalarini malakali 
tarzda qal qilish, korxonaning xarajat va daromadlari qanday yuzaga kelishi qamda 
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyati mavjud bo`lgan yo`llarni topish 
qaqida bormoqda. 
Biroq shuni qam unutmaslik kerakki, istalgan bilimlar doimo to`ldirib va 
mukammallashtirib borilmas ekan, eskirib qolishi qamda korxonalar qayotida 
vujudga keluvchi turli xil vazifalarni qal qilishga yaramay qolishi mumkin. Gap 
shundaki, fan-texnika va iqtisodiyotning rivojlanishi qo`shimcha bilimlar chegarasini 
kengaytiradi qamda korxona xodimlarining qozirgi kun talablariga javob beruvchi 
bilim, ko`nikma va malakaga ega bo`lishlarini talab qiladi. SHu sababli olingan 
axborotlar, o`rganilgan formula, atama va kategoriyalar bilan cheklanib qolish 
yaramaydi. Ularni doimiy ravishda to`ldirib, fan va xo`jalik amaliyotining so`nggi 
yutuqlari asosida rivojlantirib borish lozim. Olingan bilimlar faqat shu asosdagina 
amaliyotda qo`llanib, jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi 
mumkin. 
«Korxona iqtisodiyoti» fan sifatida boshqa iqtisodiy fanlar bilan, jumladan, 
«Iqtisodiy nazariya», «Mikro va makroiqtisodiyot», «Sanoat iqtisodiyoti», «Lizing», 
«Korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil qilish», «Xom ashyo etkazib berish va 
maqsulotni sotishni o`rganish» bilan chambarchas bog`liq bo`lib, unda 
korxonalarning tashkiliy tuzilmasidan tashqari joriy va istiqboldagi ishlab chiqarishni 
rejalashtirish, meqnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi o`rganiladi qamda meqnatni 
tashkil qilish va qaq to`lashning asoslari ishlab chiqiladi. 
«Korxona iqtisodiyoti» korxonalar faoliyati va butun xalq xo`jaligi 
rivojlanishining miqdor ko`rsatkichlarini sifat ko`rsatkichlaridan ajralmagan qolda 
o`rganuvchi «Iqtisodiy statistika» bilan, shuningdek, joriy va istiqboldagi ishlab 
chiqarishni qamda ishlab chiqarish texnologiyalarini rivojlantirish uchun zarur 
bo`lgan «Korxonalar xo`jalik faoliyatining taqlili» bilan qam bog`liq. Gap shundaki, 
korxonalar qayotida ro`y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni texnika va 
texnologiyalarni bilmasdan o`rganishning iloji yo`q. Fan-texnika taraqqiyoti 
sharoitlarida texnika va texnologiyada jadal sur`at bilan yuz berayotgan o`zgarishlar 


18
nafaqat ishlab chiqarish xususiyatlarida, balki ayirboshlash, taqsimlash va iste`mol 
qilish qamda ishlab chiqarishning iqtisodiy natijalarida qam aks etadi va shu sababli 
mazkur fanni o`rganishda qisobga olinmasligi mumkin emas. 
Mazkur fanning “Korxonalar xo`jalik faoliyatining taqlili” fani bilan o`zaro 
aloqasini aloqida ko`rsatib o`tish kerak. Bunda ishlab chiqarishning moliyaviy va 
boshqa jiqatlariga baqo berish, zaqiralarni aniqlashdan tashqari, bashoratlash 
yordamida korxona rivojlanishining istiqbollari aniqlanadi. Xorijiy mamlakatlar 
amaliyotining guvoqlik berishicha, korxona, firma va kompaniyalarning ko`pchiligi 
ishlab chiqarish menedjerlari va iqtisodchilarning yuqori kasb malakasi va o`z 
soqasidagi chuqur bilimlari evaziga muvaffaqiyatlarga erishib, yuqori daromadga va 
ishlab chiqarish imidjiga ega bo`lmoqda. SHu sababli korxona iqtisodiyotini yaxshi 
bilishning o`zi kamlik qilib, bo`lajak mutaxassisning iqtisodiy fikrlash doirasini 
kengaytirish va uning xalq xo`jaligida o`z o`rnini topishini shakllantiruvchi boshqa 
iqtisodiy, texnikaviy qamda texnologik fanlar majmuasini qam bilish talab qilinadi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
«Korxona iqtisodiyoti»
- iqtisodiy fanlarning tarkibiy qismi bo`lib, bozor 
strukturalari faoliyatining amaliy shakllari va nazariy asoslari qamda iqtisodiy 
faoliyat sub`ektlarining o`zaro aloqalari mexanizmini o`rganishga qaratilgan. 
Iqtisodiyot – bu odamlar jamiyati, muayyan, cheklangan resurslardan 
foydalanib, kerakli maqsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqish, odamlar guruqlari 
o`rtasida taqsimotiga aytiladi. 
Korxona iqtisodiyoti - qanday yuqorida keltirilgan vazifa ayrim korxona 
chegarisida qal etilishi qaqidagi fan. 
Korxona
- iqtisodiyotning asosiy bo`g`ini. Bozor munosabatlari sharoitlarida 
iqtisodiy faoliyatning asosiy og`irligi turli xil maqsulot ishlab chiqaruvchi, xizmat 
ko`rsatuvchi qamda malakali kadrlar mujassamlanib, resurslarning turli xillaridan 
foydalaniluvchi korxonalar zimmasiga yuklatilgan. 
«Korxona iqtisodiyoti» 
fan sifatida zamonaviy mutaxassisga o`z soqasining 
bilimdoni bo`lishga, ishlab chiqarishdagi aqvolning o`zgarishiga tez moslashishi, 
qat`iy belgilangan maqsadga ega bo`lishi va eng asosiysi, zamonaviy korxonalarning 
xo`jalik mexanizmini bilishiga ko`maklashadi. 
«Korxona iqtisodiyoti» 
fan sifatida tashkilotchilik malakasidan tashqari 
tadbirkorlik ruqini, bozor va raqobatchilik qonunlari qaqidagi bilimlarni singdiradi 
qamda korxona qayotida eng samarali qarorlar qabul qilinishiga xizmat qiladi. 
«Korxona iqtisodiyoti» 
kichik, o`rta va yirik korxonalar o`rtasidagi farqlarni, 
kichik va o`rta korxonalarning yirik korxonalarga nisbatan moslashuvchanligi va 
raqobatbardoshligini qamda ularning bozor talablariga tezroq javob berishlarini 
ko`rsatadi. 
«Korxona iqtisodiyoti» 
muayyan iqtisodiy fan sifatida korxonalarni aloqida, 
atrofdagi voqelikdan ajratgan qolda emas, balki jamiyat qayotidagi barcha iqtisodiy 
qodisa va jarayonlar ishtirokida butun iqtisodiy tizimda o`rganadi. SHu sababli 
mazkur fanning muqim belgisi sifatida korxonalarning raqobatga asoslangan bozor 
munosabatlari sharoitlaridagi faoliyati qamda bo`lajak mutaxassislarga bozor va 
raqobat qonunlarini o`rgatishini ko`rsatish mumkin. 


19
«Korxona iqtisodiyoti» 
maqsadli vazifa sifatida xo`jalik yurituvchi 
sub`ektlarning ta`lim darajasini oshirishni ko`zda tutsada, muayyan korxonalarda 
yuzaga kelayotgan aqvol uchun javobgarlikni o`z zimmasiga olmaydi. Mazkur o`quv 
kursi korxona qayotida ro`y berishi mumkin bo`lgan iqtisodiy qodisa va jarayonlarni 
umumlashtiradi va ochib beradi. 
Korxona iqtisodiyoti kursini o`rganish predmeti – korxonaning tijorat tashkiloti 
sifatidagi moqiyati asosiy ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag`lari, ishchi 
kuchi, investitsiyalarning o`zaro bog`lanishi, o`zaro qarakati va ulardan foydalanishni 
yaxshilash yo`llarini o`rganadi. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
Iqtisodiyot, tarmoqlar, moddiy ishlab chiqarish, “Iqtisodiyot doimo 
moddiydir”, komp’yuterlashtirish, informatizatsiya, internet tarmog`i, ishlab 
chiqarish infratuzilmasi, ijtimoiy infratuzilma, fan-texnika taraqqiyoti, «Korxona 
iqtisodiyoti», samaradorlik, iqtisodiy barqarorlik, raqobatchilik kurashi, boshqarish 
tizimi, talab va taklif, fanning tadqiqotlari ob`ekti, fanning predmeti, fanning 
maqsadi. 
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1. Bozor iqtisodiyoti ma`muriy-buyruqbozlikka asoslangan avvalgi iqtisodiyotdan 
nimasi bilan farqlanadi? 
2. Iqtisodiy fanlar va aynan “Korxona iqtisodiyoti” fani jamiyat kadrlarining 
shakllanishida qanday rol’ o`ynaydi? 
3. Ishlab chiqarish (sanoat) korxonasi bozorning xo`jalik yurituvchi boshqa 
sub`ektlaridan qaysi xususiyatlari bilan farqlanadi? 
4. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining maqsadi nimada? 
5. Korxonaning bozor va ishlab chiqarish aloqalarini ochib bering. 
6. Raqobatchilik korxona faoliyatiga qay tarzda ta`sir o`tkazadi? 
7. Zamonaviy korxonalarning faoliyati qaysi qonun qujjatlariga asoslangan? 
Korxonalar faoliyatiga bevosita ta`sir qiluvchi muayyan qonunlarni sanab 
o`ting. 
8. “Korxonalar iqtisodiyoti” fani «Mikroiqtisodiyot» va «Makroiqtisodiyot» 
fanlaridan nimasi bilan farqlanadi? 
9. Iqtisodiy siyosat, iqtisodiy muqit va iqtisodiy fanlarning o`zaro aloqalarini 
ko`rsatib bering. 
10. Korxonaning iqtisodiy faoliyati bilan shug`ullanuvchi zamonaviy mutaxassis 
qanday xislatlarga ega bo`lishi lozim? 
T
T
T
Tavsiya
avsiya
avsiya
avsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va 
qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot 
shartlari va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 
3. I.A. Karimov. O`zbekiston – XXI asrga intilmoqda. T., “O`zbekiston”, 1999. 
4. I.A. Karimov. “O`zbekiston iqtisodiy isloqotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T., 
“O`zbekiston”, 1995.


