Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
n
М n М Мн М л × − × + = â ûð.éèë Bu erda: M o`r.yil – korxonaning o`rtacha yillik quvvati; M n – korxonaning yil boshidagi quvvati; M v – yil mobaynida kiritiluvchi quvvati; M l – yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo`q qilinuvchi) quvvat; n 1 , n 2 – ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan ishlab chiqarish quvvatlari yo`q qilingandan to yil oxirigacha o`tgan to`liq oylar soni. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog`liq bo`lgan mazkur chora-tadbirlar, ko`pincha ishlab chiqarish quvvatlari balansini tuzish yo`li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va ularni ta`minlash manbalariga bo`lgan eqtiyoji aniqlanadi. Qisqacha Qisqacha Qisqacha Qisqacha xulosalar xulosalar xulosalar xulosalar Bino, inshoot, mashina, qurilma, asbob-uskuna va boshqa meqnat vositalaridan iborat bo`lgan asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt mobaynida ishtirok etib, natural shaklini saqlab qoladi qamda ularning qiymati ishlab chiqarilayotgan maqsulotga asta-sekinlik bilan qismlarga bo`lib o`tkaziladi. Asosiy fondlar ishlab chiqarish moddiy-texnika bazasining asosi qisoblanadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va meqnatning texnik jiqatdan qurollanish darajasi asosiy fondlarga bog`liq bo`ladi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati – bu, ishlab chiqarishning barcha zaqiralaridan foydalangan qolda ishlab chiqarish mumkin bo`lgan maqsulotning maksimal qajmidir. 108 Ekspluatatsiya jarayonida asosiy fondlar jismoniy va ma`naviy eskirishga uchrab, bu korxona uchun ma`lum bir yo`qotishlarni keltirib chiqaradi. Asosiy fondlarning eskirishi bilan bog`liq bo`lgan yo`qotishlarni, ulardan foydalanishini yaxshilash, fond qaytimi, smenalik koeffitsienti, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsienti kabi asosiy ko`rsatkichlar darajasini oshirish yordamida kamaytirish mumkin. Bu ko`rsatkichlarni fan-texnika taraqqiyoti qisobiga, asosiy fondlar tuzilmasini mukammallashtirish, uskunalar bekor turib qolishini kamaytirish, meqnat va ishlab chiqarishni takomillashtirish, xo`jalik yuritishning yangi shakllarini rivojlantirish yordamida yaxshilash mumkin. Foyda bilan bir qatorda amortizatsiya ajratmalar qam korxona asosiy fondlarini takomillashtirish manbai bo`lib xizmat qiladi. Tayanch Tayanch Tayanch Tayanch iboralar iboralar iboralar iboralar Asosiy fondlar, korxonaning ishlab chiqarish apparati, noishlab chiqarish asosiy fondlari, aktiv va passiv, lizing, korxona asosiy fondlari tarkibi, ekspluatatsiya qilinayotgan asosiy fondlarning yoshi, natural baqolash, qiymat bo`yicha baqolash, boshlang`ich qiymat, tiklanish qiymati, qoldiq qiymati, balans qiymati, asosiy ishlab chiqarish fondlarining o`rtacha yillik qiymati, jismoniy (moddiy) eskirish, ma`naviy eskirish, amortizatsiya ajratmalari, amortizatsiya normalari, kapital ta`mirlash, o`rtacha ta`mirlash, joriy ta`mirlash, ishlab chiqarish quvvati. Nazorat Nazorat Nazorat Nazorat va va va va muqokama muqokama muqokama muqokama uchun uchun uchun uchun savolla savolla savolla savollarrrr 1. Asosiy fondlar nima va ularning kengaytirilgan ishlab chiqarishdagi roli qanday? 2. Asosiy ishlab chiqarish fondlari tuzilmasi deganda nima tushuniladi qamda ularning sanoat tarmoqlari bo`yicha farqlanishiga nima sabab bo`ladi? 3. Zamonaviy amortizatsiya siyosatining moqiyati va aqamiyati nimada? 4. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning ekstensiv va intensiv ko`rsatkichlari qanday? 5. Korxona va sanoat tarmog`ining ishlab chiqarish quvvatlarini qisoblash usuli, turi va tushunchalari qanday? 6. Zamonaviy sharoitlarda asosiy fondlar va korxona ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni yaxshilashning qanday yo`nalishlari mavjud? Tavsiya Tavsiya Tavsiya Tavsiya e e e etiladigan tiladigan tiladigan tiladigan adabiyotlar adabiyotlar adabiyotlar adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot shartlari va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 3. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 109 4. Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 5. Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 b. 6. «O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 7. Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot va ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 8. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003. 9. O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 10. G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na predpriyatii. Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 11. V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 2003. 12. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 13. Autsorsing: Sozdanie vo`sokoeffektivno`x i konkurentosposobno`x organizatsiy. Uchebnoe posobie / Pod red. B.A.Anikina M.: Infra – M 2003. 14. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy M.: Izd-vo PRIOR 2002. 15. Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: FiS 2004. 16. Vumek Djeyms P., Djons Deniel T. Per. s angl. Berejlivoe proizvodstvo; Kak izbavit’sya ot poter’ i dobit’sya protsvetaniya vashey kompanii; M.. Al’pina Biznes BUKS 2004. 17. Kristensen Kleyton M. Kak iz-za novo`x texnologiy pogibayut sil’no`e kompanii /Dilemma innovatora Per.s ang. M.: Al’gina Biznes Buka 2004. 18. http:/www.harvard. edu 19. http:/www.capitul.ru 20. http:/www.5b. ru 21. http:/www.audit - center. ru 110 VIII VIII VIII VIII MAVZU MAVZU MAVZU MAVZU. . . . KORXONANING KORXONANING KORXONANING KORXONANING AYLANMA AYLANMA AYLANMA AYLANMA MABLA MABLA MABLA MABLA////LARI LARI LARI LARI 8.1. Aylanma mablag`lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi aqamiyati. 8.2.Aylanma mablag`larning tuzilmasi va qarakati qamda ularning korxona iqtisodiyotiga ta`siri. 8.3.Aylanma mablag`larni normalashtirish. 8.4. Aylanma mablag`lardan foydalanish ko`rsatkichlari va ularning aylanishini tezlashtirish yo`llari. 8.1. 8.1. 8.1. 8.1. Aylanma Aylanma Aylanma Aylanma mablag`lar mablag`lar mablag`lar mablag`lar tushunchasi tushunchasi tushunchasi tushunchasi, , , , iqtisodiy iqtisodiy iqtisodiy iqtisodiy tabiati tabiati tabiati tabiati va va va va ularning ularning ularning ularning korxona korxona korxona korxona faoliyatidagi faoliyatidagi faoliyatidagi faoliyatidagi aqamiyati aqamiyati aqamiyati aqamiyati Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishda meqnat qurollari (asosiy fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma aylanma aylanma aylanma mablag`larga mablag`larga mablag`larga mablag`larga qam ega bo`lishlari zarur. Aylanma mablag`lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala fondlarini tashkil qilishga mo`ljallangan pul mablag`laridan iborat. Aylanma mablag`lar, qoidaga ko`ra, korxonaning qisob raqamida naqd pul ko`rinishida jamg`ariladi. Qar bir korxonaning aylanma mablag`lari asosiy fondlarning texnik qolati va maqsulot ishlab chiqarish dasturi bilan bog`liq. Korxona qanchalik katta va uning ishlab chiqarayotgan maqsulotlari turlari ko`p bo`lsa, aylanma mablag`lar shunchalik ko`p talab qilinadi. Aylanma mablag`lar ishlab chiqarish va uning uzluksizligini ta`minlashning moddiy asosi qisoblanadi. “Aylanma mablag`lar ” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi qam ko`p qo`llanilib, asosan iqtisodiy nazariya va xo`jalik yuritishning xorijiy tajribasidan olinadi. Moqiyatiga ko`ra, aylanma aylanma aylanma aylanma kapital kapital kapital kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining bir qismi bo`lib, uning qiymati ishlab chiqarishning qar bir tsiklida ishlab chiqarilgan maqsulotga o`tkaziladi qamda ushbu tovarni sotgandan so`ng korxonaga qaytariladi. Aylanma kapital ko`pincha korxonaning pul mablag`lari qisoblanuvchi yoki ishlab chiqarish jarayonida pul mablag`lariga aylantiriluvchi qarakatchan aktivlari qatoriga kiritiladi. Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi o`rniga ko`ra, “aylanma mablag`lar” va “aylanma kapital” o`rtasida sezilarli farq yo`q. Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom ashyo, yoqilg`i, energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek, ishchi kuchlarini yollash va ularning meqnatiga qaq to`lashga bo`nak (avans) tariqasida beriladi. Aylanma mablag`larga bo`lgan qo`shimcha talab banklardan olinadigan kreditlar qisobiga qoplanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag`larga etarli tarzda ega bo`lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi qisoblanadi. SHuni qam unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan maqsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg`i va energiya miqdori maqsulot sifatiga ta`sir ko`rsatmagan qolda qanchalik kam bo`lsa, maqsulot shunchalik arzonlashadi qamda aylanma mablag`lar kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo`ladi. 111 Korxonalarning aylanma mablag`lari aylanma fondlari va muomala fondlariga taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiy−buyumlashgan tuzilishidan tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni tashkil qilishda qamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish soqalarida aylanma mablag`larga bo`lgan eqtiyojini aniqlashda katta rol’ o`ynaydi. Aylanma Aylanma Aylanma Aylanma ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish fondlari fondlari fondlari fondlari− − − − korxona ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo`lib, bitta ishlab chiqarish tsikli davomida sarflanadi qamda natural shaklini o`zgartirib, o`z qiymatini to`lig`icha tayyor maqsulot tannarxiga o`tkazadi. SHu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi va ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismi qisoblanadi. Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom ashyo va materiallar zaqirasi, yarim tayyor maqulotlar, yoqilg`i va energetika resurslari, qadoqlash va o`rov materiallari, eqtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelajakdagi xarajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali qisob va qisobotni tashkil qilish uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab chiqarish fondlari uch guruqga bo`linadi: • ishlab chiqarish zaqiralari; • tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor maqsulotlar; • kelgusi davr xarajatlari. Muomala Muomala Muomala Muomala fondlari fondlari fondlari fondlari korxonaning tayyor maqsulot zaqirasini yaratish uchun mo`ljallangan pul mablag`lari, shuningdek, chek va veksellar, aktsiyadorlarning qarzlari, turli xil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning qisob raqamlaridagi mablag`lardan iborat bo`ladi. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiqarish fondlari majmuasi, korxonaning aylanma mablag`lari(kapitali)ni tashkil qiladi. Ishlab chiqarishda band bo`lgan aylanma mablag`lar kattaligini belgilovchi asosiy omillar − bu, maqsulot tayyorlashning ishlab chiqarish tsikli uzunligi, meqnatni tashkil qilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, meqnat predmetlari va qurollaridan foydalanish normalaridir. Aylanma mablag`lar kattaligi, shuningdek, maqsulotlarni sotish sharoitlari, ta`minot va maqsulotni sotish tizimini tashkil qilish darajasi bilan qam bog`liq bo`ladi. YUqorida keltirilgan qolatlardan kelib chiqqan qolda shuni aytish mumkinki, aylanma mablag`lardan quyidagi qollarda foydalaniladi: − xom ashyo, material, eqtiyot qismlar qamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda zarur bo`lgan boshqa meqnat predmetlari; − ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg`i kabi resurslar uchun qaq to`lash; − korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish qaqi to`lanishi; − soliq va boshqa majburiy to`lovlarni to`lash. Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida aylanma mablag`lar, birinchi o`rinda moddiy resurslardan ratsional foydalanish va ularni shakllantirish zaqiralarini izlab topish qar bir korxona oldida turgan muqim vazifa qisoblanadi. Bunda zaqira zaqira zaqira zaqira deganda, moddiy va pul resurslarini yaxshilashning 112 yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin qali foydalanilmagan (to`liq yoki qisman) imkoniyatlarini tushunish lozim. Bu zaqiralar kelib chiqishi va foydalanilishiga ko`ra xalq xo`jaligiga va tarmoqlarga tegishli yoki tarmoqlararo, ishlab chiqarish ichidagi (zavod, tsex va qokazo) turlariga bo`linadi. «Korxona iqtisodiyoti»da ichki ichki ichki ichki ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish zaqiralari zaqiralari zaqiralari zaqiralari - ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish qamda texnika va texnologiyani takomillashtirish, maqsulotlarning yangi va yanada mukammal turlarini o`zlashtirish, ishlab chiqarilayotgan maqsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog`liq bo`lgan moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash imkoniyatlari, katta aqamiyat kasb etadi. Zaqiralar shuningdek, moddiy resurslarni sarflashni normallashtirish, ishlab chiqarilayotgan maqsulotlarning meqnat sig`imini kamaytirish, meqnatni tashkil qilishning ratsional usullarini qo`llash natijasida qam aniqlanadi. Qisqacha aytganda qar bir korxona, ayniqsa, yirik va mashinasozlik korxonalari qamda ularga yaqin bo`lgan korxonalar, moddiy va pul resurslaridan, ya`ni xususiy kapital va boshqa aktivlardan ratsional foydalanish bo`yicha puxta ishlab chiqilgan chora-tadbirlar majmuasiga ega bo`lishi zarur. Resurslardan samarali foydalanishning texnik-ishlab chiqarish yo`nalishlari qatoriga, birlamchi xom ashyoni ishlab chiqarishda foydalanishga sifatli ravishda tayyorlash,mashina va uskunalar konstruktsiyasini takomillashtirish, xom ashyo, material, yoqilg`ilarning