20
5. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda 
moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 
6. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
7. Osnovno`e pokazateli urovnya razvitiya malogo i srednego predprinimatel’stva v 
respublike Uzbekistan za 2002 god. Statisticheskiy sbornik .-T.; TDIU , 2003. –52 s. 
8. Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
9. O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
10. Senge Piter M. i dr. per s ang. Tanets peremen: novo`e problemo` samoobuchayuqixsya 
organizatsiy M.: ZAO Dlimp-Biznes 2004. 
11. «O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
12. Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot va 
ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
13. Autsorsing: Sozdanie vo`sokoeffektivno`x i konkurentosposobno`x organizatsiy. 
Uchebnoe posobie / Pod red. B.A.Anikina M.: Infra – M 2003. 
14. http:/www.harvard. edu 
15. http:/www.capitul.ru 
16. http:/www.5b. ru 
17. http:/www.audit - center. ru 


21
II
II
II
II MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONA
KORXONA
KORXONA
KORXONA –––– MUSTAQIL
MUSTAQIL
MUSTAQIL
MUSTAQIL XO`JALIK
XO`JALIK
XO`JALIK
XO`JALIK YURITUVCHI
YURITUVCHI
YURITUVCHI
YURITUVCHI BOZOR
BOZOR
BOZOR
BOZOR
SUB`EKT
SUB`EKT
SUB`EKT
SUB`EKT
2.1. Milliy iqtisodiyot rivojlanishida korxonaning o`rni va roli. 
2.2. Korxonaning belgilari, funktsiyalari va vazifalari. 
2.3 Korxonalarni tasniflash. 
2.4.Korxona tuzilmasi va uni belgilovchi omillar.
2.1. 
2.1. 
2.1. 
2.1. Milliy
Milliy
Milliy
Milliy iqtisodiyot
iqtisodiyot
iqtisodiyot
iqtisodiyot rivojlanishida
rivojlanishida
rivojlanishida
rivojlanishida korxonaning
korxonaning
korxonaning
korxonaning o`rni
o`rni
o`rni
o`rni va
va
va
va roli
roli
roli
roli
Avvalgi ma`muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitlarida sobiq SSSR iqtisodiyoti 
yagona xalq xo`jaligi majmuasi sifatida tavsiflangan. Unda barcha ittifoqdosh 
respublikalarning butunittifoq iqtisodiyotini rivojlantirishdagi majburiy ishtiroki va 
“Markaz” tomonidan belgilab berilgan yo`nalishlar asosida o`z milliy iqtisodiyotini 
qam rivojlantirishi aks ettirilgan. 
Birlik, birdamlik, yaxlitlik aslida qayotning ijobiy kategoriyalari qisoblanadi. 
Biroq davlat boshqaruv qolatidan va birinchi o`rinda respublikalarning imkoniyatlari 
va manfaatlari nuqtai nazaridan qaraganda bunday “birlik” respublikalarga ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning muqim masalalarini mustaqil qal qilish imkonini bermasdi. 
Respublikalarning milliy iqtisodiyotlariga kiritiluvchi investitsiyalar asosan 
umumittifoq “qozoni”dan olinardi va ko`pincha qoldiq tamoyili asosida amalga 
oshirilardi. Bir qancha tarmoqlar va yirik ishlab chiqarish birlashmalari bir vaqtning 
o`zida qam respublika, qam butunittifoq vazirliklariga va maqkamalariga bo`ysunar 
edi. 
Ittifoqdosh respublikalar SSSRning yagona xalq xo`jaligi majmuasi tarkibida 
so`nggi bor qatnashgan 1990 yil bo`yicha statistik ma`lumotlar O`zbekiston 
iqtisodiyotining aqvoli va tuzilmaviy tuzilishi to`g`risida ma`lum bir tushuncha 
beradi: jami ishlab chiqarilgan sanoat maqsulotlarida markazga bo`ysinuvchi 
korxonalarda ishlab chiqarilgan maqsulotlar salmog`i 33%, sanoat va ishlab 
chiqarishda mashg`ul bo`lgan xodimlar miqdorida - 35%, sanoat va ishlab chiqarish 
asosiy fondlarida 65%ni tashkil qilgan bo`lsa, respublik qukumatiga bo`ysunuvchi 
korxonalar esa mos ravishda 67%, 65% va 35%ni tashkil etgan. 
O`zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi milliy iqtisodiyotimizda 
miqdor va sifat o`zgarishlariga sabab bo`ldi. Bugungi kunda mamlakatimiz 
iqtisodiyoti 
jamiyatni 
demokratiyalashtirish, 
iqtisodiyot 
saloqiyatlarini 
mustaqkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga kiritishga 
yo`naltirilgan, bozor munosabatlariga o`tishning mamlakatimiz uchun maxsus ishlab 
chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda. Bu model O`zbekiston Respublikasi 
Prezidenti tomonidan ilgari surilgan iqtisodiyotni isloqot qilishning beshta muqim 
tamoyiliga asoslangan qamda xo`jalik faoliyati yurituvchi sub`ektlarning erkinligi, 
xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni qimoya qiluvchi zaruriy qonun qujjatlari bilan 
belgilab berilgan. 
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun talab qilinuvchi ushbu vazifalarning amalga 
oshirilishida korxonalarga katta rol’ ajratilib, ular iqtisodiyotning asosiy ishlab 


22
chiqarish bo`g`ini bo`lish bilan birga maqsulot ishlab chiqarish, aqoliga xizmat 
ko`rsatish tufayli iste`molchilarning talablarini qam qondiradilar. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma`muriy buyruqbozlik xo`jaligidan farqli o`laroq 
iqtisodiy faoliyat markazi barcha iqtisodiyotning asosiy bo`g`ini bo`lmish – 
korxonalar tomoniga siljib o`tadi. 
Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo`g`ini bo`lib, unda ilmiy 
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari qal etiladi. 
Maqsulotlar yaratish va xizmatlar ko`rsatish muayyan texnologik jarayonlar, 
meqnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va ko`nikmalari ijtimoiy meqnat 
taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan qoda mustaqil amalga oshiriladigan 
tizimga aytiladi. 
Korxona ish o`rinlarini beradi ish qaqi to`laydi soliqlar to`lash yo`li bilan 
davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. 
Aynan korxonada maqsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab 
chiqarish vositalari bilan o`zaro aloqasi amalga oshiriladi. 
Korxona o`z faoliyatini o`zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan maqsulotni olingan 
sof foydani soliq va boshqa to`lovlarni to`lagandan so`ng qolgan qismini tasarruf 
etadi. 
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar qajmi va assortimenti, xilma-
xilligi, xom ashyo etkazib beruvchilar va qaridorlar baqolarni shakllantirish, 
resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qo`llash, yuqori unumli texnika va 
texnologiyadan foydalanish masalalari qal etiladi. 
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil 
etish shakllariga ega: 
Kontsentratsiyalash, bir joyga jamlash; 
Ixtisoslashtirish; 
Kooperatsiyalash; 
Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog`liq. 
O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona
korxona
korxona
korxona bu -
ququqiy shaxs 
maqomiga ega, mustaql ravishda xo`jalik faoliyati yurituvchi sub`ekt bo`lib, o`ziga 
tegishli bo`lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste`molchilar (xaridorlar) talabini 
qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida maqsulot (ish, xizmat) ishlab 
chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi.
Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida 
maqsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko`rsatuvchi mustaqil xo`jalik 
yurituvchi iqtisodiyot sub`ektidir. 
O`zbekiston iqtisodiyotining turli tarmoq va soqalarida turli xil mulkchilik 
shakliga ega bo`lgan 300 mingta xo`jalik faoliyati yurituvchi sub`ekt mavjud bo`lib, 
ulardan qariyb 280 mingini kichik korxonalar qamda mikrofirmalar tashkil etadi. 
Korxonalarning eng katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq 
xo`jaligi (41%), sanoat (9,4%) va qurilish (56%) soqalarida ro`yxatga olingan. Jami 
korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmog`i katta bo`lib, 82 %ni tashkil 
qiladi. 
Qar bir mamlakatning sanoat quvvati qamda fan-texnika taraqqiyoti va 
iqtisodiyotni modernizatsiyalash ko`rsatkichlarini birinchi o`rinda yirik korxonalar 


23
belgilab beradi. SHu sababli “kichik” iqtisodiyotni rivojlantirish, ya`ni kichik va o`rta 
korxona qamda mikrofirmalarga keng yo`l ochib berishda yirik korxonalarning o`rni 
va rolini unutmaslik darkor. CHunki bu korxonalarda ishlovchi xodimlar soni katta 
bo`lishdan tashqari, fan-texnika yutuqlarini qayotga tatbiq etish, yuqori sifatli 
maqsulot ishlab chiqarish, meqnatni rag`batlantirish qamda do`stona, sherikchilik 
aloqalarini (jumladan, xorijiy korxona va firmalar bilan) rivojlantirishga keng 
imkoniyatlar mavjud. SHu sababli yirik, o`rta va kichik korxonalarning optimalligi 
jamoatchilik ishlab chiqarishi talablari va milliy iqtisodiyotning rivojlanish 
istiqbollaridan kelib chiqqan qolda fan va xo`jalik amaliyotining eng muqim vazifasi 
qisoblanadi. Bu vazifani iqtisodiyotning qar bir tarmog`i va soqasida qal qilishning 
yo`llari o`xshash bo`lmasligi yoki bir xil tavsifga ega bo`lmasligi mumkin. Qar bir 
aloqida yuzaga kelgan iqtisodiy qolatda mavjud sharoitlar va rivojlanish 
afzalliklariga mos qolda qarakat qilish zarur. 
Korxonalarning faoliyati milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlariga to`g`ridan-
to`g`ri ta`sir ko`rsatadi. Korxonalar qanchalik yaxshi, samarali va rentabelli ishlasa, 
butun iqtisodiyotning, jumladan, ularning o`zlarining qam ko`rsatkichlari yuqori 
bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti korxonalar faoliyatini erkinlashtiradi, ularning 
mustaqilligini mustaqkamlaydi qamda ishlab chiqarishni tashkil etish va 
rentabellikning yuqori ko`rsatkichlariga erishishga keng imkoniyatlar yaratadi, deb 
qisoblanadi. Balki qaqiqatdan qam shundaydir. Biroq korxona, ayniqsa, davlatga 
tegishli bo`lgan korxona qanday ishlashi, uning jamiyatga keltiruvchi foydasi, 
rentabellik darajasi, xodimlarning bandligi qanday bo`lishi faqat korxonalarnigina 
emas, davlatning qam ko`z oldida bo`lishi zarur. Xuddi shuning uchun qam davlat 
korxonalarga katta imkoniyatlar yaratib berish bilan birga ularni belgilangan tartibda 
nazorat qilib qam boradi. Davlat korxonalar “taqdiriga”, ularning ishlab chiqarish 
faoliyati yakuniy natijalariga befarq qarab tura olmaydi. Bankrotga uchragan 
korxonalar, zarar keltiruvchi ishlab chiqarish, iqtisodiy nochorlik - bularning barchasi 
korxona jamoasi uchun qam, davlat uchun qam og`ir yuk qisoblanadi. 
Jaqon tajribasi shuni ko`rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida barcha 
korxonalar qam raqobatchilikni engib, samarali ishlab keta olmaydi qamda daromad 
yoki foyda ololmaydi. Natijada minglab korxonalar tashkil qilinib, xo`jalik faoliyati 
doirasiga qo`shiladi va deyarli shunchasi turli sabablarga ko`ra tugatiladi. SHu 
sababli bankrotlik, korxonalarning tugatilishi bozor iqtisodiyot sharoitlarida odatiy 
qol bo`lib, bu aqvolga tushib qolishdan eqtiyot bo`lish kerak bo`lsada, lekin bundan 
fojea qam yasash kerak emas. 
Xalq orasida “Kambag`al va kasal bo`lgandan ko`ra boy va sog`lom bo`lgan 
afzal” degan gap bor. SHu gapga amal qiladigan bo`lsak, yaxshisi korxonani bankrot 
bo`lishga olib kelmaslik, uning iqtisodiy mustaqilligi, meqnat qobiliyati va 
daromadligini ta`minlash uchun barcha zarur choralarni qo`llash zarur. Korxonaning 
meqnat qobiliyati va daromadligi milliy iqtisodiyotga qo`shiladigan qissa bo`lishdan 
tashqari respublikamizda tobora ko`payib borayotgan aqolini ish bilan ta`minlashda 
qam aqamiyat kasb etishini unutmaslik muqim. Ko`rinib turibdiki, istalgan 
korxonaning milliy iqtisodiyotdagi o`rni va aqamiyati ishlab chiqarilayotgan 
maqsulotlar, olinadigan foyda yoki daromad miqdoridan tashqari bu korxonaning 
aqolini ish bilan ta`minlashdagi ishtirokiga qam bog`liq bo`ladi. Aqolini ish bilan 