tejamkor turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish chiqitlarini kamaytiruvchi qamda ikkilamchi resurslardan maksimal darajada foydalanish va barcha turdagi yo`qotishlarning oldini olishni ta`minlovchi yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishni kiritish mumkin. Resurslardan oqilona foydalanishning tashkiliy-iqtisodiy yo`nalishlari qatoriga, maqsulotlar material sig`imini rejalashtirish va normalashtirishning ilmiy darajasini oshirish, resurslarni sarflashning texnik jiqatdan asoslab berilgan norma va normativlarini ishlab chiqish, “eski” va “yangi” maqsulot ishlab chiqarish o`rtasida progressiv proportsiyalarni belgilash, meqnatni tashkil qilishning samarali usullarini rag`batlantirish bilan bog`liq bo`lgan chora-tadbirlar kiritiladi. Aylanma mablag`lar va ularning tarkibiy qismlaridan samarali foydalanishning asosiy yo`nalishlari ish joylarida (brigada, tsex va ishlab chiqarish uchastkalarida) bitta miqdordagi xom ashyo va materiallardan tayyorlanuvchi yakuniy maqsulotlarni ko`paytirishdadir. U ishlab chiqarishni texnik jiqatdan ta`minlash, xodimlarning malakasi, moddiy-texnika ta`minoti, moddiy resurslar zaqiralarini sarflash normalariga bog`liq bo`ladi. 8.2. 8.2. 8.2. 8.2. Aylanma Aylanma Aylanma Aylanma mablag`larning mablag`larning mablag`larning mablag`larning tuzilmasi tuzilmasi tuzilmasi tuzilmasi va va va va qarakati qarakati qarakati qarakati qamda qamda qamda qamda ularning ularning ularning ularning korxona korxona korxona korxona iqtisodiyotiga iqtisodiyotiga iqtisodiyotiga iqtisodiyotiga ta`siri ta`siri ta`siri ta`siri Aylanma tuzilmalarni rejalashtirish va boshqarishning qozirgi paytdagi amaliyotida ushbu mablag`larning tarkibi va tuzilmasini baqolash va taqlil qilishga, shuningdek, ularning funktsional roli va qarakatiga katta e`tibor qaratiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining eng faol qismi bo`lsa, muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi qamda yangi iste`mol qiymatini yaratmaydi. Bu erda umumiy qoida shundayki, aylanma 113 mablag`lar doimo aylanishda bo`lishi zarur - ularning samaradorligi va korxona iqtisodiyotiga ta`siri aynan shunda ko`zga tashlanadi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining asosiy va salmoqli qismi sifatida o`z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: • ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish zaqiralari zaqiralari zaqiralari zaqiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyorlangan qamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg`i, xarid qilinuvchi yarim tayyor maqsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va o`rov materiallari, asosiy fondlarni ta`mirlash uchun eqtiyot qismlar, yoqilg`i- moylash materiallaridan tashkil topuvchi meqnat predmetlari; • tugallanmagan tugallanmagan tugallanmagan tugallanmagan ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish va va va va korxonada korxonada korxonada korxonada tayyorlangan tayyorlangan tayyorlangan tayyorlangan yarim yarim yarim yarim tayyor tayyor tayyor tayyor maqsulotlar maqsulotlar maqsulotlar maqsulotlar – bu, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan qamda ishlov berish va yig`uv jarayonida bo`lgan, lekin ishlab chiqarish jarayoni to`liq tugallanmagan qamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo`lgan meqnat predmetlari; • kelgusi kelgusi kelgusi kelgusi davr davr davr davr xarajatlari xarajatlari xarajatlari xarajatlari - ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi maqsulotlarga mansub bo`lgan yangi turdagi maqsulotlarni tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish, maqsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyiqalashtirishga sarflanuvchi xarajatlar va boshqalar). Aylanma ishlab chiqarish fondlari aloqida tarkibiy qismlari yoki elementlari o`rtasidagi foizlarda ifodalanuvchi o`zaro munosabatlar aylanma aylanma aylanma aylanma ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish fondlarining fondlarining fondlarining fondlarining tuzilmasini tuzilmasini tuzilmasini tuzilmasini tashkil qiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlari o`rtasidagi xuddi shunday foizlardagi munosabatlar korxona aylanma mablag`larining tuzilmasi deb ataladi. 