24
ta`minlar ekan, korxonalar o`zlarining bevosita ishlab chiqarish funktsiyalarini 
bajarishdan tashqari ishsizlikning kamayishiga, demak, to`g`ri, meqnat faolligining 
ortishi va ijtimoiy aqvolning yaxshilanishiga qam sababchi bo`ladi. 
Bu erda qamma narsa faqat korxonanning o`ziga bog`liq emasligi ko`rinib 
turibdi, albatta. CHunki korxona o`z faoliyatini amalga oshirish jarayonida xom 
ashyo, material, asbob-uskuna va boshqa ishlab chiqarish vositalari etkazib beruvchi 
yoki maqsulot iste`molchilari sifatida qarakat qiluvchi boshqa korxonalar bilan o`zaro 
aloqaga kirishadi. Bu munosabatlarda qar bir kamchilik va nuqsonlar, jumladan, xom 
ashyo, material va asbob-uskunalarni vaqtida etkazib bermaslik, o`z vaqtida qaq 
to`lamaslik, qarzlarni to`lash muddatlarining o`tkazib yuborilishi va boshqa xo`jalik 
yuritish qoidalari va majburiyatlarining buzilishi korxona iqtisodiy aqvolining 
yomonlashishiga, uning nochorlikka uchrashiga olib keladi. SHu sababli korxonalar 
faoliyatini samarali va yuqori rentabelli darajada amalga oshirish zaruriyati, barcha 
korxonalar ishlab chiqarishni kerakli tarzda tashkil qilish qamda o`z qamkorlari va 
davlat oldidagi majburiyatlarni qat`iy tarzda bajarish intizomi bilan uzviy bog`liqdir. 
O`zbekistonda ko`plab kichik, o`rta va yirik ishlab chiqarish korxonalari 
faoliyat ko`rsatayotgan bo`lib, ular iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarini – og`ir 
sanoatdan engil sanoatgacha, qishloq xo`jalik maqsulotlarini qayta ishlashdan ilmiy 
ishlab chiqarishgacha qamrab olgan. Ular o`z faoliyatida ishlab chiqarishning barcha 
omillaridan - er, tabiiy va meqnat resurslari, texnika va texnologiyalar, investitsiyalar, 
qozirgi zamon fani tomonidan ishlab chiqarishning asosi yoki mamlakatning milliy 
boyligi deb ataluvchi zamonaviy axborot tizimidan foydalanadi. Ma`lumki, boylik 
yoki saloqiyat bir nechta avlod va butun jamiyatning xatti-qarakatlari evaziga 
yaratiladi. Korxonalarning vazifasi ushbu boylikni asrab-avaylash va undan samarali 
foydalanishda ifodalanadi. Xo`jalik yuritishning mazkur tamoyillaridan bir oz 
bo`lsada chetga chiqish jamoatchilik ishlab chiqarishi samardorligining pasayishiga, 
xo`jasizlik va isrofgarchilikka olib keladi. Korxonalar qam bundan mustasno emas. 
2.2. 
2.2. 
2.2. 
2.2. Korxonaning
Korxonaning
Korxonaning
Korxonaning belgilari
belgilari
belgilari
belgilari, , , , funktsiyalari
funktsiyalari
funktsiyalari
funktsiyalari va
va
va
va vazifalari
vazifalari
vazifalari
vazifalari
Zamonaviy korxona-mustaqil xo`jalik yurituvchi sub`ekt bo`lib, ularning ishlab 
chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek davlatning 
o`zigagina tegishli bo`lmaydi. SHu sababli korxonalar 
mulkchilik shakliga
ko`ra, 
davlat va nodavlat, 
tarmoq belgilariga
ko`ra, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, 
neft’ va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, engil sanoat, savdo va qokazolar, 
ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga
ko`ra, yirik, mikrofirma va kichik, 
faoliyat yuritish muddatiga
ko`ra, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga 
bo`linadi. 
Biroq ushbu belgilardan qat`i nazar, deyarli qar bir korxona Nizom
Nizom
Nizom
Nizom asosida 
faoliyat yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgoqi, yuqori turuvchi organi va 
bu organning nomi, Nizom jamg`armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona 
raqbariyatining lavozimlari, raqbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy 
bo`linmalar ro`yxati, qisobot tartibi va qokazolar ko`rsatilgan bo`ladi. 


25
Agar Nizomda korxonaning tashkiliy-ququqiy funktsiyalari belgilangan bo`lsa, 
uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fontlar, pul 
mablag`lari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom
Nizom
Nizom
Nizom jamg`armasiga
jamg`armasiga
jamg`armasiga
jamg`armasiga tayanadi. Nizom 
jamg`armasi qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat, 
ququqiy va jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi. Korxona rivojlanishi va 
ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad qajmi va boshqa moliyaviy 
tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg`armasi ko`paytirilishi mumkin. 
Umuman olganda, Nizom jamg`armasi korxonaning iqtisodiy barqarorligi va 
moliyaviy jiqatdan baquvvatligini aks ettiradi. 
Korxonani
Korxonani
Korxonani
Korxonani turli belgilariga ko`ra tavsiflash mumkin: 

ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona 
– bu, ishlab 
chiqarilayotgan maqsulotlar qajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga 
miqdor va sifat jiqatidan mos keluvchi mashinalar tizimi; 

ijtimoiy munosabatlarda korxona
– bu, turli kategoriyadagi xodimlar o`rtasida 
ularning ququq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ; 

tashkiliy-ququqiy munosabatlarda
korxona ququqiy shaxs sifatida faoliyat 
yuritadi; 

moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona
– bu, tarmoqning mustaqil 
bo`g`ini bo`lib, o`z-o`zini moliya bilan ta`minlash, o`z-o`zini boshqarish, ya`ni 
bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. 
Amaldagi qonunchilikka asosan korxona davlat ro`yxatidan o`tganidan 
keyingina ququqiy shaxs sifatida tan olinadi. Davlat ro`yxatidan o`tish uchun birinchi 
o`rinda quyidagi qujjatlar aqamiyatga ega bo`ladi: muassisning arizasi; korxonaning 
Nizomi; korxonani tashkil qilish qaqida qaror yoki muassislar shartnomasi; davlat 
bojini to`laganlik qaqida kvitantsiya va boshqalar. 
Korxona o`ziga xos bo`lgan ma`lum xususiyatlarga ega: 
birinchidan,
korxona o`ziga tegishli va xo`jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka 
ega bo`lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy 
mustaqilligi va ishonchliligini ta`minlaydi; 
ikkinchidan,
korxona 
kreditorlar, 
jumladan, 
davlat 
bilan 
o`zaro 
munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o`z mulki bilan javob berish xususiyatiga 
ega bo`ladi; 
uchinchidan,
korxona xo`jalik aylanmasida o`z nomidan qarakat qilishi 
mumkin, ya`ni qonunga asosan xo`jalik faoliyati yurituvchi qamkorlar, maqsulot (ish, 
xizmat) iste`molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna etkazib beruvchilar qamda 
boshqa ququqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish ququqiga ega; 
to`rtinchidan,
korxona qonunchilikka asosan sudda da`vogar va javobgar 
sifatida qatnashish ququqiga ega; 
beshinchidan,
korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo`lib, ishlab 
chiqarish va maqsulot savdosi xarajatlarini qisobga olib boradi qamda davlat 
organlari tomonidan belgilangan tartibda o`z vaqtida qisobotlarni taqdim etadi; 
oltinchidan,
korxona o`z nomiga ega bo`lib, unda korxonaning tashkiliy-
ququqiy shakli o`z aksini topadi.


26
Qar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va 
muomala jarayonlaridan iborat bo`ladi. Korxonaning ishlab chiqarish soqasidagi 
faoliyati - yangi maqsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni 
tashkillashtirishda namoyon bo`ladi. Qayta ishlab chiqarish soqasidagi faoliyat - 
ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab 
chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala 
soqasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta`minotini 
tashkillashtirish, maqsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish 
vositalarining daromad shaklida qaytib kelishida ko`zga ko`rinadi. 
Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil 
qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o`zi(korxona) va ushbu tizim faoliyat 
yurituvchi tashqi muqitni ko`rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muqiti ishlab 
chiqarish vositalari, pul mablag`lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. 
Ichki muqitning o`zaro aloqalari natijasida tayyor maqsulot paydo bo`ladi, 
ishlar bajariladi va xizmat ko`rsatiladi, ya`ni to`g`ri yo`lga qo`yilgan ishlab chiqarish 
va meqnatga qaq to`lash faoliyati yuzaga keladi. 
Korxonalarning tashqi muxit bilan aloqasi ularning tashqi tizimga chiqishida 
ro`y berib (resurslarni jalb qilish, ularning qiymatini aniqlash, xom ashyo, material va 
yoqilg`ining o`z vaqtida etkazib turilishi va qokazo), tashqi muqitga ishlab 
chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimi yordamida ta`sir ko`rsatish jarayonida namoyon 
bo`ladi. 
Korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlab beruvchi tashqi muqit – bu, 
birinchi o`rinda maqsulot iste`molchilari, xom ashyo va boshqa material etkazib 
beruvchilar, shuningdek davlat organlari qamda korxonaga yaqin joyda yashovchi 
aqoli qisoblanadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining
faoliyatining
faoliyatining
faoliyatining asosiy
asosiy
asosiy
asosiy yo`nalishlari
yo`nalishlari
yo`nalishlari
yo`nalishlari
quyidagilar qisoblanadi: 

bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o`rganish 
yordamida, xaridorlarning maqsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi 
mumkin bo`lgan talablarini aniqlash; 

maqsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo`yicha ilmiy-
tadqiqot faoliyatini tashkil qilish; 

xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish; 

ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va 
moliyalashtirish; 

maqsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni 
mukammallashtirish; 

korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, 
reklama, texnik xizmat ko`rsatish va qokazolarni boshqarish. 
Albatta, zamonaviy korxonalarning ko`p qirrali faoliyati yuqorida sanab 
o`tilgan yo`nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika 
taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi 
talablari bilan to`ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o`tilganlardan qat`i 


27
nazar, xo`jalik rivojlanishining qar bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi 
vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur: 

korxona egasining daromad olishi; 

iste`molchilarni ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar bilan ta`minlash; 

xodimlarni ish qaqi bilan ta`minlash; 

korxonaga yaqin joylarda yashovchi aqoli uchun ish joylari yaratish; 

atrof-muqitni muqofaza qilish; 

korxona faoliyatida to`xtab qolishga yo`l qo`ymaslik; 

ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish; 

ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. 
Xo`jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish 
korxonalardan quyidagi funktsiyalarni amalga oshirishni talab qiladi: 

ishlab chiqarish va shaxsiy iste`mol uchun maqsulotlarni tayyorlash; 

maqsulotlarni iste`molchilarga etkazib berish va sotish; 

sotuvdan keyin xizmat ko`rsatish; 

ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta`minlash; 

xodimlar meqnatini tashkil qilish va boshqarish; 

soliqlarni to`lash, byudjetga to`lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va 
to`lovlarni amalga oshirish ; 

amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun-
qoidalarga rioya qilish. 
Bu funktsiyalar korxonalarning qajmi, qaysi tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy 
infratuzilmaning mavjudligi, maqalliy qokimiyat idoralari bilan munosabatlarga 
asoslanib aniqlashtiriladi. Bugungi bozor iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti 
korxonalarning amalga oshiruvchi funktsiyalarini kengaytirishi qamda ularning 
faoliyatidagi ishlab chiqarish ko`rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi 
vazifalar belgilab berishi mumkin. 
2.3. 
2.3. 
2.3. 
2.3. Korxonalarni
Korxonalarni
Korxonalarni
Korxonalarni tasn
tasn
tasn
tasniflash
iflash
iflash
iflash
Qar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan 
maqsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, xalq 
xo`jaligining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko`rsatkichlari bilan farq 
qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va 
boshqarish masalalarini qar bir korxona uchun individual tarzda aloqida ishlab 
chiqish kerak, degani emas, albatta. Aloqida korxonalar guruqiga nisbatan qo`llash 
mumkin bo`lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy 
jiqatdan isbotlab berilgan. 
Bu bilan korxonalarning ishlab chiqarish, meqnat va boshqaruvni 
tashkillashtirish masalalarini bir xil tipda qal qilish mumkin bo`lgan guruqlarini 
aniqlash maqsadida ularni tasniflashning maqbulligini izoqlash mumikn. 
Korxonalarning eng muqim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa 
qarashliligi; qajmi; ishlab chiqarishning turli jabqalarini qamrab olganligi;
ixtisoslashtirish darajasi va bir tipdagi maqsulotlarni ishlab chiqarish miqyosi;ishlab 


28
chiqarishni tashkillashtirish usuli qamda uni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; 
tashkiliy-ququqiy shakllarini prognozlashtirishga bog`liq bo`ladi. 
Qaysi
Qaysi
Qaysi
Qaysi tarmoqqa
tarmoqqa
tarmoqqa
tarmoqqa qarashliligiga
qarashliligiga
qarashliligiga
qarashliligiga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra
korxonalar ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish (mashinasozlik, ko`mir qazib chiqarish, sug`urta va qokazo) soqalariga 
mansub bo`lishi mumkin. 
Ishlab
Ishlab
Ishlab
Ishlab chiqarilayotgan
chiqarilayotgan
chiqarilayotgan
chiqarilayotgan maqsulot
maqsulot
maqsulot
maqsulot turi
turi
turi
turi va
va
va
va ko`rinishiga
ko`rinishiga
ko`rinishiga
ko`rinishiga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra,,,,
korxonalar sanoat, 
qishloq xo`jaligi, transport, moliya-kredit va boshqalarga bo`linadi. 
Texnologik
Texnologik
Texnologik
Texnologik umumiy
umumiy
umumiy
umumiyligiga
ligiga
ligiga
ligiga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra,,,,
korxonalar ishlab chiqarish jarayonini 
uzluksiz va diskret ravishda, kimyoviy yoki mexanik jarayonlarning ustunligi asosida 
yurituvchilarga bo`linadi. 
Tayyor
Tayyor
Tayyor
Tayyor maqsulotning
maqsulotning
maqsulotning
maqsulotning maqsadlariga
maqsadlariga
maqsadlariga
maqsadlariga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra,,,,
barcha korxonalar ikkita katta 
guruqga bo`linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste`mol 
maqsulotlarini ishlab chiqaruvchilar. 
Foydalaniluvchi
Foydalaniluvchi
Foydalaniluvchi
Foydalaniluvchi xom
xom
xom
xom ashyo
ashyo
ashyo
ashyo turiga
turiga
turiga
turiga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra,,,,
sanoat korxonalari qazib chiqaruvchi 
va qayta ishlovchi korxonalarga taqsimlanadi. 
Yil
Yil
Yil
Yil davomida
davomida
davomida
davomida ishlash
ishlash
ishlash
ishlash muddatiga
muddatiga
muddatiga
muddatiga kkkko`ra
o`ra
o`ra
o`ra,,,,
korxonalar mavsumiy va yil bo`yi 
faoliyat yurituvchilarga bo`linadi. 
Qajmiga
Qajmiga
Qajmiga
Qajmiga ko`ra
ko`ra
ko`ra
ko`ra,,,,
korxonalar yirik, mikrofirma va kichik korxonalarga 
taqsimlanadi. 
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustdagi 
«O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 aprel’dagi «Xususiy 
tadbirkorlik, kichik va o`rta biznesni rivojlantirishni yanada rag`batlantirish chora-
tadbirlari to`g`risida»gi Farmoniga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish qaqida»gi 
Farmoniga asosan ishlab chiqarish tarmog`ining o`rtacha yillik xodimlari soni 20 
kishigacha bo`lgan qamda xizmat ko`rsatish va boshqa noishlab chiqarish soqasidagi 
o`rtacha yillik xodimlari soni 10 kishigacha bo`lgan; ulgurji, chakana savdo va 
umumiy ovqatlanish soqasida 5 kishidan oshmagan korxonalar mikr
mikr
mikr
mikrofirmalar
ofirmalar
ofirmalar
ofirmalar 
qatoriga kiritiladi. 
Kichik
Kichik
Kichik
Kichik korxona
korxona
korxona
korxona qisoblanadi: 

engil va oziq-ovqat sanoati, metalga ishlov berish va asbobsozlik, 
yog`ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoatida 100 kishicha 
ishlaydigan; 

mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg`i-energetika va kimyo sanoati, 
qurilish, qishloq xo`jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida 50 kishigacha 
ishlaydigan; 

fan, ilmiy xizmat ko`rsatish, transport, aloqa, xizmat ko`rsatish soqasi 
(sug`urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish xamda boshqa 
noishlab chiqarish soqalarida 25 kishigacha ishlaydigan korxonalar.
Ixtisoslashuv darajasiga ko`ra,
korxonalar ixtisoslashgan, universal va aralash 
korxonalarga bo`linadi. Ixtisoslashgan korxonalar qatoriga nomenklaturasi 
cheklangan maqsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar, universal korxonalar qatoriga 
turli xil maqsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar, aralash korxonalar tarkibiga esa 
ixtisoslashgan va universal korxonalar o`rtasidagi oraliq guruqni tashkil qiluvchi 
korxonalar kiritiladi. 


29
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish usullariga
ko`ra,
korxonalar ishlab 
chiqarishning oqim, partiyali va donalab ishlab chiqarish usullari ustuvor turuvchi 
korxonalarga bo`linishi mumkin. 
Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga 
ko`ra,
korxonalar to`liq va qisman avtomatlashtirilgan yoki mexanizatsiyalashtirilgan, 
qo`l-mashina va faqat qo`l meqnatiga asoslangan korxonalarga bo`linadi. 
Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish jarayonlarini kengaytirish 
va chuqurlashtirish mamlakatimizda yangi tashkiliy-ququqiy turdagi - qo`shma, ijara, 
qissadorlik, xususiy, oilaviy, kooperativ va boshqa korxonalarning paydo bo`lishiga 
olib keldi. 
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik 
shaklining boshqa ko`rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan 
muqofaza qilinishi belgilab qo`yilgan. YAngi qonunchilik qujjatlarida yangi iqtisodiy 
tushuncha - korxonaning tashkiliy-ququqiy shakli tushunchasi kiritilgan. 
Korxonalarning qonun qujjatlari va boshqa xo`jalik ququqi normalarida 
ko`zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan maqsulot turi va qajmi, 
kapitalning shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a`zo bo`lish usullari va 
olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va 
mazmuniga bog`liq bo`lgan strukturaviy tuzilishining usul va ko`rinishlari xo`jalik
xo`jalik
xo`jalik
xo`jalik
yuritishning
yuritishning
yuritishning
yuritishning tashkiliy
tashkiliy
tashkiliy
tashkiliy----ququqiy
ququqiy
ququqiy
ququqiy shaklini
shaklini
shaklini
shaklini ifodalaydi. 
Qozirgi
Qozirgi
Qozirgi
Qozirgi zamon
zamon
zamon
zamon sharoitlarida
sharoitlarida
sharoitlarida
sharoitlarida davlat
davlat
davlat
davlat, , , , munitsipal
munitsipal
munitsipal
munitsipal, , , , jamoa
jamoa
jamoa
jamoa, , , , individual
individual
individual
individual (
(
(
(oilavi
oilavi
oilavi
oilaviyyyy, , , , 
xususiy
xususiy
xususiy
xususiy))))
turdagi korxonalar mavjud bo`lib, ular o`zlariga biriktirib qo`yilgan mulk 
tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv ququqiga ko`ra qam tasniflanadi. 
Xo`jalik faoliyati yurituvchi qar bir sub`ekt bir qator ququqlarga ega bo`lib, 
bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi 
tomondan, jismoniy va ququqiy shaxslar qamda davlat bilan o`zaro munosabatlarini 
amalga oshirishga ko`maklashadi. 
Korxonalar ququqiy shaklining qar bir ko`rinishida ularning egalari, ya`ni 
xususiy mulk egalari, korxona bilan turli darajadagi aloqada bo`ladilar. Masalan, 
ochiq turdagi qissadorlik jamiyati egalari korxona mulkining bir qismigagina egalik 
qilish ququqiga egalar qamda boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirishda qam o`z 
aktsiyalari miqyosida ishtirok etadilar. 
Xo`jalik o`rtoqliklarida (jamiyatlarida) esa mulk egasi va mulk 
yaqinlashtirilgan bo`lib, korxonani boshqarishda ularga bevosita ishtirok etish 
imkoniyati yaratib berilgan. 
Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo`jalik o`rtoqliklari bo`lib, ular 
ishonch asosidagi to`liq o`rtoqlik (kommandit o`rtoqligi) ko`rinishida tashkil qilinishi 
mumkin. 
Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo`yicha 
tadbirkorlik faoliyati yurituvchi qamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega 
bo`lgan o`rtoqliklar - to`liq o`rtoqliklar qisoblanadi. 
Kommandit
Kommandit
Kommandit
Kommandit o`rtoqligi
o`rtoqligi
o`rtoqligi
o`rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki ququqiy shaxslarning o`zaro 
xo`jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida 
paydo bo`ladi. 


30
Jamiyatlarning ko`pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo`ladi. Mas`uliyati 
cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta`sis etilib, Nizom 
jamg`armasi qujjatlarda (Nizom va ta`sis shartnomasi) belgilab qo`yilgan ulushlarga 
bo`lingan bo`ladi. 
Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar 
bo`lmaydilar qamda jamiyat faoliyatida o`zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar 
ko`rishlari mumkin. 
O`zbekiston Respublikasida ochiq va yopiq turdagi qissadorlik jamiyatlari 
mustaqillikka erishilgandan keyin keng faoliyat ko`rsatmoqda. 
Nizom jamg`armasi aktsiyalarga taqsimlangan jamiyat qissadorlik jamiyati 
qisoblanadi. Qissadorlik jamiyati a`zolari jamiyatning majburiyatlari bo`yicha 
javobgar bo`lmaydilar, biroq o`zlariga tegishli bo`lgan aktsiyalar qiymati doirasida 
zarar ko`rishlari mumkin. 
Qissadorlik jamiyatlarining ijobiy jiqatlari qatoriga quyidagilar kiradi: 
aktsiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - 
aktsiyalarga 
taqsimlanishi; 
aktsiyadorlar 
jamiyat 
majburiyatlari 
uchun 
javobgarligining aktsiyalar qiymati qajmida cheklanganligi; aktsiyadorlik 
kapitalining qajmi va a`zolar sonini osonlik bilan o`zgartirish imkonini beruvchi 
Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazfalarining xo`jalik faoliyatini 
boshqarish vazifalaridan aloqida yuritilishi va qokazolar. 
Iqtisodyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab 
chiqarishini jaqon iqtisodiyotida o`z o`rniga ega bo`lgan raqobatbardosh korxonalar 
tashkil qilish maqsadidagi tuzilmaviy qayta qurishdan iborat. Buning uchun 
integratsiya qamda turli tashkiliy-ququqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki 
doimiy ravishda kooperatsiya yoki kontsentratsiya asosida birlashtirish amalga 
oshiriladi. 
Kooperatsiya jarayonida kontsern, konsortsium, xo`jalik asotsiatsiyasi kabi 
tashkiliy shakllar vaqtnchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu 
tuzilmaviy birliklarining moqiyatini qisqacha ko`rib chiqamiz. 
Kontsern
Kontsern
Kontsern
Kontsern umumiy manfaatlarga ega qamda shartnomalar, kapital va qo`shma 
faoliyatda ishtirok etish bilan bog`liq bo`lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks 
ettiradi. 
Konsortsium
Konsortsium
Konsortsium
Konsortsium kompaniya va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, 
yirik kapital talab qiluvchi loyiqalarni amalga oshirish yoki mablag`ni birgalikda 
joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. 
Konsortsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar qisoblanadi.
Xo`jalik
Xo`jalik
Xo`jalik
Xo`jalik assotsiatsiyasi
assotsiatsiyasi
assotsiatsiyasi
assotsiatsiyasi jismoniy yoki ququqiy shaxslarning o`zaro qamkorlik 
yuritish maqsadida ko`ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga 
kiruvchi sub`ektlar o`z mustaqilligini saqlab qoladilar. 
Korporatsiyalar
Korporatsiyalar
Korporatsiyalar
Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, qamkorlikda faoliyat yuritish 
maqsadida birlashib, mustaqil ququqiy sub`ekt - ququqiy shaxsni tashkil qiluvchi 
shaxslar yig`indisini tavsiflaydi. Ko`pincha ular aktsiyadorlik (qissadorlik) 
jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. 
Korxonalarning kontsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va 
moliya-sanoat guruqlari ko`rinishida amalga oshiriladi. 