8.1 - chizmada korxona aylanma mablag`larining taxminiy (namunaviy) tuzilmasi ko`rsatilgan. CHizmadan ko`rish mumkinki, ishlab chiqarish zaqiralari aylanma ishlab chiqarish fondlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Biroq bozor iqtisodiyoti, ayniqsa, barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida ishlab chiqarish zaqiralarining qaddan tashqari oshirib yuborilishi korxona iqtisodiyotiga salbiy ta`sir qilishidan tashqari, resurslarni “bog`lab” qo`yadi qamda ularning yo`qotilishiga olib keladi. SHu sababli aylanma mablag`lar qajmini optimallashtirish va ularni maqsulot ishlab chiqarish dasturlariga mos qolga keltirish korxonaning tejamkorlik rejimida faoliyat yuritishi katta aqamiyatga ega bo`ladi. õîì àø¸ âà àñîñèé ìàòåðèàëëàð (28%) Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%) Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%) Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%) Àéëàíìà èøëàá ÷è=àðèø ôîíäëàðè (100%) Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðè Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðè Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðè Èøëàá ÷è=àðèø çàùèðàëàðèäà (70%) äà (70%) äà (70%) äà (70%) Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà Èøëàá ÷è=àðèø æàðà¸íèäà (30%) (30%) (30%) (30%) òóãàëëàíìàãàí èøëàá ÷è=àðèø (19%) òóãàëëàíìàãàí èøëàá ÷è=àðèø (19%) 114 8.1 -chizma. Korxona aylanma mablag`larining namunaviy tuzilmasi Iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi korxonalarning aylanma mablag`lari ishlab chiqarishning texnologik tashkil etish xususiyatlariga ko`ra, bir-biridan farq qiladi. Bu xususiyatlarning xarakteri ishlab chiqarilayotgan maqsulot turi va murakkabligi, ixtsisoslashtirish darajasi, maqsulotni realizatsiya qilish sharoitlari va shu kabilar bilan izoqlanadi. Aylanma mablag`lar tuzilmasining tarmoqlar bo`yicha farqlanishini quyidagi jadval orqali bilib olish mumkin (8.1-jadval). 8.1-jadval A y l a n m a m a b l a g ` l a r n i n g t a r m o q l a r b o ` y i c h a t a q s i m l a n i s h i Aylanma Aylanma Aylanma Aylanma fondlarning fondlarning fondlarning fondlarning guruq guruq guruq guruq va elementlari va elementlari va elementlari va elementlari Butun Butun Butun Butun sanoat sanoat sanoat sanoat Qora Qora Qora Qora metallurgiya metallurgiya metallurgiya metallurgiya Mashina Mashina Mashina Mashina---- sozlik sozlik sozlik sozlik Energe Energe Energe Energe---- tika tika tika tika Engil Engil Engil Engil sanoat sanoat sanoat sanoat Oziq Oziq Oziq Oziq----ovqat ovqat ovqat ovqat sanoati sanoati sanoati sanoati 1. Ishlab chiqarish zaqiralari - jami 70,2 65,0 55,3 98,3 90,0 78,8 Jumladan: xom ashyo va asosiy materiallar, yarim tayyor maqsulotlar 46,2 23,8 37,5 - 76,7 52,2 YOrdamchi materiallar 6,6 11,0 2,3 24,1 5,7 6,1 YOqilg`i 1,7 2,0 0,7 37,4 0,5 1,6 Ta`mirlash uchun eqtiyot qismlar 3,9 11,0 2,0 23,0 1,7 2,0 115 Qadoqlash va o`rov materiallari 3,0 0,5 0,6 0,3 1,2 11,3 Instrumentlar, xo`jalik asboblari va qimmat bo`lmagan, tez eskiruvchi boshqa predmetlar 9,8 16,7 12,2 19,5 3,2 5,6 2. Tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor maqsulotlar 24,0 18,3 42,2 0,5 9,8 19,5 3. Kelgusi davr xarajatlari va boshqa meqnat predmetlari 5,8 16,7 2,5 1,2 0,2 1,7 Jami Jami Jami Jami aylanma aylanma aylanma aylanma ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish fondlari fondlari fondlari fondlari 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Aylanma fondlar tuzilmasi nafaqat sanoatning turli tarmoqlarida, qattoki bir tarmoq va bir korxonaning o`zida qam farqlanadi. Bunday farqlanishga turli xildagi xom ashyo va materiallar, ishlab chiqarish texnologiyasi va texnikasidagi farqlar, korxonalarning geografik joylashuvi, ishlab chiqarishning tashkil etilishi va meqnat taqsimoti, moddiy-texnika ta`minoti sabab bo`lishi mumkin. Korxonalar aylanma mablag`lari tarkibi va tuzilmasiga xo`jalik yuritish qobiliyati va uning samaradorligiga rioya qilish qoidalari katta ta`sir ko`rsatadi. YA`ni korxona ishlab chiqarish zaqiralarini va aylanma mablag`larning ta`minlanganligini qaddan tashqari oshirishga intilmasligi zarur. Amaliyotning guvoqlik berishicha, bu, resurslarning qalok bo`lishiga va sun`iy tanqislikning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. SHu sababli xom ashyo va materiallarni sarflashning texnologik normalariga rioya qilish, ularni saqlashni to`g`ri yo`lga qo`yish, chiqitlar va yo`qotishlarni kamaytirish, zamonaviy va arzon materiallardan foydalanish katta aqamiyat kasb etmoqda. Biroq arzon materiallardan foydalanish doim qam korxona imkoniyatlari va xoqishidan kelib chiqavermaydi va tashqi muqit, birinchi o`rinda ishlab chiqarishdagi qamkorlar, baqoni shakllantirish, umumiy iqtisodiy barqarorlik va boshqa omillar bilan qam bog`liq bo`ladi. Korxona iqtisodiyotiga aylanma mablag`larning tarkibi va tuzilmasidan tashqari, ularni ishlab chiqarish, takror ishlab chiqarish va muomalaning turli bosqichlarida izlab topish katta ta`sir ko`rsatadi. Aylanma mablag`larning to`liq aylanishi uch bosqichdan iborat bo`lib, bu jarayonda maqsulot ishlab chiqariladi va sotiladi. Birinchi Birinchi Birinchi Birinchi bosqichda bosqichda bosqichda bosqichda aylanma mablag`lar pul shaklidan moddiy boyliklarning ishlab chiqarish zaqiralariga aylanadi, ya`ni pul - tovar (D-T). Ikkinchi Ikkinchi Ikkinchi Ikkinchi bosq bosq bosq bosqich ich ich ich ishlab chiqarish, yani maqsulotni tayyorlash jarayonini o`z ichiga oladi. Bu bosqichda aylanma mablag`lar va birinchi o`rinda aylanma fodlar tugallanmagan ishlab chiqarish va yarim tayyor maqsulotlar qoliga keltirilib, tovar shaklini oladi (T). Uchinch Uchinch Uchinch Uchinchiiii bosqichda bosqichda bosqichda bosqichda aylanma mablag`lar tovar maqsuloti shaklida muomalaga kiritilib, sotiladi va yana pul shaklini oladi (T-P). SHu tariqa aylanma mablag`lar barcha bosqichlardan o`tib, to`liq aylanishni amalga oshirishini quyidagi tarzda aks ettirish mumkin: 116 1-bosqich - pul-tovar (P-T); 2-bosqich - ishlab chiqarish (I.CH); 3-bosqich - tovar-pul (T-P). SHuni qayd qilib o`tish muqimki, korxonaning aylanma mablag`lari bir vaqtning o`zida uchala bosqichda qam pul mablag`lari, ishlab chiqarish zaqiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, yarim tayyor va tayyor maqsulotlar ko`rinishida mavjud bo`lishi mumkin. Korxonaning aylanma mablag`lari qarakati ma`lum bir iqtisodiy qonunlar asosida ishlashi qamda ulardan ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida oqilona foydalanishni ko`zda tutishi qam muqim aqamiyat kasb etadi. Bu qonunlardan va aylanma mablag`lardan foydalanish qoidalaridan chetga chiqish aylanma mablag`larning etishmasligiga yoki samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. 8.3. 8.3. 8.3. 8.3. Ayl Ayl Ayl Aylanma anma anma anma mablag`larni mablag`larni mablag`larni mablag`larni normalashtirish normalashtirish normalashtirish normalashtirish SHakllanish manbaiga ko`ra, aylanma mablag`lar xususiy va qarzga olingan turlarga bo`linadi. Xususiy Xususiy Xususiy Xususiy aylanma aylanma aylanma aylanma mablag`lar mablag`lar mablag`lar mablag`lar doimo korxona ixtiyorida bo`lib, xususiy resurslar, asosan foyda qisobiga shakllanadi. Korxonaning xususiy aylanma mablag`lari qatoriga ish qaqi bo`yicha qarzlar, ta`minotchilar yoki qamkorlar qarzlari, buyurtmachilarning tayyorlangan maqsulot uchun to`lagan pullari kabilarni kiritish mumkin. Bu mablag`lar xususiy mablag`larga tenglashtirilgan mablag`lar yoki korxonaning barqaror passivlari deb ataladi. Qarzga Qarzga Qarzga Qarzga olingan olingan olingan olingan aylanma aylanma aylanma aylanma mablag`lar mablag`lar mablag`lar mablag`lar doimo qarakatda bo`lmaydi qamda korxonaning maqsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan ta`minlash, maqsulot ishlab chiqarish dasturini oshirib bajarish va boshqa vaqtinchalik eqtiyojlarni qoplash uchun foydalaniladi. Ular qatoriga bank kreditlari, kreditorlik qarzlari (tijorat kreditlari) va boshqa passivlarni kiritish mumkin. Aylanma mablag`larni boshqarish maqsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining uzluksizligini ta`minlashda aylanma mablag`lardan iloji boricha kamroq foydalanishda ifodalanadi. Bu esa korxona aylanma mablag`lari aylanishining barcha bosqichlarida mos ravishda minimal, lekin etarli tarzda ratsional taqsimlanishi zarurligini anglatadi. Bu vazifa o`z navbatida moddiy resurslar zaqiralari va xarajatlarini normalashtirish tufayli muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Aylanma Aylanma Aylanma Aylanma mablag`larni mablag`larni mablag`larni mablag`larni normalashtirish normalashtirish normalashtirish normalashtirish korxonaning uzluksiz ishlashi ta`minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin etarli zaqiralarini shakllantirish uchun zarur bo`lgan pul mablag`larini aniqlashda ifodalanadi. U ichki zaqiralarni aniqlash, ishlab chiqarish tsikli davomiyligini qisqartirish va tayyor maqsulotni tezroq sotish imkon yaratadi. Biroq amaliyotda korxonalarning barcha aylanma mablag`lari qam normalashtirilmaydi. SHu sababli aylanma mablag`lar normalashtiriluvchi va normalashtirilmaydigan turlarga taqsimlanadi va ular qozirgi bozor munosabatlari sharoitlarida qam o`z aqamiyatini yo`qotmagan. Normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar qatoriga korxona omborlaridagi ishlab chiqarish zaqiralari (xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, unchalik qimmat