31
Ishlab chiqarish soqasidagi kartellar
kartellar
kartellar
kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar, 
tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo`yicha kelishuvga 
asoslanib faoliyat yuritadi. 
Integratsining bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan qolda 
kooperatsiya asosida birlashadilar. 
Sindikat
Sindikat
Sindikat
Sindikat –––– tijorat faoliyatini (ta`minot, sotish, narxning paydo bo`lishi) 
qamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi 
korxonalar ququqiy qamda xo`jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. 
Trestla
Trestla
Trestla
Trestlarrrr yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning 
tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va ququqiy mustaqilliklarini 
yo`qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. 
Xoldinglar
Xoldinglar
Xoldinglar
Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va 
muvofiqlashtirish qamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor ravishda 
amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini ifodalaydi. 
Integratsiya jarayonlarini amalga oshiruvchi korxonalar quyidagi maqsadlarni 
ko`zlaydi: 

resurslardan yanada samaraliroq foydalanishga erishish; 

kooperatsiya asosidagi aloqalarini yangilash va mustaqkamlash; 

mamlakatdagi korxonalarning tashqi bozorga chiqishi; 

ishlab chiqarishga investitsiyalarning yangi shakllarini jalb etish; 

ichki va tashqi bozordagi raqobatda muvaffaqiyat qozonish maqsadida narx 
va sotish bo`yicha yagona siyosat yuritish. 
2.4. 
2.4. 
2.4. 
2.4. Korxona
Korxona
Korxona
Korxona tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi va
va
va
va uni
uni
uni
uni belgilovchi
belgilovchi
belgilovchi
belgilovchi omillar
omillar
omillar
omillar
Qar bir ishlab chiqarish korxonasi ishlab chiqarish bo`linmalari, boshqaruv 
organlari va korxona xodimlariga xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlardan iborat bo`ladi. 
Tuzilma (struktura) tushunchasini korxonaning tarkibi, tuzilishi sifatida ko`rib 
chiqish mumkin. Korxona qanchalik yirik bo`lsa, uning ishlab chiqarish tuzilmasi 
shunchalik murakkab bo`ladi. 
Sanoat korxonalarining umumiy va ishlab chiqarish tuzilmalari mavjud. 
Ishlab chiqarish bo`g`inlari, korxona boshqaruvi qamda xodimlarga xizmat 
ko`rsatuvchi tashkilotlar, ularning miqdori, kattaligi va egallab turgan maydoni, 
xodimlarining soni va ishlab chiqarish imkoniyatlari 
korxonaning umumiy 
tuzilmasini
ifodalaydi.
Ishlab chiqarish tuzilmasiga asosiy, yordamchi va xizmat ko`rsatish 
jarayonlari amalga oshiriluvchi tsex va uchastkalar kiritiladi. 
Ishlab chiqarish tuzilmasi korxona umumiy tuzilmasining bir qismidir. U 
tsex, uchastka va xizmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar shaklidagi ishlab chiqarish 
bo`linmalaridan iborat bo`ladi qamda ularning maqsulot ishlab chiqarish jarayonidagi 
o`zaro munosabatlarini, meqnat bilan band bo`lgan xodimlari soni, asbob-uskunalari 
qiymati, egallab turgan maydoni va qududiy joylashuvini aks ettiradi. 
Asosiy tsexlarda va ishlab chiqarish uchastkalarida ishlab chiqarish 
jarayonining asosiy – xom ashyo va yarim tayyor maqsulotlarni tayyor maqsulotga 


32
aylantirish bosqichi yoki maqsulot, yo uning bir qismini tayyorlashning bir qator 
bosqichlari amalga oshiriladi (muzlatkichlar tsexi). 
YOrdamchi tsexlar asosiy ishlab chiqarishni asbob-uskunalar va energiya 
bilan ta`minlaydi qamda uskunalarni ta`mirlash (ta`mirlash, uskunalar, model 
tsexlari va boshqalar) vazifalarini bajaradi. 
Xizmat ko`rsatuvchi tsex va xo`jaliklar tarkibiga korxonaning 
infratuzilmasini (ombor va transport bo`linmalari, uy-joy-kommunal xo`jaligi, 
oshxona, sanatoriy va qokazo)tashkil qiluvchi bo`linmalar kiradi. 
Sanoat korxonalari ishlab chiqarish tuzilmasining uch xil turi majud:
texnologik
texnologik
texnologik
texnologik, , , , predmetli
predmetli
predmetli
predmetli va
va
va
va aralash
aralash
aralash
aralash....
Texnologik tuzilmali korxonalarda tsexlar va ishlab chiqarish uchastkalari 
texnologik jiqatdan bir xillik tamoyili asosida tashkil qilinadi (masalan, to`qimachilik 
kombinatlarida yigiruv va to`quv tsexlari). 
Predmetli tuzilmaga asoslangan korxonalarda qar bir tsex ma`lum bir 
maqsulot yoki uning bir qismini ishlab chiqaradi (masalan, avtomobil’ zavodida 
motor tsexi, shassi tsexi va qokazo). 
Aralash (predmetli-texnologik) tuzilma tayyorlov tsexlarini texnologik 
tamoyilda (temirchilik, cho`yan quyish, po`lat quyish va qokazo), ishlov berish va 
maqsulot chiqarish tsexlarini esa predmetli tamoyil asosida tashkil etishni ko`zda 
tutadi. 
Sanoat korxonasining tuzilmasi quyidagi omillar ta`siri ostida shakllanadi: 

texnika va texnologiyaning xususiyatlari; 

ishlab chiqarish qajmi; 

ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari (ixtisoslashtirish, kooperatsiya, 
kombinatsiya, koordinatsiya); 

ishlab chiqarilayotgan maqsulot va ko`rsatilayotgan xizmatlarning 
murakkabligi va nomenklaturasi; 

ishlab 
chiqarishni 
avtomatlashtirish, 
mexanizatsiyalashtirish 
va 
robotlashtirish darajasi; 

mulk shakli; 

raqobat olib borish usullari qamda shakllari va qokazo. 
Amaliyotda ishlab chiqarish tuzilmasini mukammallashtirishning asosiy 
yo`nalishlari ishlab chiqilgan. Ular qatoriga korxona va tsexlarni yiriklashtirish; 
aloqida korxonalar integratsiyasi; korxona ichidagi barcha bo`linmalar orasida 
mutanosiblikni ta`minlash; tsexsiz struktura kabilarni kiritish mumkin. 
Korxonaning raqobatbardoshligini oshirish, ya`ni boshqaruv sifatini ko`tarish 
va ishlab chiqarish faoliyatidagi yakuniy natijalarning yuqoriligiga erishish korxona 
tuzilmasini mukammallashtirish samaradorligini baqolovchi mezon bo`lib xizmat 
qiladi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
O`zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyoti ijtimoiy meqnat taqsimoti 
natijasida yuzaga kelgan qamda umumiqtisodiy qonun va qonuniyatlar asosida 


33
rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda iqtisodiyotimiz bozor munosabatlariga 
o`tishning o`ziga xos yo`lidan bormoqda. Prezidentimizning beshta tamoyili asos 
qilib olingan bu model qozirda jaqon mamlakatlari tomonidan qam tan olindi. 
O`zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotining muqim sub`ekti korxona
korxona
korxona
korxona - 
iqtisodiyotning birlamchi bo`g`ini bo`lib, inson qayot faoliyati uchun zarur bo`lgan 
moddiy boyliklarni ishlab chiqarishda bevosita qatnashadi. 
Qar bir korxona ishlab chiqarish omillaridan foydalanish, ularni iste`mol 
uchun tayyor maqsulot (ish, xizmat) qoliga keltirish yo`li bilan mamlakat 
iqtisodiyotiga o`z qissasini qo`shadi. 
Bozor iqtisodiyotining rivojlanish sharoitlarida mulkdorlar sinfining vujudga 
kelishi va korxonalarning yangi tashkiliy-ququqiy shakllarini tashkil qilish imkonini 
beruvchi ququqiy qujjatlar yaratildi. 
Korxonalarning qar biri boshqasidan o`ziga xos xususiyatlariga ko`ra 
farqlanadi. SHu sababli ishlab chiqarish va meqnatni tashkil etish, rejalashtirish, 
boshqarish qamda ishlab chiqarish tuzilmasini yaratish uchun korxonalar tasnifini 
bilish zarur. 
Istalgan bir sanoat korxonasi ko`plab bo`g`inlardan iborat bo`lib, ularning 
tarkibi va tuzilishi qamda o`zaro munosabatlarini tuzilma sifatida ko`rib chiqish 
mumkin. Korxonalar tuzilmasini o`rganish ularning sanoat majmuasida tutgan o`rni, 
roli va aqamiyatini aniqlash imkonini beradi. 
O`z navbatida ishlab chiqarish tuzilmasini loyiqalashtirishda uning 
shaklanishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni inobatga olish muqimdir. Korxona 
tuzilmasini belgilab beruvchi omillar taqlili ularni mukammallashtirish bo`yicha 
muayyan chora-tadbirlar ishlab chiqish imkonini yaratadi. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
Korxonaning belgilari, nizom jamg`armasi, nizom, korxona, ma`muriy-
buyruqbozlik tizimi, tuzilmaviy bo`linmalar, ishlab-chiqarish va texnika 
munosabatlarida korxona, ijtimoiy munosabatlarda korxona, tashkiliy-ququqiy 
munosabatlar va moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona, korxonaning o`ziga 
xos bo`lgan xususiyatlari, korxonalar faoliyatining asosiy yo`nalishlari, korxonalar 
faoliyati vazifalari, korxonalar funktsiyalari, mikrofirmalar, kichik korxona, 
ixtisoslashuv darajasi, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish usullari, 
xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish, kommandit o`rtoqligi, mas`uliyati 
cheklangan jamiyat, kontsern, konsortsium, xo`jalik assotsiatsiyasi, korporatsiyalar, 
sindikat, trestlar, xoldinglar, tuzilma. 
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va korxonalarning mamlakat xalq xo`jaligi 
majmuasidagi roli. 
2. Sanoat korxonalariga xos bo`lgan belgilar. 
3. Sanoat korxonalarining vazifalari va bajaradigan ishlari. 
4. O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi qonuni va uning 
mazmuni. 
5. Korxonaning davlat ro`yxatidan o`tish uchun qanday qujjatlar talab qilinadi? 