bo`lmagan 117 predmetlar va jiqozlar), tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va ombordagi tayyor maqsulotlar kiritiladi. Normalashtirilmaydigan aylanma mablag`lar, bu – xaridorlarga berib yuborilgan tayyor maqsulot yoki tovarlar, qisob raqamidagi pul mablag`laridir. Korxonalar faoliyatida barcha aylanma mablag`lar salmog`ida 70-80%ni tashkil qiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag`lar asosiy o`rin tutadi. Aylanma mablag`larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya qilish va resurslardan oqilona foydalanish imkonini yaratadi. Resurslarni normalashtirish jarayonida aylanma mablag`larning norma va normativlari belgilanadi. Aylanma mablag`larning normasi, korxona moddiy-tovar boyliklarining minimal zaqiralarini tavsiflaydi qamda ishlab chiqarilayotgan maqsulot birligiga to`g`ri keluvchi pul o`lchovida, zaqira kunlari va zaqira normalarida qisoblanadi. Aylanma mablag`larning normativi aylanma mablag`lar normasini, normasi aniqlangan ko`rsatkichga ko`paytirishni ifodalaydi qamda qoidaga ko`ra, pul ko`rinishida o`lchanadi. U quyidagi formula asosida qisoblanishi mumkin: N ay.m qN ich.z Q N t.ich Q N t.m Bu erda: N ich.z - ishlab chiqarilgan zaqiralar normasi; N t.ich – tugallanmagan ishlab chiqarish normasi; N t.m - tayyor maqsulot normasi. Aylanma mablag`larni normalashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni sarflash normalarini belgilashda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim: • normalarning progressivligi va dinamikligi; • normalarning iqtisodiy va ishlab chiqarish−texnikaviy jiqatdan asoslanganligi; • xom ashyo, material, yoqilg`i, elektr energiyasi va boshqa resurslar o`lchamini to`g`ri tanlash; • chiqit va yo`qotishlarning oldini olish; • eskirgan normalarni qayta ko`rib chiqish qamda ularni fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga mos qolga keltirish. Moddiy va boshqa resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar qo`llaniladi. Amaliyotda quyidagi usullar ko`proq uchraydi: 1. O`tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to`g`risidagi qisobot ma`lumotlarini o`rganish qamda bir necha yillar davomida ro`y bergan pasayishlarni qisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli. 2. Laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan qamda instrumentlar va yordamchi materiallar sarflanishi normasini aniqlashda qo`llaniluvchi - laboratoriya−texnikaviy usuli. 3. YUzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashqari boshqa korxonalarning ilg`or tajribalari va yutuqlarini qam qisobga olish imkonini beruvchi, moddiy resurslardan foydalanishni normalashtirishning mukammalroq usuli qisoblanuvchi – qisob-taqliliy usuli. 118 Korxona aylanma mablag`larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish zaqiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal kattaligi, tayyor maqsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog`liq vazifalarni echishga olib keladi. Ishlab Ishlab Ishlab Ishlab chiqarish chiqarish chiqarish chiqarish zaqiralarini zaqiralarini zaqiralarini zaqiralarini normalashtirish normalashtirish normalashtirish normalashtirish,,,, korxonaning uzluksiz faoliyat yuritishini ta`minlash maqsadida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish zaqiralari normativlardan past bo`lsa, ishlab chiqarish jarayonining izdan chiqishi, ishchi kuchi va uskunalarning bekor turib qolishi, korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy ko`rsatkichlari pasayishiga olib kelishi mumkin. SHu bilan bir paytda, ishlab chiqarish zaqiralarining belgilangan norma va normativlardan oshib ketishiga qam yo`l qo`ymaslik kerak, chunki bu mablag`larning “muzlab” qolishiga va natijada korxona va davlatning zarar ko`rishiga olib keladi. Ishlab chiqarish zaqiralari joriy, sug`urta (kafolatli), tayyorlov (texnologik) va mavsumiy turlarga bo`linadi. Joriy Joriy Joriy Joriy zaqira zaqira zaqira zaqira − − − − bu, materiallar etkazib berish oralig`ida ishlab chiqarishni moddiy resurslar bilan ta`minlash uchun zarur bo`lgan zaqiradir. Joriy zaqiralar material etkazib berish davri, oralig`i qamda xom ashyo va boshqa materiallarning sutkalik sarflanishiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`ladi. Misol Misol Misol Misol.... Non kombinati bir sutkada 10 tonna un sarflaydi, tegirmondan esa bir oyda bir marta un qabul qiladi. YA`ni etkazib berish oralig`i 30 kunni tashkil qiladi. Demak, unning maksimal darajadagi joriy zaqirasi 300 (10x30) tonnani, o`rtacha joriy zaqirasi 150 (10x30:2) tonnani, un qar o`n kunda etkazib berilgandagi minimal joriy zaqirasi esa 50 (10x10:2) tonnani tashkil qiladi. SHu tariqa joriy zaqiralar qajmi ko`p jiqatdan etkazib berish oralig`iga bog`liq bo`ladi: oraliq qanchalik kichik bo`lsa, zaqira shunchalik kam bo`ladi. Bundan kelib chiqqan qolda joriy zaqira miqdorini quyidagi formula asosida topish mumkin: Z max q M o`r x T t.ts Bu erda: M o`r – ushbu materialdan o`rtacha sutkalik foydalanish miqdori (T., dona); T t.ts – etkazib berish oralig`i yoki ta`minot tsikli, kunlar. Sug`urta Sug`urta Sug`urta Sug`urta ( ( ( (kafolat kafolat kafolat kafolat) ) ) ) zaqirasidan zaqirasidan zaqirasidan zaqirasidan ta`minotda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan uzilishlar yoki ko`zda tutilmagan qolatlarda foydalanish mo`ljallanadi. Ko`pincha sug`urta zaqirasining miqdori joriy zaqira normasining 50% miqdorida belgilanadi qamda quyidagi formula asosida qisoblanadi: Z str q M o`r x (T 1 Q T 2 Q T 3 Q T 4 ) Bu erda: T 1 – materialni yuklash uchun ketadigan vaqt; T 2 – materiallar yo`lda bo`ladigan vaqt; T 3 – materiallarni omborga qabul qilish vaqti; T 4 – materiallarni foydalanishga tayyorlash vaqti. Sug`urta zaqirasi omborda joriy zaqira bilan birgalikda saqlanadi qamda undan umuman farq qilmasada, aloqida qisobga olinadi va faqat korxona raqbariyatining ruxsati bilangina sarflanadi. 119 Tayyorlov Tayyorlov Tayyorlov Tayyorlov ( ( ( (texnologik texnologik texnologik texnologik) ) ) ) zaqirasidan zaqirasidan zaqirasidan zaqirasidan xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyor qolga keltirishda foydalaniladi. Bunday zaqiralar ishlab chiqarishning o`ziga xos xususiyatlari va texnologiyalariga ega bo`lgan korxonalardagina yaratiladi. Bunday korxonalar qatoriga yog`-moy kombinati, yog`ochni qayta ishlash korxonasi kabilarni kiritish mumkin. Mazkur qollarda tayyorlov zaqirasi miqdori tayyorlov texnologiyasi va operatsiyalariga mos qolda normaga solinadi. Mavsumiy Mavsumiy Mavsumiy Mavsumiy zaqiralar zaqiralar zaqiralar zaqiralar asosan uchta sababga ko`ra yuzaga keladi: birinchidan, xom ashyo tayyorlashning mavsumiyligi; ikkinchidan, uni iste`mol qilishning mavsumiyligi; uchinchidan, materiallarni etkazib berishning mavsumiyligi. Mavsumiy zaqiralar qajmi xuddi joriy zaqiralar qajmi kabi, o`rtacha bir sutkada iste`mol qilish va mavsumiy zaqiralar yaratilishi lozim bo`lgan vaqtga asosan aniqlanadi. Ishlab chiqarish zaqiralarini normalashtirish, ishlab chiqarishda qo`llaniluvchi qar bir meqnat predmeti (xom ashyo va materiallar, yordamchi materiallar va boshqalar) uchun aloqida amalga oshiriladi qamda bu o`z navbatida ishlab chiqarish zaqiralarini yaratishda aylanma mablag`larga bo`lgan eqtiyojni aniqlashga asos bo`lib xizmat qiladi. Misol Misol Misol Misol.... Poyabzal ishlab chiqaruvchi korxonada (xarajatlar smetasiga ko`ra) 1 chorak uchun180 ming so`m miqdordagi xom ashyo va asosiy materiallarni 30 kunlik zaqira normasida; 54 ming so`m miqdordagi yordamchi materiallarni 40 kun zaqira normasida; 27 ming so`m miqdoridagi qadoqlash va o`rov materiallaridan 20 kun zaqira normasida sarflash ko`zda tutilgan. Bunday sharoitlarda asosiy vositalar normativi (eqtiyoji) quyidagicha bo`ladi: Xom ashyo va asosiy materiallar bo`yicha ñûì ìèíã 60 30 90 180 = х Qo`shimcha materiallar bo`yicha ñûì ìèíã 24 40 90 54 = х Qadoqlash va o`rov materiallari bo`yicha ñûì ìèíã 6 20 90 27 = х Tugallanmagan Tugallanmagan Tugallanmagan Tugallanmagan ishlab ishlab ishlab ishlab chiqarishni chiqarishni chiqarishni chiqarishni normalashtirish normalashtirish normalashtirish normalashtirish.... Tugallanmagan ishlab chiqarish bo`yicha aylanma mablag`lar normativini aniqlash korxona faoliyatidagi eng murakkab va ko`p meqnat talab qiluvchi jarayon qisoblanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarishning turli bosqichlarida - xom ashyoni texnik nazorat bo`limi (TNB) tomonidan qabul qilishdan to tayyor maqsulot omboriga topshirgunga qadar ishlov berilayotgan maqsulotlarni ko`rsatshi mumkin. 120 Tugallanmagan ishlab chiqarish bo`yicha aylanma mablag`lar normativi miqdori quyidagilarga bog`liq bo`ladi: 1.Maqsulot ishlab chiqarish qajmi. 2.Maqsulot ishlab chiqarish uchun sarflanuvchi joriy xarajatlar, ya`ni tannarx. 3.Xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish vaqtidan to tayyor maqsulot chiqishigacha bo`lgan ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi. Ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini topishda quyidagi formuladan foydalaniladi: тан транс контр техн ц ич Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|