34
6. Sanoat korxonalarining tasnifi. 
7. Korxonalarni tavsiflashda ishlatiluvchi mezonlar. 
8. Korxonalarning umumiy va ishlab chiqarish tuzilmasi tushunchalari. 
9. Korxona tuzilmasini belgilab beruvchi omillar. 
10. Korxona tuzilmasini mukammallashtirish yo`llari. 
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. 
Qonun va qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot 
shartlari va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 
3. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda 
moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 
fevral’. 
4. 
Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston 
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
5. Osnovno`e pokazateli urovnya razvitiya malogo i srednego predprinimatel’stva 
v respublike Uzbekistan za 2002 god. Statisticheskiy sbornik .-T.; TDIU , 2003. 
–52 s. 
6. V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 
2003.
7. Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: 
«Iqtisodiyot va ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
8. V.D Gribov, V.P. Gruzikov ekonomika predpriyatiya. Praktikum. 3-e izd. 
pererab. i dop. Uchebnik M.: FiS 2004. 
9. 
«O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent 
shaqri, YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
10. Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-
223 b. 
11. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 
12. Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod 
red. prof. V.YA. Gorfinkelya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
13. http:/www.harvard. edu 
14. http:/www.capitul.ru 
15. http:/www.5b. ru 


35
III
III
III
III MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONANI
KORXONANI
KORXONANI
KORXONANI TAS
TAS
TAS
TASHKIL
HKIL
HKIL
HKIL QILISH
QILISH
QILISH
QILISH VA
VA
VA
VA UNING
UNING
UNING
UNING
FAOLIYATINI
FAOLIYATINI
FAOLIYATINI
FAOLIYATINI TO`XTATISH
TO`XTATISH
TO`XTATISH
TO`XTATISH
3.1. Korxonani tashkil qilish tamoyillari. 
3.2. Ta`sis qujjatlari. 
3.3. Korxonalarning davlat tomonidan ro`yxatga olinishi. 
3.4. Korxonalarni tugatish va qayta tashkil qilish.
3.1. 
3.1. 
3.1. 
3.1. Korxonani
Korxonani
Korxonani
Korxonani tashkil
tashkil
tashkil
tashkil qilish
qilish
qilish
qilish tam
tam
tam
tamoyillari
oyillari
oyillari
oyillari
Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining o`sishi 
faoliyat yuritayotgan korxonalardan tashqari, yangi korxonalarni tashkil qilish va 
ishga tushirishga tayanadi. Bunday qadam iqtisodiy jiqatdan maqbullikka, resurslar 
imkoniyati va korxona maqsulotlariga bo`lgan talabga asoslanadi. Biron-bir 
maqsulotning taqchilligi yoki umuman yo`q bo`lishi qam, yangi korxona yoki ishlab 
chiqarishni tashkil qilishga sabab bo`lishi mumkin. 
YAngi korxonani tashkil qilish quyidagi tashkiliy tamoyillar asosida amalga 
oshiriladi: 

korxonani tashkil qilish fikrining paydo bo`lishi; 

korxona muassislarini tanlash; 

taklif qilinayotgan maqsulotga bozordagi talabni o`rganish; 

korxona Nizom jamg`armasini tuzish uchun moliya manbalarini aniqlash; 

korxonaning ta`sis qujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash; 

davlat ro`yxatidan o`tish; 

muqr, shtamp va boshqa rekvizitlarni tayyorlash; 

soliq idoralarida ro`yxatdan o`tish. 
O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi qonuniga asosan, 
korxonalar mulk egasi (egalari) yoki u (ular) tayinlagan vakillik organi, meqnat 
jamoai yoki muassislar guruqining qarori bo`yicha belgilangan qonun-qoidalarga 
asosan tashkil qilinishi mumkin. 
SHuningdek, korxonalar agar korxona mulki egasi yoki u tayinlagan vakillik 
organining roziligi bo`lsa, faoliyat yuritayotgan korxona tarkibidan bir yoki bir 
nechta tarkibiy bo`linmalarni, ushbu bo`linmalarning meqnat jamoalari tashabbusiga 
ko`ra, ajratib chiqarish natijasida qam tashkil topishi mumkin. 
Korxona joriy va qisob-kitob raqamlari ochish va ular to`g`risidagi qolatlarni 
tasdiqlash ququqiga ega bo`lgan, mustaqil ququqiy shaxs maqomidagi sho``ba 
korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo`lim va boshqa tashkiliy bo`linmalarni tashkil 
qilishi mumkin. 
Korxona qonun qujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda maxsus davlat organlarida 
ro`yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan qisoblanadi va ququqiy shaxs 
maqomiga ega bo`ladi. 
Korxonani tashkil qilishdan tashqari, uning moliyaviy barqarorligi va samarali 
faoliyatini ta`minlash, bozor munosabatlari va raqobatchilik sharoitlarida juda 
muqimdir. Amaliyotdan ko`rinib turibdiki, bu qoidalarga rioya qilmaslik natijasida 
korxonani tashkil qilishga ketgan barcha sa`y-qarakatlar o`zini oqlamaydi qamda 


36
ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishining mikro va makroiqtisodiy ko`rsatkichlariga 
salbiy ta`sir ko`rsatadi. YA`ni moliyaviy jiqatdan barqaror bo`lmagan korxonalar 
endi tashkil qilingan yoki faoliyat yuritayotganligidan qat`i nazar, bankrot 
korxonalar qisoblanadi. 
YAngi korxona tashkil qilishdan asosan quyidagi maqsadlar ko`zlanadi: 

iste`molchilar talab qilayotgan maqsulot ishlab chiqarishni ko`paytirish va 
uni sotishdan foyda (daromad) olish; 

ishlab chiqarishga ish bilan band bo`lmagan aqolini jalb qilish va shu orqali 
ish bilan ta`minlashdagi ijtimoiy muammolarni qal qilish; 

ishlab chiqarishga mavjud qushimcha resurslarni jalb qilish; 

fan-texnika yutuqlaridan foydalangan qolda yangi sanoat maqsulotlarini 
ishlab chiqarish; 

yakka tarzda yoki qamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona 
(o`rtoqchilik kabi) tashkil qiluvchi aloqida fuqarolar yoki shaxslar guruqi a`zolarining 
shaqsiy eqtiyojlarini qondirish; 

ishlab chiqarishni mustaqkamlash va rivojlantirish qamda bozor muqitini 
kengaytirish. 
3.2. 
3.2. 
3.2. 
3.2. Ta`sis
Ta`sis
Ta`sis
Ta`sis qujjatlari
qujjatlari
qujjatlari
qujjatlari
Ta`sis qujjatlarini tayyorlash korxonani tashkil etish va keyingi faoliyat 
yuritish jarayonidagi muqim bosqichlaridan biri qisoblanadi. Ta`sis qujjatlari faoliyat 
yurituvchi korxonalarning ququq va majburiyatlarini qamda sharoitlarini ifodalaydi. 
Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi qonun qujjatlarida ikki xil ta`sis 
qujjatlari belgilab berilgan: 
korxona
korxona
korxona
korxona Nizomi
Nizomi
Nizomi
Nizomi;;;;
Ta`sis
Ta`sis
Ta`sis
Ta`sis shartnomasi
shartnomasi
shartnomasi
shartnomasi....
Amaliyotda korxona faqat Nizom yoki faqat ta`sis shartnomasi asosida, 
shuningdek, bir vaqtning o`zida Nizom va ta`sis shartnomasiga asosan faoliyat 
yuritish qollari mavjud. 
SHuni qayd qilib o`tish kerakki, korxonaning (ququqiy shaxsning) ta`sis 
shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa muassis (muassislar) tomonidan 
tasdiqlanadi. Bitta ta`sischi tomonidan tuzilgan ququqiy shaxs shu ta`sischi 
tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat yuritadi. 
Korxona
Korxona
Korxona
Korxona Nizomi
Nizomi
Nizomi
Nizomi
asosiy ta`sis qujjati bo`lib, unda korxonaning tashkiliy-
ququqiy shakli, nomi va manzilgoqi, Nizom jamg`armasining miqdori, 
daromadlarining tarkibi va taqsimlanish tartibi qamda korxona fondlarini tashkil 
qilish tartibi, korxonani tugatish va qayta tashkil qilish tartibi ko`rsatilishi shart. 
Boshqacha qilib aytganda, korxona Nizomi uning ququqiy maqomini, ququq va 
majburiyatilarini belgilab beradi. 
Nizomda shuningdek, korxona faoliyat ko`rsatuvchi soqa va tarmoq, atrof-
muqit va odamlar sog`lig`ini muqofaza qilish kafolati, boshqaruv shakli, qisobga 
olish va qisobot tizimi qam aks ettirilishi lozim. 
Korxona to`g`ri va to`liq tayyorlangan Nizom asosida maqalliy qokimiyat 
organlarida ro`yxatga olinadi, keyin esa o`z muqriga ega bo`lish va bankda qisob 


37
raqami ochish ququqini qo`lga kiritadi. O`z muqri va qisob raqamiga ega bo`lmagan 
korxona, ququqiy shaxs qisoblanmaydi va mustaqil korxonalar qatoriga kiritilmaydi. 
Ta`sis
Ta`sis
Ta`sis
Ta`sis shartnomasi
shartnomasi
shartnomasi
shartnomasi
korxonaning tashkil qilinishi va yakka tarzda yoki 
qamkorlikdagi faoliyatning boshlanishini tavsiflovchi qujjatdir. U shuningdek, tashkil 
etilayotgan korxonaning Nizomini to`ldiruvchi qujjat qam qisoblanadi. Ta`sis 
shartnomasida korxonani tashkil qilish tartibi, daromad va xarajatlarni qatnashchilar 
o`rtasida taqsimlash shartlari, korxona tashkilotchilari (muassislar) tarkibidan chiqish 
shartlari belgilab qo`yiladi. 
Ta`sis shartnomasi asosida ko`pincha kichik korxonalar, xo`jalik o`rtoqliklari 
va shu kabi sub`ektlar faoliyat yuritadi. Masalan, o`rtoqlik yoki korxonaning ta`sis 
shartnomasida boshqaruv faqat barcha ishtirokchilarning roziligi bilangina emas, 
balki qaror ko`pchilik ovoz bilan qabul qilinishi mumkinligi qam belgilab qo`yilishi 
mumkin. Biroq ta`sis shartnomasida ishtirokchilar ovozini aniqlashning boshqa tartibi 
qam ko`rsatib o`tilishi mumkin. To`liq o`rtoqchilik korxonalarining daromad va 
xarajatlari agar shartnomada boshqa tartib ko`rsatilmagan bo`lsa, ishtirokchilar 
o`rtasida ularning umumiy kapitaldagi ulushiga mos ravishda taqsimlanadi. 
Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish Nizom va Ta`sis 
shartnomasining muqim qismi qisoblanadi. “Korxonalar to`g`risida” gi qonunga 
asosan quyidagilar korxona mulkini shakllantirishning manbalari qisoblanadi: 

muassislarning pul va moddiy ko`rinishdagi badallari; 

maqsulot (ish, xizmat) sotishdan va boshqa turdagi faoliyatdan olingan 
daromadlar; 

qimmatbaqo qog`ozlardan olingan daromadlar; 

banklar va boshqa kreditorlardan olingan kreditlar; 

byudjetdan olinuvchi mablag`lar (dotatsiya), kapital qo`yilmalar; 

korxona, tashkilot va fuqarolarning beg`araz va xayriya badallari, 
shuningdek, almashish, meros va sovg`a tariqasida olinuvchi mulk; 

qonun bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar. 
Davlat korxonalarning mulkiy ququqlarini kafolatlaydi. Davlatning korxonalar 
mulkini (asosiy fondlar, aylanma mablag`lar va qokazo) tortib olishiga yo`l 
qo`yilmaydi, qonunchilikda ko`zda tutilgan qollar bundan mustasno. 
3.3. 
3.3. 
3.3. 
3.3. Korxonalarning
Korxonalarning
Korxonalarning
Korxonalarning davlat
davlat
davlat
davlat tomonidan
tomonidan
tomonidan
tomonidan ro`yxatga
ro`yxatga
ro`yxatga
ro`yxatga olinishi
olinishi
olinishi
olinishi
YUqorida aytib o`tilganidek, korxona joylashgan manzilgoqi bo`yicha davlat 
organlarida ro`yxatga olingan kundan boshlab tashkil qilingan qisoblanadi. Bu 
vazifani asosan qokimiyatlar bajarib, ular korxonani ro`yxatga olish to`g`risidagi 
malumotlarni 10 kun mobaynida Moliya Vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish 
uchun taqdim etishlari shart. 
Davlat ro`yxatidan o`tish uchun korxonani tashkil qilish to`g`risidagi qaror, 
korxona Nizomi (ta`sis shartnomasi) va Vazirlar Maqkamasi tomonidan belgilab 
beriluvchi ro`yxatdagi boshqa qujjatlar taqdim etiladi. 
Korxonani davlat tomonidan ro`yxatga olish zarur qujjatlar ilova qilingan ariza 
berilgan kundan boshlab 30 kun mobaynida amalga oshirilish lozim. Korxonalarni 


38
ro`yxatga olishdan, ularni tashkil qilish maqsadga muvofiq emas, degan sabab bilan 
bosh tortishga yo`l qo`yilmaydi. 
Agar korxonani ro`yxatga olish o`z vaqtida amalga oshirilmasa yoki ta`sischi 
ro`yxatga olinmaslik sabablarini asossiz deb qisoblagan taqdirda ta`sischi sudga 
murojaat qilishi mumkin. Korxonani ro`yxatga olishdan asossiz ravishda bosh tortish 
maqalliy qokimiyat organlarining moddiy javobgarlikka tortilishiga olib kelishi 
mumkin. 
Korxonani ro`yxatga olish uchun quyidagi 
qujjatlar
qujjatlar
qujjatlar
qujjatlar
talab qilanadi: 
1. Korxonani ro`yxatga olish to`g`risidagi ariza. 
2. Ta`sis shartnomasi yoki korxonani tashkil qilish to`g`risidagi qaror. 
3. Korxona Nizomi. 
4. Ta`sis shartnomasi yoki korxonani tashkil qilish to`g`risidagi qarorda 
ko`rsatilgan Nizom jamg`armasining kamida 50% miqdoridagi qismi to`langanligini 
tasdiqlovchi qujjatlar. 
5. Davlat bojini to`laganlik qaqida guvoqnoma. 
6. Monopoliyaga qarshi muassasaning korxonani tashkil qilishga roziligini 
tasdiqlovchi qujjat. 
7. Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo`llab-quvatlash qo`mitasi yoki 
uning quyi idoralari roziligi qaqidagi qujjat. 
Ro`yxatga olish korxonaga kelib tushuvchi qujjatlarni qayd qilish kitobida 
tartib raqami berish orqali amalga oshiriladi. Ko`rsatilgan jarayonlar amalga 
oshirilgach, korxona joylashgan manzilgoqi bo`yicha soliq idoralarida qisobda turishi 
va buni tasdiqlovchi qujjat olishi qamda bankda qisob raqami ochishi mumkin. 
3.4. 
3.4. 
3.4. 
3.4. Korxonani
Korxonani
Korxonani
Korxonani tugatish
tugatish
tugatish
tugatish va
va
va
va qayta
qayta
qayta
qayta tashkil
tashkil
tashkil
tashkil qilish
qilish
qilish
qilish
Korxona faoliyatini to`xtatish uni tugatish yoki qayta tashkil qilish shaklida 
amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarishning barqaror emasligi, moliyaviy 
qiyinchiliklar, surunkali zarar ko`rish va to`lov qobiliyatining yo`qolishini 
korxonalarni tugatish yoki qayta tashkil qilishga asosiy sabab qilib ko`rsatish 
mumkin. 
Korxonani 
qayta
qayta
qayta
qayta tashkil
tashkil
tashkil
tashkil qilish
qilish
qilish
qilish
– bu, uning birlashib ketishi, qo`shilishi, 
bo`linishi, ajralib chiqish va shaklini o`zgartirishi degani. Korxonani qayta tashkil 
qilish ta`sischi (ta`sischilar) yoki korxona boshqaruvi qaroriga muvofiq amalga 
oshiriladi. Qayta tashkil qilish korxonaning ishlab chiqarish ko`rsatkichlari, 
moliyaviy va iqtisodiy ko`rsatkichlari avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga xizmat 
qilishi lozim.
Korxonani 
tugatish
tugatish
tugatish
tugatish
ququqiy xatti-qarakat bo`lib, ishlab chiqarish va xo`jalik 
yuritish faoliyatining to`xtatilishini anglatadi. Korxona tugatilganda u davlat 
ro`yxatidan chiqariladi, uning bankdagi qisob raqami yopiladi qamda muqr, shtamp 
va boshqa rekvizitlari qaqiqiy emas deb qisoblanadi. 
Korxonani tugatishga quyidagilar sabab bo`lishi mumkin: 

ishlab chiqarilayotgan maqsulot(ish, xizmat)ga bo`lgan talabning pasayib 
ketishi yoki umuman yo`qolishi; 

ishlab chiqarishning zarar keltirishi; 


39

ishlab chiqarishninng atrof-muqit qamda aqoli qayotiga xavf tug`dirishi; 

korxonaning bino va inshootlari, asbob-uskunalari va boshqa vositalaridan 
iqtisodiy jiqatdan unumliroq, yanada sifatli va iste`molchilar talabiga javob beruvchi 
maqsulotlar ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyatining yuzaga kelishi. 
Korxonani tugatishda tugatish komissiyasi tuzilib, unga kreditorlarga korxona 
tugatilganini xabar qilish, kreditorlarni aniqlash va debitorlik qarzini undirish 
choralarini ko`rish, shuningdek, korxonaning tugatilishi sababli ishsiz qolgan 
xodimlar ish bilan ta`minlanishiga yordamlashish vazifasi yuklanadi. Korxonani 
tugatish jarayonida oraliq tugatish balansi tuzilib, unga tugatilayotgan korxonaning 
mulki, kreditorlarning talablari va ularni ko`rib chiqish natijalari ro`yxati kiritilishi 
lozim. Ushbu balans korxonaning ta`sischisi (ta`sischilari) yoki korxonani tugatish 
to`g`risida qaror chiqargan idora tomonidan tasdiqlanadi. Tugatish komissiyasi uning 
aybi bilan keltirilgan zarar uchun javobgar qisoblanadi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
Korxonalarni tashkil qilish va tugatish bozor munosabatlari sharoitlarida 
odatiy va qonuniy qoldir. Korxonani tashkil qilish ishlab chiqarishni kengaytirish va 
biron-bir maqsulotga bo`lgan talabning ortishi natijasida yuzaga kelsa, korxonalarni 
tugatish esa talabning mavjud emasligi qamda bankrotlikka bog`liq bo`ladi. 
Korxonalarni tashkil qilgandan so`ng ularni kelajakda samarali faoliyat 
yuritishini qam ta`minlash zarur. SHu sababli biron-bir korxonani tashkil qilish 
asoslangan bo`lishi va ilmiy tamoyillarga tayanishi lozim. 
Korxonalar tashkil qilinishini tartibga soluvchi asosiy qujjatlar bu korxona 
Nizomi va ta`sis shartnomasi bo`lib, ba`zi qollarda korxonalar ko`rsatilgan 
qujjatlarning bittasi asosida qam faoliyat yuritishi mumkin. 
Korxonani tashkil qilish jarayoni boshqaruv organlarida ro`yxatga olish bilan 
bog`liqdir. Qonunchilik tomonidan korxonalarni davlat ro`yxatidan o`tkazishning 
qat`iy belgilangan muddatlari mavjud. 
Korxonani tugatish ququqiy xatti-qarakat bo`lib, ishlab chiqarish va xo`jalik 
yuritish faoliyatining to`xtatilishini anglatadi. Bunga asosiy sabab qilib korxonaning 
to`lov qobiliyatini yo`qotishini ko`rsatish mumkin. 
Sanatsiya davlat, bank yoki boshqa muassasa tomonidan bankrot bo`lishning 
oldini olish va raqobatbardoshlik darajasini oshirish maqsadida korxonalarning 
moliyaviy aqvolini yaxshilashni anglatadi. 
Sanatsiya korxonalarning shartnoma va boshqa majburiyatlarini buzishning 
oldini olishga qaratilgan iqtisodiy va moliyaviy chora-tadbirlar tizimidir. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
tashkil qilish tamoyillari
,
korxona mulki egasi, sho``ba korxonalari, filiallar, 
vakolatxonalar, ququqiy shaxs maqomi, korxona Nizomi, ta`sis shartnomasi, korxona 
mulkini shakllantirish, korxonalarning davlat tomonidan ro`yxatga olinishi, 
ro`yxatga olish uchun qujjatlar, korxonani qayta tashkil qilish, korxonani tugatish,
tugatish komissiyasi. 
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar


40
1.YAngi korxonalarni tashkil qilish asosida nima yotadi? 
2.Qaysi omillar yangi korxona tashkil qilish zaruriyatini asoslab beradi? 
3.YAngi korxonalarni tashkil qilishdan maqsad nima? 
4.Korxona tashkil qilishning asosiy tamoyillarini sanab o`ting. 
5.Korxona qachondan boshlab tashkil qilingan deb qisoblanishi mumkin? 
6.Korxona Nizomi nimani anglatadi? 
7.Ta`sis shartnomasi nimani anglatadi? 
8.«Tinchlik kelishuvi» nima degani? 
9.Korxonani tugatishga nima sabab bo`ladi? 
10.Korxonani qayta tashkil qilishdan maqsad nima va u qanday amalga oshiriladi? 
11.Korxona bankrotligining asosiy sabablarini sanab o`ting.
12.Korxonani moliyaviy jiqatdan sog`lomlashtirish nimani anglatadi? 
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va 
qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004, №3. 
2. I.A. Karimov. O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. T., 
“O`zbekiston”, 1993. 
3. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda 
moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 
4. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
5. Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
6. Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 b. 
7. «O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
8. Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot va 
ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
9. O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
10. V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 2003.
11. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 
12. Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. 
prof. V.YA. Gorfinneliya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
13. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy M.: Izd-vo PRIOR 2002. 
14. «Ekonomika firmo` i otraslevo`x ro`nkov» // Programma M.: ekonomicheskiy 
fakul’tet MGU,TEIS 2000. 
15. Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: FiS 
2004. 
16. http:/www.harvard. edu 
17. http:/www.capitul.ru 
18. http:/www.5b. ru 
19. http:/www.audit - center. ru 


41
IV
IV
IV
IV MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONANI
KORXONANI
KORXONANI
KORXONANI BOSHQARISH
BOSHQARISH
BOSHQARISH
BOSHQARISH
4.1. Boshqaruv zamonaviy korxonalar faoliyatida ob`ektiv zaruriyat sifatida. 
4.2. Bozor munosabatlari sharoitlarida korxonani boshqarishning tamoyillari 
maqsad va vazifalari. 
4.3. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmalari va funktsiyalari. 
4.4. Korxonani boshqarishning o`ziga xos xususiyatlari. 
4.5. Korxonani boshqarishni takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari.
4.1. 
4.1. 
4.1. 
4.1. Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv zamonaviy
zamonaviy
zamonaviy
zamonaviy ko
ko
ko
korxonalar
rxonalar
rxonalar
rxonalar faoliyatida
faoliyatida
faoliyatida
faoliyatida ob`ektiv
ob`ektiv
ob`ektiv
ob`ektiv zaruriyat
zaruriyat
zaruriyat
zaruriyat sifatida
sifatida
sifatida
sifatida
Boshqaruv jamiyat munosabatlarining muqim ko`rsatkichi sifatida jamiyat 
qayotining barcha jabqalariga tegishlidir. U insonning jamiyatdagi moqiyati, meqnati 
taqsimoti, kooperatsiya va muomala zarurati, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy 
munosabatlardan kelib chiqadi. Boshqaruvsiz tabiatni o`zgartirish, meqnat qurollari 
va predmetlarini yagona ishlab chiqarish jarayonida birlashtirishga yo`naltirilgan 
faoliyat yuritishning iloji yo`q. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv ishlab 
chiqarishning barcha qatnashchilari va elementlari o`rtasida kelishuvni yo`lga qo`yib, 
yuzaga kelgan munosabatlarning mazmuni va me`yorini tartibga soladi qamda 
resurslardan foydalanishning samarali yo`llarini topishga o`z qissasini qo`shadi.
Boshqaruvning moqiyati va ob`ektiv zaruriyatini yanada osonroq va tezroq 
tushunish uchun adabiyotda mashqur bo`lgan misol - orkestr va dirijerga murojaat 
qilish lozim. Orkestr va dirijerning o`zaro aloqasini ilg`ab olish uchun musiqiy 
qobiliyat talab qilinmaydi. 
Kontsert tomoshalarida bo`lgan qar bir kishi dirijerning saqnada paydo bo`lish 
chog`ini ko`rgan, albatta. Orkestr tomon o`girilgach, dirijer tayoqchasini ko`taradi va 
musiqachilar musiqa chalishni boshlaydilar. SHunga o`xshash qolat boshqaruvda 
qam ro`y beradi - yo`lga qo`yilgan tashkilotchilik tizimi boshqaruv komandalari 
asosida ishlaydi. 
Bundan kelib chiqqan qolda 
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv ----
ijtimoiy meqnat jarayoniga ishlab 
chiqarish rivojlanishining ob`ektiv qonunlari asosida yo`naltirilgan tarzda ta`sir 
o`tkazish tizimi, qar bir ishchining va butun jamoaning meqnatini bir vaqtning o`zida 
nazorat qilish, motivatsiya va tartibga solish usulidir. Moddiy boyliklar va ne`matlar 
qamda ularga tenglashtirilgan qadriyatlarni taqsimlash, iste`mol qilish va 
ayirboshlash qam boshqaruvni talab qiladi. 
Qozirgi paytda, iqtisodiy va ilmiy-texnik o`zgarishlar davrida boshqaruv 
usullari, tamoyillari va texnikasida sezilarli o`zgarishlar ro`y bermoqda. Boshqaruv 
aloqida tizim sifatida tobora ko`proq tajriba almashish soqasi, reklama, ishlab 
chiqarish vazifalarini tezkor qal qilish vositasi bo`lib bormoqda. Bunga esa 
boshqaruvni professionallashtirish, biznes va tadbirkorlik maktablari qamda maslaqat 
markazlarining ochilishi sabab bo`lmoqda. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi borgan sari 
xo`jalik yuritishning iqtisodiy usullariga asoslangan boshqaruv tizimiga o`rnini 
bo`shatib bermoqda. 
Boshqaruvga yondashishdagi zamonaviy usullarning muqim aqamiyati inson 
omilini faollashtirish, o`z-o`zini boshqarish va tashabbuskorlikni rivojlantirish, bozor 
iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratishda 


42
namoyon bo`ladi. Ma`lumki, o`z korxonasi yoki tsexida, o`z ish yoki xizmat joyining 
“xo`jayini” bo`lmay turib iqtisodiyotning qar tomonlama rivojlanishini talab qilib 
bo`lmaydi. Insoniyat qayotida shu narsa isbotlab berilganki, moddiy to`kin-sochinlik 
o`zidan-o`zi paydo bo`lmaydi, uni meqnat faoliyati va oqilona boshqaruv yordamida 
yuzaga keltirish mumin. Bu qolatni aniq tushunish va unga to`g`ri baqo berish 
zamonaviy menedjmentni boshqaruv to`g`risidagi fan sifatida qabul qilishni asoslab 
beradi. 
Meqnat taqsimoti va uning ijtimoiy tavsifini kuchaytirishda boshqaruvni, 
mustaqil faoliyat shaklida aloqida ajratib ko`rsatish mumkin. Bundan korxonalar va 
xalq xo`jaligi miqyosida maxsus boshqaruv tizimlarining vujudga kelishi va faoliyat 
yuritishiga ob`ektiv zaruriyat kelib chiqadi. Bunday tizim o`zining gorizontal va 
vertikal aloqalari bilan birga fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi, shuningdek, siyosiy kayfiyatlar va ishlab chiqarish munosabatlaridagi 
o`zgarishlar ta`siri ostida doimiy qarakatda va yangilanishda bo`ladi. SHu sababli, 
boshqaruvni baqolash va taqlil qilish jarayonida, biz xalq xo`jaligi rivojlanishining 
qar bir tarixiy bosqichida shakllanuvchi boshqaruv tizimini o`rganamiz.
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv tizimi
tizimi
tizimi
tizimi deganda nimani tushunish lozim? Agar jamiyatning butun 
iqtisodiy tizimini oladigan bo`lsak, uning tarkibiga kiruvchi ko`plab kichik tizimlarni 
- tarmoqlar, korxonalar, birlashmalar va qokazolarni ko`rishimiz mumkin. Ularning 
qar birini ikki jiqatidan: mustaqil faoliyat yuritish nuqtai nazaridan yoki butun 
birlikning tarkibiy qismi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Masalan, korxona (firma) 
mustaqil boshqaruv tizimi yoki tarmoqning (ishlab chiqarishning) bo`linmasi, 
bo`g`ini sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Bunga bog`liq bo`lgan qolda 
boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi, uning vazifalari va funktsiyalari shakllantiriladi 
Amaliyotda shu narsa isbot qilinganki, boshqaruvning juda qam yirik tashkiliy 
strukturasi bozor iqtisodiyotida maqsadga muvofiq bo`lmaydi. U kutilgan natijalarni 
bermaslikdan tashqari, boshqaruv qarorlarini bajarishda muammolarning yuzaga 
kelishiga, boshqaruvning yakuniy maqsadini oraliq vazifalar bilan almashib ketish 
xavfi kuchayishiga olib keladi. 
O`zaro aloqada va ma`lum jiqatdan bir-biriga bo`ysinuvchi bo`lgan boshqaruv 
ob`ektlari
ob`ektlari
ob`ektlari
ob`ektlari va sub`ektlari
sub`ektlari
sub`ektlari
sub`ektlari faoliyatning aloqida ko`rinishi sifatida boshqaruvning muqim 
elementlari qisoblanadi. Bu aloqani quyidagi tarzda chizma yordamida ko`rsatish 
mumkin: 


43
4.1.-chizma. Boshqaruv ob`ekti va sub`ektining o`zaro aloqasi. 
Korxonada boshqaruvning ta`siri boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv ob`ektiga
ob`ektiga
ob`ektiga
ob`ektiga yo`naltirilgan bo`lib,
ishlab chiqarish va xo`jalik yuritish jarayonlari, ishab chiqarish uskunalarini 
ekspluatatsiya qilish, turli miqyosdagi meqnat kooperatsiyasi va qokazolar boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
ob`ekti
ob`ekti
ob`ekti
ob`ekti bo`lishi mumkin. Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv sub`ekti
sub`ekti
sub`ekti
sub`ekti esa qoidaga ko`ra, korxona
korxona
korxona
korxona raqbari
raqbari
raqbari
raqbari yoki 
boshqaruv ob`ektlarini maqsadli ravishda boshqarishni amalga oshiruvchi xizmat
xizmat
xizmat
xizmat
raqbarlaridir
raqbarlaridir
raqbarlaridir
raqbarlaridir. Agar yuqorida keltirilgan misolga qaytadigan bo`lsak, orkestr, bu – 
boshqaruv ob`ekti, dirijer esa, boshqaruv sub`ektidir. 
Boshqaruv ob`ektlari va sub`ektlari doimo o`zaro aloqada bo`lib, bunda asosiy 
o`rin boshqaruv ob`ektiga, ya`ni boshqaruvchi tizimga ajratiladi. Boshqaruv 
ob`ektining mazmuni, unda yuz berayotgan o`zgarishlar boshqaruv sub`ekti vazifalari 
va qarakatlarini belgilab beradi. Bu esa boshqaruv shakllari va usullarini 
mukammallashtirishda aks etadi. Albatta, bu boshqaruv sub`ektlarining passivligini 
anglatmaydi, aksincha, boshqaruv tizimining bo`limlari shu boshqaruv tizimining eng 
faol qismini tashkil etadi va tavsiflaydi. Aynan boshqaruv sub`ekti ishlab chiqarish 
resurslari va asbob-uskunalardan foydalanish siyosatini belgilaydi, ishlab chiqarish 
vositalarining ishchi kuchi bilan birlashuviga ko`maklashadi. YA`ni korxonaning 
nima
nima
nima
nima, , , , qachon
qachon
qachon
qachon, , , , qaerda
qaerda
qaerda
qaerda, , , , kimga
kimga
kimga
kimga ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish
bilan bog`liq bo`lgan siyosati, birinchi 
o`rinda boshqaruv sub`ekti tomonidan qal qilinadi. SHu sababli, boshqaruv ob`ektlari 
va sub`ektlari orasidagi aloqa, jumladan, ularning ichki tashkil qilinishi qanchalik 
mustaqkam bo`lsa, bir xil sharoitlarda ishlab chiqarish qamda boshqaruv tizimining 
samaradorligi shunchalik yuqori bo`ladi. 
Boshqaruv faoliyati - boshqaruvchi shaxs yoki organ tomonidan boshqaruv 
amallarini bevosita va bilvosita komandalar (buyruq, tavsiya va ko`rsatmalar) 
shaklida ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Boshqaruv amallari ishlab chiqarish 
jarayonining yakunlanishi uchun moddiy shart-sharoit vazifasini bajaradi. Aytish 
mumkinki, boshqaruv amallari boshqaruv faoliyati va natijalari o`rtasidagi 
bog`lovchi bo`g`in bo`lib xizmat qiladi. 
Faoliyatning ushbu turi aqamiyati, aynan boshqaruv qarorlarini qabul qilish 
jarayonida korxonaning joriy va istiqboldagi siyosati shakllanishida namoyon bo`ladi. 
SHu jiqatdan kadrlarni to`g`ri tanlash va joylashtirish, ularning malakasi, o`zlariga 
yuklatilgan vazifalarni to`g`ri tushunishlari qam muqim aqamiyatga egadir. Amaliyot 
shuni ko`rsatadiki, qozirgi boshqaruvchilar uchun yaxshi muqandis, texnolog, 
konstruktor bo`lishning o`zigina kamlik qilib, ishlab chiqarish iqtisodiyoti, biznes-
strategiya, marketing, xo`jalik ququqi va shu kabilarni bilish qam muqim aqamiyat 
kasb etadi. Faqat ushbu bilimlar majmuasiga va boy meqnat tajribasiga ega bo`lgan 
Áîø=àðóâ 
Áîø=àðóâ 
Áîø=àðóâ 
Áîø=àðóâ 
îáúåêòè
îáúåêòè
îáúåêòè
îáúåêòè
Áîø=àðèëóâ÷è 
Áîø=àðèëóâ÷è 
Áîø=àðèëóâ÷è 
Áîø=àðèëóâ÷è 
òèçèì
òèçèì
òèçèì
òèçèì
 
Èíñîí
Èíñîí
Èíñîí
Èíñîí
Áîø=àðóâ 
Áîø=àðóâ 
Áîø=àðóâ 
Áîø=àðóâ 
îáúåêòè
îáúåêòè
îáúåêòè
îáúåêòè

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin