Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc

 
Èíñîí
Èíñîí
Èíñîí
Èíñîí
 
Áîø=àðóâ òèçèìè
Áîø=àðóâ òèçèìè
Áîø=àðóâ òèçèìè
Áîø=àðóâ òèçèìè
 

---

44
taqdirdagina boshqaruvchilar bozor iqtisodyoti vazifalarini muvaffaqiyatli ravishda 
bajarishlari mumkin. 
SHuni qam e`tiborga olish kerakki, boshqaruv faoliyati boshqaruv apparati 
(organi) tushunchasiga qaraganda keng talqin qilinadi. Boshqaruv faoliyati tarkibiga 
jamoatchilik tashkilotlaridagi faoliyat, ish joylarida ijodiy tashabbuskorlikning 
yuzaga kelishi qamda ishlab chiqarishda band bo`lgan xodimlarning taklif va 
maslaqatlarini qam kiritish mumkin. Bu esa boshqaruv faoliyatini, bevosita
bevosita
bevosita
bevosita bbbboshqaruv
oshqaruv
oshqaruv
oshqaruv
(korxona boshqaruv apparatining faoliyati) va o`zini
o`zini
o`zini
o`zini----o`zi
o`zi
o`zi
o`zi boshqarish
boshqarish
boshqarish
boshqarish (boshqaruv 
faoliyatining jamoatchilik shakli) turlariga ajratilgan qolda tasniflash imkonini 
yaratadi. Faoliyatning ikkala turi qam amalda birgalikda yuritilib, ularning o`zaro 
aloqalari ishlab chiqarishni boshqarishning samaradoriligini oshirishda muqim 
aqamiyat kasb etadi. 
Ishlab 
chiqarishning, 
jumladan, 
boshqaruv 
foliyatining 
o`zining 
samaradorligini oshirishda, ishlab chiqarishning alloqida elementlari va bo`g`inlari 
o`rtasida yuzaga keluvchi boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv munosabatlari
munosabatlari
munosabatlari
munosabatlari muqim o`rin egallaydi. Bu erda 
boshqaruv organi (sub`ekti) yoki boshqaruvchi shaxs tomonidan boshqariluv 
organiga nisbatan ta`sir ko`rsatishning o`zigina kamlik qiladi. Boshqarilayotgan 
ob`ektdan boshqaruv ob`ektiga javob tariqasida teskari aloqa qam bo`lishi zarur. 
Agar bunda teskari aloqa bo`lmasa yoki boshqaruv organi tomonidan qabul 
qilinmasa, 
boshqarilayotgan 
ob`ekt 
nazorat 
ostidan 
chiqishi 
qamda 
boshqarilmaydigan ob`ektga aylanishi mumkin. 
Bu vazifa amalda boshqaruvning qar bir elementi yoki bo`g`ini tomonidan 
ma`lum bir vazifani bajarishni ko`zda tutuvchi bir-biriga bo`ysinuvchanlik tizimi 
yordamida bajariladi. YA`ni gap korxona direktori, bosh muqandisi va boshqalardan, 
to tsex boshliqlari va boshqa ishlab chiqarish bo`linmalarining boshliqlarigacha - 
korxonaning boshqaruvchilari yoki maxsus xizmatlariga yuklatiluvchi funktsional 
vazifalar qaqida bormoqda. Munosabatlarning bunday ko`rinishdagi bir-biriga 
bo`ysinuvchanligi boshqaruv tizimining samarali tarzda faoliyat yuritishi uchun
muqim shart qisoblanadi. 
SHu tariqa, boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv tizimi
tizimi
tizimi
tizimi ishlab chiqarish samaradorligiga erishish va 
korxonaning iqtisodiy saloqiyatini mustaqkamlashda muqim omillardan biri bo`lib 
xizmat qiladi. SHu bilan bir paytda ishlab chiqarish samaradorligining o`sish sur`ati, 
qabul qilingan yoki amalga oshirilayotgan boshqaruv tizimi progressivligining 
o`lchovi xizmatini qam o`taydi. Bundan kelib chiqqan qolda, qo`yilgan maqsadga 
qisqa muddatda va ishlab chiqarish resurslaridan unumli foydalangan qolda 
yaqinlashish darajasini korxonani boshqarish samaradorligining bevosita mezoni 
sifatida ko`rsatish mumkin. Bugungi bozor munosabatlari sharoitida boshqaruv 
tizimi birinchi o`rinda korxonaning barqarorligini ta`minlashi, xo`jalik 
tavakkalchiligini kamaytirishi, sifatli va raqobatbardosh maqsulot ishlab chiqarishga 
ko`maklashishi zarur. SHuningdek, u xodimlarning o`z meqnatlari natijasiga qiziqish 
darajasi ortishiga, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlar va 
yo`qotishlarga yo`l qo`ymaslikka qamda meqnat va ishlab chiqarish intizomini 
mustaqkamlashga xizmat qilishi lozim. 
Korxona yopiq tizim bo`lmaganligi sababli, boshqaruv tizimiga korxonada 
yuzaga keluvchi ichki muqitdan tashqari, tashqi muqit, avvalo, aqolining turmush 

---

45
tarzi, jamiyat qurilmasi, davlat siyosati va qokazolar ta`sir ko`rsatishi mumkin. Biroq 
qar qanday qolda qam boshqaruv tizimi, xo`jalik qayotining zamonaviy talablari va 
korxonaning raqobatchilik muqitidagi barqarorligiga javob berishi lozim. 
4.2. 
4.2. 
4.2. 
4.2. Bozor
Bozor
Bozor
Bozor munosabatlari
munosabatlari
munosabatlari
munosabatlari ssssharoitlarida
haroitlarida
haroitlarida
haroitlarida korxonani
korxonani
korxonani
korxonani boshqarishning
boshqarishning
boshqarishning
boshqarishning tamoyillari
tamoyillari
tamoyillari
tamoyillari, , , , maqsad
maqsad
maqsad
maqsad
va
va
va
va vazifalari
vazifalari
vazifalari
vazifalari
Korxonani boshqarishda samaradorlikka erishish uchun, avvalo, boshqaruvning 
maqsadlari, shuningdek, vositalari va unga erishish usullarini aniq belgilab olish 
zarur. SHu bilan bir paytda boshqaruv maqsadlari tushunarli bo`lishdan tashqari, ular 
barcha bajaruvchilar tomonidan amalga oshirilishiga qam e`tibor berish lozim. 
To`g`ri qo`yilgan maqsad korxona raqbarining, shuningdek, butun jamoa va qar bir 
xodimning manfaatlarini ifodalaydi. Bunday natijaga maqsad korxonaning joriy va 
istiqboldagi rivojlanishi bo`yicha vazifalar majmuasining bir bo`lagiga aylangan 
qolda erishish mumkin. Bunday yondashuv, ishlab chiqarish maqsadining ishlab 
chiqarishni boshqarish bilan moslashuvini ta`minlovchi eng qisqa yo`lga olib keladi. 
Bunday moslashuv esa, boshqaruvning qam tizim sifatida, qam aloqida faoliyat turi 
sifatida maqsadga muvofiqligidan darak beradi. 
Deyarli qar bir korxonaning maqsad va vazifalari bugungi kunda “Korxonalar 
to`g`risida”gi qonunda belgilab berilgan va shu qonun asosida tartibga solib turiladi. 
YUqori sifatli va raqbotbardosh maqsulotlarni eng kam xarajatlar asosida ishlab 
chiqarish eng ko`p daromad olishni ta`minlab, inqirozga uchrashdan saqlaydi qamda 
qar bir korxonaning asosiy vazifasi qisoblanadi. Boshqaruvning barcha vazifalari 
ushbu maqsad amalga oshishiga xizmat qilishi lozim. Boshqaruvning samaradorligiga 
ko`p jiqatdan korxona oldiga qo`yilgan maqsadlar va bajariluvchi vazifalarning 
o`zaro munosabatlari yordamida erishiladi. 
Korxonani boshqarishning
boshqarishning
boshqarishning
boshqarishning maqsadlarini
maqsadlarini
maqsadlarini
maqsadlarini quyidagi turlarga bo`lib tasniflashimiz 
mumkin: 
•
amalga oshirish muddatiga ko`ra - joriy va istiqbolli; 
•
aqamiyat darajasiga ko`ra - asosiy (strategik) va ikkinchi darajali (taktik); 
•
boshqaruv ob`ektiga munosabatiga ko`ra - xususiy va umumiy; 
•
natijaga erishish darajasiga ko`ra - yakuniy va oraliq yoki bosqichli. 
Boshqaruv jarayonida joriy maqsadlarni istiqboldagi maqsadlarga, xususiy 
maqsadlarni umumiy maqsadlarga, oraliq maqsadlarni yakuniy maqsadlarga mos 
kelishi va bo`ysinishini ta`minlash zarur. Asosiy maqsadlarni amalga oshirishga 
ko`proq e`tibor qaratish kerak. Korxona yoki unga tenglashtirilgan xo`jalik 
sub`ektlarini boshqarish faoliyati to`laligicha shu vazifalarni bajarishga qaratilishi 
lozim. Asosiy maqsadni ikkinchi darajali vazifalardan ajrata olish qobiliyati, 
zamonaviy menedjerlarning eng muqim professional ko`rsatkichlaridan biridir.
Boshqaruv jarayoni asosan davriy (tsiklik) xarakterga ega bo`ladi. U maqsad 
va vazifalarni belgilash bilan boshlanib, ularni bajarish, ya`ni muayyan bir natijalarga 
erishish bilan tugallanadi. Natijalar to`g`risida (maqsadga erishish darajasi) olingan 
axborotlar asosida yangi vazifalar belgilanadi va boshqaruv tsikli qaytadan 
boshlanadi. Bunday tsikllarning soni bir nechta bo`lib, ular birinchi o`rinda 

---

46
boshqaruv ob`ektining o`ziga xos xususiyatlari va boshqa ko`rsatkichlar bilan 
ifodalanadi. 
Amaliyotda turli xil sabablarga ko`ra, ishlab chiqarish belgilangan 
parametrlardan chetga og`ishi, boshqaruv esa qo`yilgan maqsadga erishmasligi 
mumkin. Bunday qollarda operativ tartibga solish yo`li bilan chetga og`ishlar olib 
tashlanadi va ishlab chiqarish jarayonining me`yoriy tarzda faoliyat yuritishi 
ta`minlanadi. Umuman olganda, boshqaruv tsiklini - maqsad va vazifalarni 
belgilashdan to natijalarga erishishgacha quyidagi chizma shaklida ko`rsatish 
mumkin (4.2.-rasm) 
4.2.-chizma. Boshqaruv tsikli
Korxonani boshqarishning samaradorligi, maqsadlarni shakllantirish va amalga 
oshirishga qanchalik kam vaqt sarflansa, shunchalik yuqori bo`ladi. Bunga korxona 
raqbari (menedjeri) va boshqaruv funktsiyalarini bajarishga mas`ul bo`lgan boshqa 
shaxslarning tajribasi va malakasidan tashqari, boshqaruv amaliyoti va ish tartibiga 
sarflanuvchi vaqtning qisqartirilishi, boshqaruv jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish 
va avtomatlashtirish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga oshirishni oqilona 
tashkil qilish bo`yicha tashkiliy-texnikaviy chora-tadbirlar majmuasini qo`llash 
qisobiga erishiladi. 
Ijobiy natijaga erishishga qaratilgan qarorni to`g`ri qabul qilish uchun bu 
qarorni qabul qilish oqibatida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan natijalarni oldindan 
ko`ra bilish, rivojlanish istiqbollarining turli variantlariga to`g`ri baqo berish zarur. 
Bu esa korxonani boshqarishning asosiy strategik vazifalarini belgilab beradi. Ular 
qatoriga nafaqat maksimal daromad olishni, balki ishlab chiqarishni qayta ta`mirlash 
va modernizatsiyalashtirish, iste`molchilar talabiga javob beruvchi zamonaviy 
maqsulotlarni ishlab chiqarish, faoliyat yo`nalishlarini bugungi kun va kelajakdagi 
istiqbolarini e`tiborga olib belgilash qam kiritiladi. Sanab o`tilganlarning oxirgisi o`z 
Ìà=ñàäëàðíè áåëã
Ìà=ñàäëàðíè áåëã
Ìà=ñàäëàðíè áåëã
Ìà=ñàäëàðíè áåëãèëàø 
èëàø 
èëàø 
èëàø 
âà =ûéèø
âà =ûéèø
âà =ûéèø
âà =ûéèø 
+àðîðëàðíè =àáóë =èëèø
+àðîðëàðíè =àáóë =èëèø
+àðîðëàðíè =àáóë =èëèø
+àðîðëàðíè =àáóë =èëèø
 
Ìàúëóìîòëàðíè òûïëàø 
Ìàúëóìîòëàðíè òûïëàø 
Ìàúëóìîòëàðíè òûïëàø 
Ìàúëóìîòëàðíè òûïëàø 
âà óëàðíè =àéòà èøëàø
âà óëàðíè =àéòà èøëàø
âà óëàðíè =àéòà èøëàø
âà óëàðíè =àéòà èøëàø
+àðîðëàðíè àìàëãà 
+àðîðëàðíè àìàëãà 
+àðîðëàðíè àìàëãà 
+àðîðëàðíè àìàëãà 
îøèðèø
îøèðèø
îøèðèø
îøèðèø
+àðîðëàð íàòèæàñèíè 
+àðîðëàð íàòèæàñèíè 
+àðîðëàð íàòèæàñèíè 
+àðîðëàð íàòèæàñèíè 
áàùîëàø
áàùîëàø
áàùîëàø
áàùîëàø
Íàòèæàëàð
Íàòèæàëàð
Íàòèæàëàð
Íàòèæàëàð
Áîø=àðóâ òàæðèáàñè
Áîø=àðóâ òàæðèáàñè
Áîø=àðóâ òàæðèáàñè
Áîø=àðóâ òàæðèáàñè
 

---

47
navbatida ijodiy yondashuvni va boshqaruv qarorlarining yangi yo`nalishlarini 
izlashni talab qiladi. 
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv qarori
qarori
qarori
qarori - boshqaruv faoliyati texnologiyasidagi muqim bo`g`indir. 
Boshqaruvning maqsad va vazifalarini amalga oshirish ko`p jiqatdan qarorlarning 
to`g`ri qabul qilinishiga bog`liq bo`ladi. Boshqaruv qarori bir tomondan asosan 
korxonaning raqbarlari tomonidan amalga oshiriluvchi mantiqiy-fikriy faoliyat 
bo`lsa, ikkinchi tomondan, emotsional-psixologik xatti-qarakatdir. U insonning 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonlarida to`plagan tajribasi, bilimi va fikrlash 
doirasining chuqurligiga bog`liq bo`ladi. 
Boshqaruv qarorlari quyidagi belgilar bo`yicha tasniflanadi: 
•
kompetentlik va mas`uliyat bo`yicha
- yakka tarzda yoki kollegial (
jamoa
) 
boshqaruv qarorlari; 
•
mazmuni bo`yicha
- ilmiy-texnik, iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy boshqaruv 
qarorlari; 
•
xarakteri bo`yicha
- operativ-taqsimlovchi, xo`jalik-raxbarlik va me`yoriy 
boshqaruv qarorlari; 
•
ta`sir ko`rsatish darajasi bo`yicha
- bir va ko`p darajali boshqaruv qarorlari; 
•
ta`sir ko`rsatish yo`nalishi bo`yicha
- ichki va tashqi; 
•
ta`sir ko`rsatish miqyosi bo`yicha 
- xususiy va umumiy (majmuaviy); 
•
ta`sir ko`rsatish davri bo`yicha 
- bir martalik va ko`p martalik. 
Boshqaruv qarorlari amalga oshirish imkoniyatlari , o`z vaqtida amalga 
oshirish, aniqlik, qonuniylik va shu kabi talablarga javob berishi lozim. Bajarish 
jarayonida eng kam o`zgartirish va tuzatishlarga uchraydigan qaror eng yaxshi qaror 
qisoblanadi. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, qozirgi paytda ko`plab korxonalarning 
raqbarlari boshqaruv faoliyati jarayonida to`g`ri qaror qabul qilish uchun etarli bilim 
va tajribalarga ega. 
Ma`lumki, boshqaruv qarorlari ishlab chiqarish vositalariga qaraganda, ko`proq 
muayyan shaxslarga yo`naltirilgan bo`ladi. SHu sababli boshqaruv va boshqaruv 
qarorlari - birinchi o`rinda ishlab chiqarish jarayonida odamlar o`rtasida yuzaga 
keluvchi munosabatlardir. Bu erda o`z vakolatlari doirasida boshqaruv qarorini qabul 
qiluvchi shaxs yoki boshqaruv idorasining qanday tamoyillarga tayanib ish ko`rishi 
muqim aqamiyatga ega. 
Tamoyil
Tamoyil
Tamoyil
Tamoyil - maxsus kategoriya bo`lib, aloqida shaxs yoki jamoa qaror qabul 
qilishda unga tayanadi. Tamoyil faqat insongagina xosdir. Mashinalar va jonivorlar 
biron-bir tamoyilga ega bo`lmaydi. Ma`lum bir tamoyillardan kelib chiqqan qolda 
aynan inson o`zini o`rab turgan dunyo bilan munosabatlarini yaratadi (uy, ko`prik 
quradi, kemasozlik va qokazolarni amalga oshiradi). 
Korxonadagi boshqaruv faoliyati shuningdek, ma`lum bir tamoyillar asosida 
amalga oshiriladi. Bu tamoyillar birinchidan, ishlab chiqarish qatnashchilari orasidagi 
kelishuvlarni o`rnatsa, ikkinchidan, yuzaga kelishi mumkin bo`lgan xatolarning 
oldini oladi qamda boshqaruv meqnatining samaradorligini oshiradi. 
Zamonaviy fan va menedjment amaliyoti korxonalarni boshqarishning 
quyidagi tamoyillarini eng asosiylari sifatida qabul qiladi: 
1) ilmiylik; 

---

48
2) tizimlilik va komplekslik; 
3) yakka boshqaruv va kollegiallik; 
4) tartib va adolat; 
5) xodimlarni moddiy va ma`naviy rag`batlantirish; 
6) tejamkorlik va samaradorlik; 
7) tashabbuskorlik va korporativ ruqiyat; 
8) vakolat va majburiyat. 
Boshqaruvning ilmiylik
ilmiylik
ilmiylik
ilmiylik tamoyili o`zaklarning o`zagidir. Amalda bu tamoyil, 
avvalo jamiyat rivojlanishining ob`ektiv qonunlari va fan-texnika yutuqlaridan 
xabardor bo`lishni talab qiladi. Uning yordami bilan ishlab chiqarish va 
boshqaruvning zaruriy mutanosibligi ta`minlanadi, boshqaruv qarorlaridagi xatolar 
kamaytiriladi, og`irlik markazi eng katta sifat va miqdor yutuqlariga erishishga 
o`tkaziladi. 
Ilmiylik tamoyili ishlab chiqarish masalalarini qal qilishda iqtisodiy-matematik 
usullardan keng foydalanish, boshqaruvning maqsadli-dasturiy usullarini amalga 
kiritish, 
zamonaviy 
elektron-qisoblash 
texnikasi 
va 
boshqaruvning 
avtomatlashtirilgan tizimlaridan foydalanishni ko`zda tutadi. 
Tizimlilik
Tizimlilik
Tizimlilik
Tizimlilik va
va
va
va komplekslilik
komplekslilik
komplekslilik
komplekslilik tamoyili ilmiylik tamoyilining davomi bo`lish bilan 
birga, o`zining mustaqil aqamiyatiga qam ega. U boshqarilayotgan tizimning vertikal 
va gorizontal yo`nalishlari bo`yicha barcha xususiyatlarini qamrab olishni ko`zda 
tutadi. Tizimlilik va komplekslilik tamoyili boshqaruv usullarining tarqoqlikdagi 
tamoyillariga qamda bir daqiqalik foyda va eqtiros tufayli yuzaga keluvchi qarorlarga 
qarshi qo`yiladi. U ishlab chiqarishning bir maromda amalga oshirilishini 
ta`minlashga xizmat qiladi, ishlab chiqarish uchun qulay sharoit yaratadi. 
YAkka
YAkka
YAkka
YAkka boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv
boshqaruv va
va
va
va kollegiallik
kollegiallik
kollegiallik
kollegiallik korxonani boshqarishning muqim 
tamoyillaridan biridir. Bu tamoyil, ayniqsa, aktsionerlik sharoitlarida faoliyat 
yurituvchi korxonalarda aniq ko`zga ko`rinadi. 
YAkka boshqaruv qar bir xo`jalik raqbari o`z vakolati doirasidagi masalalarni 
qal qilishda qonun tomonidan berilgan ququqlarga asosan bir o`zi (yakka tarzda) 
qaror qabul qilishini qamda korxona faoliyati uchun shaxsan javobgarligini anglatadi. 
Bundan tashqari, yakka boshqaruv xodim buyruqlarni faqat bitta bevosita (to`g`ridan-
to`g`ri) boshliqdan olishi mumkin yoki shart bo`lgan qollarni qam anglatadi. 
Kollegiallik
Kollegiallik
Kollegiallik
Kollegiallik korxona jamoasining ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan 
qarorlarni qabul qilishdagi faol ishtirokida ifodalanadi. Ma`lum bir ma`noda, ayniqsa, 
boshqaruvning iroda bilan bog`liq bo`lgan usullarida kollegiallik yakka boshqaruv 
qarama-qarshilikni anglatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ushbu tamoyilning 
imkoniyatlari sezilarli ravishda kengaytirilgan. 
Tartib
Tartib
Tartib
Tartib va
va
va
va adolat
adolat
adolat
adolat – bu, boshqaruvning qar bir qadamda o`zini eslatib turuvchi 
tamoyilidir. Ko`p qollarda aynan shu tamoyilga ko`ra korxona va uning raqbariga 
tavsifnoma beriladi. Korxona raqbari qanchalik bilimli va tajribali, uning kasb 
maqorati va madaniyati qanchalik yuqori bo`lsa qamda u jamoa to`g`risida qanchalik 
ko`p qayg`ursa, tartib va adolat ko`rsatkichlari shunchalik yuqori bo`ladi. Qisqaroq 
qilib aytganda, tartib – bu, qar bir kishi va qamma narsa o`z joyida bo`lishini, adolat 
esa raqmdillik va odillikning uyg`unligini anglatadi. Boshqaruvning tartib va adolat 

---

49
tamoyili kadrlar tez-tez almashishini oldining olib, korxona obro`sining o`sishiga 
qamda bunga korxona jamosini qiziqtirishga xizmat qiladi. 
Xodimlarni
Xodimlarni
Xodimlarni
Xodimlarni moddiy
moddiy
moddiy
moddiy va
va
va
va ma`naviy
ma`naviy
ma`naviy
ma`naviy rag`batlantirish
rag`batlantirish
rag`batlantirish
rag`batlantirish tamoyili
tamoyili
tamoyili
tamoyili meqnat unumdorligini 
oshirishda muqim turtki qisoblanadi va boshqaruv tizimining samaradorligini aks 
ettiradi. Xodimlarning sadoqati va qo`llab-quvvatlashiga erishish maqsadida ular o`z 
xizmatlari uchun, ishchilar esa bajarilgan ishning sifati va miqdori uchun adolatli 
tarzda qaq olishlari zarur. Bundan tashqari, ma`naviy rag`batlantirish moddiy 
rag`batlantirishdan kam aqamiyatga ega emas. Raqbarning iqtidori, xodim (xodimlar, 
ishchilar)ning tashabbus va yutuqlarini o`z vaqtida ilg`ab olib, munosib baqolash 
qamda ularni qam moddiy qam ma`naviy rag`batlantirish tizimini moqirona 
qo`llashida ko`zga tashlanadi. 
Tejamkorlik
Tejamkorlik
Tejamkorlik
Tejamkorlik va
va
va
va samaradorlik
samaradorlik
samaradorlik
samaradorlik tamoyili
tamoyili
tamoyili
tamoyili – bu, korxona boshqaruvining barcha 
bo`g`inlarida amalga oshirilishi lozim bo`lgan tamoyildir. Bu tamoyilning moqiyati 
moddiy va meqnat resurslaridan tejamkorlik bilan foydalanish, eng kam xarajatlar 
bilan eng ko`p natijalarga erishish, ishlab chiqarish zaqiralaridan to`liq foydalanishda 
ifodalanadi. Biroq bu tamoyil istisno tariqasida qo`llanmay, faqat korxona 
raqbarining emas, balki butun jamoa va birinchi o`rinda xom ashyo va materiallardan 
tayyor masulot yaratuvchi ishchilarning meqnat qoidasiga aylangan taqdirdagina 
qaqiqiy tasdig`ini topadi. 
Tashabbuskorlik
Tashabbuskorlik
Tashabbuskorlik
Tashabbuskorlik va
va
va
va korporativ
korporativ
korporativ
korporativ ruqiyat
ruqiyat
ruqiyat
ruqiyat boshqaruvning muqim tamoyili bo`lish 
bilan birga, korxonaning bozor tizimida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga turtki 
qamdir. Umuman olganda, boshqaruv tashabbuskorliksiz, istiqbolni ko`rmasdan, 
ijodiy yondashuvsiz muvaffaqiyatlarga erishishi amrimaqoldir. Boshqaruv ijodiy 
negizni, tashabbuskorlikni korporativlik bilan bog`lagan qolda boyitadi. 
Agar korporativ ruqiyat ishlab chiqarish bilan shug`ullanuvchi jamoa 
uyg`unligining natijasi, ittifoqi bo`lsa, tashabbuskorlik
tashabbuskorlik
tashabbuskorlik
tashabbuskorlik faol qarakatlarni anglatib, 
korxona jamoasiga va qar bir xodimga ishlab chiqarishni rivojlantirishning turli xil 
dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda qo`shimcha kuch-quvvat baxsh etadi. 
Vakolat
Vakolat
Vakolat
Vakolat va
va
va
va majburiyat
majburiyat
majburiyat
majburiyat tamoy
tamoy
tamoy
tamoyili
ili
ili
ili boshqaruvning ratsional, aniq va yo`lga 
qo`yilgan tashkiliy tizimini yaratish, lavozimlarga oid yo`riqnoma qamda raqbar va 
mutaxassislarning ququq va burchlari to`g`risidagi qujjatlarni ishlab chiqish, 
bajarilgan ish uchun moddiy javobgarlikni belgilash, buyruq va ko`rsatmalarni o`z 
vaqtida tayyorlashni anglatadi. Qar bir lavozim egasi - bo`lim yoki xizmat 
boshlig`idan, to korxona raqbarigacha - boshqaruv faoliyatidagi o`z vakolatlarini 
yashirmasligi va majburiyatlarini kamaytirmasligi - boshqalarning, ya`ni unga 
bo`ysinuvchi shaxslarning zimmasiga yuklamasligi lozim.
YUqorida ko`rsatilgan tamoyillar qam aloqida, qam birgalikda boshqaruv 
tizimining ishonchliligiga va korxona raqbari qamda qar bir boshqaruv tuzilmasining 
obro`sini o`stirishga xizmat qilishi lozim. Bundan tashqari, ular doimiy ravishda 
mukammallashtirib borilishi qamda zamon ruqi va xo`jalik yuritish mexanizmi 
talablariga javob beruvchi yangi tamoyillar bilan to`ldirilishi zarur. Bu esa boshqaruv 
tizimi va jarayonlarining yangi shakl va usullarini rivojlantirishga imkon yaratadi. 
4.3. 
4.3. 
4.3. 
4.3. Boshqaruvning
Boshqaruvning
Boshqaruvning
Boshqaruvning tashkiliy
tashkiliy
tashkiliy
tashkiliy tuzilmalari
tuzilmalari
tuzilmalari
tuzilmalari va
va
va
va funktsiyalari
funktsiyalari
funktsiyalari
funktsiyalari

---

50
Tashkiliy
Tashkiliy
Tashkiliy
Tashkiliy tuzilma
tuzilma
tuzilma
tuzilma deganda korxona boshqaruvi funktsiyalarini bajaruvchi turli 
xil bo`lim, xizmat va bo`linmalar tarkibi, o`zaro munosabatlari va bir-biriga 
bo`ysinishini tushunish lozim. Tashkiliy tuzilma boshqaruvning tizim va aloqida 
faoliyat turi sifatidagi bir butunligini ifodalaydi. U boshqaruv organlarining ma`lum 
bir tartibini, qokimiyat va bo`ysinish aloqalarini, vertikal va gorizontal meqnat 
taqsimotining integratsiyalashuvini etadi.
Boshqaruv tuzilmasi dinamik tarzda bo`ladi. U ishlab chiqarish kuchlari va 
munosabatlarining rivojlanishi, boshqaruv ob`ektlarining qarama-qarshiliklari va 
qonuniyatlari qaqidagi bilimlarimiz darajasining o`sishiga bog`liq qolda o`zgarib 
boradi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasiga korxonaning qajmi, uning ixtisoslashuvi 
va kooperatsiya aloqalari, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, joylashgan 
qududi kabi omillar katta ta`sir ko`rsatadi. 
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi bilan 
aloqada va ko`p jiqatdan unga bog`liq bo`ladi. Korxona qanchalik katta, ishlab 
chiqarish va unda foydalanuvchi meqnat qurollari va texnologiyalar qanchalik 
murakkab bo`lsa, boshqaruvning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilmasi, shuningdek, 
korxona boshqaruv apparatining funktsiyalari shunchalik murakkablashadi. 
Boshqaruv elementlari va bo`g`inlari o`rtasidagi aloqalarning shakli, 
tuzilmaviy bo`linmalarning moslashuvchanligi va bir-biriga bo`ysinuvchanligiga 
ko`ra, boshqaruvning quyidagi tashkiliy tuzilmalari mavjud: 
−
chiziqli; 
−
funktsional; 
−
aralash (chiziqli-funktsional); 
−
matritsali.
CHiziqli
CHiziqli
CHiziqli
CHiziqli tuzilma
tuzilma
tuzilma
tuzilma boshqaruv tuzilmasining eng ko`p tarqalgan turi bo`lib, unga 
ko`ra boshqaruvning qar bir bo`g`ini o`zidan yuqori turuvchi faqat bitta boshqarmaga 
ega bo`ladi va barcha masalalar bitta aloqa kanali orqali qal etiladi. Bunday tuzilmada 
boshqaruv bo`g`inlari tizimi to`laligicha ishlab chiqarish bo`g`inlari tizimi bilan mos 
tushadi. Qar bir ishlab chiqarish jamoasi tepasida raqbar turadi va korxona xodimlari 
unga bevosita bo`ysinadilar. Barcha boshqaruv funktsiyalari raqbar qo`lida 
mujassamlanadi. 
Boshqaruvning chiziqli tuzilmasi qal qilinayotgan masalalar ko`lami unchalik 
katta bo`lmaganida samaraliroq bo`ladi. SHu sababli bunday tuzilmadan asosan tsex, 
ishlab chiqarish uchastkalari va kichik korxonalarni boshqarishda foydalaniladi. 
Bunday tuzilmaning quyidagi afzalliklari mavjud: 
−
boshqaruvning qar bir bo`g`ini uchun raqbar tayinlashning nisbatan osonligi 
−
boshqaruv qarorlarini tayyorlash va bajarishning tezkor (operativ) amalga 
oshirilishi 
−
boshqaruv funktsiyalarini bajarishning nisbatan osonligi. 
Biroq boshqaruvning bu tizimida bir qancha kamchiliklar qam mavjud bo`lib, 
ularning asosiylari gorizontal aloqalarning tarqoqligi, boshqaruvdagi qaddan tashqari 
qattiqlik va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi sharoitlaridagi cheklangan 
imkoniyatlarida namoyon bo`ladi. 
Boshqaruvning chiziqli tizimi quyidagi qollarda qo`llanadi: 

---

51
−
xodimlar soni 300-500 kishini tashkil qiluvchi qamda predmetli va texnologik 
ixtisoslashuv darajasi yuqori korxonalarda (metallga ishlov berish, yarim tayyor 
maqsulot ishlab chiqarish, yig`ish, bir turdagi xizmat ko`rsatish va qokazo); 
−
maqalliy sanoat korxonalarida (masalan, yog`ochni qayta ishlash, maqalliy xom 
ashyodan maqsulot tayyorlash va qokazo). 

---

52
Boshqaruvning mazkur strukturasi tavsifistikasini qo`yidagi sxema shaklida 
ko`rsatish mumkin:
Ishlab 
chiqarish 
bo`linmasidagi 
bajaruvchilar 
Ishlab chiqarish bo`linmasidagi 
bajaruvchilar 
4.3.-chizma. Korxona boshqaruvining chiziqli tashkil etish tuzilmasi 
Boshqaruvning
Boshqaruvning
Boshqaruvning
Boshqaruvning funktsional
funktsional
funktsional
funktsional tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi uchun boshqaruv va ob`ekt funktsiyalari 
bo`yicha boshqaruv yacheykalari yaratish tavsiflidir. Bu yacheykalar bajarilishi shart 
bo`lgan qarorlarni boshqaruvning quyi pog`onasiga yoki bevosita ishlab chiqarish 
bo`g`inlariga etkazib beradi. Demak, boshqaruv funktsiyalar bo`yicha taqsimlanadi 
va funktsional bo`g`inlar tomonidan amalga oshiriladi, ular tomonidan 
tayyorlanuvchi boshqaruv qarorlari esa bajaruvchilarga kesishuvchan aloqa kanallari 
bo`yicha etkaziladi. Boshqaruvning funktsional tuzilmasiga misol qilib bosh 
mutaxassislarning, ya`ni bosh iqtisodchi, bosh mexanik, bosh texnolog, bosh 
metallurg, bosh konstruktor xizmatlari(bo`limlari, guruqlari), shuningdek, korxona 
bosh buxgalteriyasini ko`rsatish mumkin. 
Boshqaruvning funktsional tuzilmasi amalda chiziqli tuzilma bilan kesishib 
o`tadi. Bunday sintez chiziqli yoki funktsional tuzilmaga qaraganda boshqaruvning
boshqaruvning
boshqaruvning
boshqaruvning
chiziqli
chiziqli
chiziqli
chiziqli----funktsional
funktsional
funktsional
funktsional tu
tu
tu
tuzilmasini
zilmasini
zilmasini
zilmasini samaraliroq bo`lishi va keng tarqalishiga sabab 
bo`ladi. Bu qolda boshqaruv qam chiziqli, qam funktsional raqbarlar tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Êîðõîíà äèðåêòîðè
1111----ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
А
В С 
2
22
2----ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè
ôóíêöèÿ ÷èçè=ëè ðàùáàðè 
А
В С 

---

53
Boshqaruvning funktsional strukturasini quyidagi chizma orqali aks ettirish 
mumkin: 
4.4.-chizma. Boshqaruvning funktsional tuzilmasi 
Boshqaruvning ushbu tuzilmasi afzalliklari quyidagilar: 
•
boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirish darajasining yuqoriligi; 
•
boshqaruv faoliyatining deyarli barcha soqalarini vakolat doirasida qamrab 
olish; 
•
ishlab chiqarish diversifikatsiyasining turli talab va shart-sharoitlariga 
moslashish imkoniyatlari; 
•
boshqaruv xizmatlari yoki bo`limlariga xodimlar tanlashning nisbatan 
osonligi. 
Uning kamchiliklari qatoriga esa quyidagilarni kiritish mumkin: 
•
yakkaqokimlik tamoyilining buzilishi; 
•
kelishilgan boshqaruv qarorlarini qabul qilish va bajarish qamda ularning 
kompleksligini ta`minlash qiyinligi; 
•
boshqaruvning yuqori pog`onalari uchun raqbar tanlashning murakkabligi.
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Êîðõîíà äèðåêòîðè
Ìåõàíèê 
Òåõíîëîã 
È=òèñîä÷è
Ó÷àñòêà
Ó÷àñòêà
Ó÷àñòêà

---

54
SHartli belgilar: 
chiziqli raqbariyat munosabatlari 
funktsional munosabatlar 
4.6.-chizma. Boshqaruvning chiziqli-funktsional tuzilmasi
CHiziqli-shtabli tuzilma boshqaruv aralash tuzilmasining bir ko`rinishi bo`lib, 
unga chiziqli struktura asos qilib olingan. Boshqaruvning qar bir bo`g`inida shtablar 
tuzilib, uning tarkibiga muammolarni echish uchun malakali mutaxassislar taklif 
etiladi. Masalan, shtabli tuzilmalar tabiiy ofat, qalokat va kulfatlarning oqibatlarini 
bartaraf qilish, yangi maqsulot yoki texnologiyani o`zlashtirish, to`satdan yuzaga 
kelgan, odatiy bo`lmagan vazifalarni echishda tuzilishi mumkin. Bunday qollarda 
boshqaruv shtabiga raqbarlarning vakolatlaridan kam bo`lmagan qaq-ququqlar, 
vakolatlar beriladi. 
Boshqaruvning
Boshqaruvning
Boshqaruvning
Boshqaruvning matritsali
matritsali
matritsali
matritsali tuzilmalari
tuzilmalari
tuzilmalari
tuzilmalari turli xil bo`lib, ularning barchasi bitta 
tamoyilda - ishlab chiqarishni vertikal va gorizontal boshqarishda boshqaruv 
funktsiyalarini tashkiliy tuzilmalar o`rtasida qayta taqsimlash asosida yaratilgan. Bu 
tuzilmalar ilmiy tadqiqot institutlari, konstruktorlik byurolari, texnologik byurolar, 
shuningdek, ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik izlanishlari olib boriluvchi yirik 
korxonalarda keng qo`llaniladi. 
Êîðõîíà äèðåêòîðè
×èçè=ëè
ðàùáàð 
1 
Ôóíêöèî-
íàë
ðàùáàð 
А
Ôóíêöèî-
íàë
ðàùáàð 
В
Ôóíêöèî-
íàë
ðàùáàð 
С
×èçè=ëè
ðàùáàð 
2 

---

55
Boshqaruvning matritsali tuzilmalari raqbarlardan juda yuqori boshqaruv 
vakolatini talab qiladi. Bunday tuzilmadan foydalanganda yuzaga keluvchi muammo 
va vazifalarni echish uchun vaqtinchalik ijodiy guruqlarni tuzish mumkin. To`g`ri, 
buning uchun jamoa oldida yuzaga keluvchi loyiqa topshiriqlarni bajarish uchun 
qo`shimcha xarajatlar talab qilinishi mumkin. 
Boshqaruvning istalgan tashkiliy tuzilmasini loyiqalashtirishda qamda 
amaliyotda qo`llashda tezkorlik, optimallik, ishonchlilik va tejamkorlik kabi asosiy 
talablarga 
javob 
bera 
olishiga 
e`tibor 
qaratilish lozim. Bu talablar qanchalik to`liq va yaxshi bajarilsa, korxonani 
boshqarish tizimining sifat ko`rsatkichlari shunchalik yuqori bo`ladi. 
Amaliyot shuni ko`rsatadiki, boshqaruv ob`ekti va boshqaruvchi tizim 
(boshqaruv apparati) o`rtasida, boshqaruv funktsiyalari yordamida tartibga solinuvchi 
ma`lum bir munosabatlar yuzaga keladi. 
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv funktsiyalari
funktsiyalari
funktsiyalari
funktsiyalari ob`ektiv jiqatdan zarur va albatta qaytariluvchi xatti-
qarakatlar majmuasi bo`lib, mazmuni va yo`nalish maqsadlarining bir xilligi tufayli 
birlashib turadi. Boshqaruv funktsiyalari butun boshqaruv jarayoni davomida 
uzluksiz tarzda amalga oshiriladi qamda boshqaruv qarorlarini qabul qilish va 
bajarishning turli bosqichlarida turli xil salmoqqa ega bo`ladi. 
Amaldagi tasnifga asosan boshqaruvning quyidagi funktsiyalarini ajratib 
ko`rsatish mumkin: 
1. 
Rejalashtirish
– ishlab chiqarishni kengaytirish va korxonaning gullab-
yashnashi uchun ishlab chiqarish maqsadlarini belgilash va uning natijalariga 
erishish. 
2. 
Istiqbolni belgilash (prognozlashtirish)
– joriy faoliyatni samarali tarzda 
olib borish qamda istiqbolni ko`ra olish va boshqaruv tizimini istiqbolga
moslashtirish. Rejalashtirishdan farqli ravishda prognozlashtirish eqtimollik tavsifiga 
ega bo`ladi. 
3. Tartibga solish 
– ishlab chiqarishni, jamoani boshqarishda belgilangan 
ko`rsatkichlardan chetga og`ishlarni to`g`rilab borish. 
4. 
Tashkillashtirish
– kuch-quvvat va vositalarni ishlab chiqarish dasturini 
minimal xarajatlar asosida va bu xarajatlarning yuqori samaradorligi orqali amalga 
oshirishga yo`naltirish, amaldagi tashkilotchilik tizimini yangi yutuqlarga erishish va 
yangi vazifalarni bajarishga yo`naltirish. 
5. 
Nazorat
– joriy ko`rsatkichlarning belgilangan (dasturiy) vazifa(norma)larga 
mos kelish darajasini aniqlash. 
6. 
Qisobga olish
– korxonaning ma`lum bir vaqt davomida bajargan ishlariga 
yakun yasash. 
7. 
Taqlil 
– ma`lumotlarni yig`ish, saqlash, qayta ishlash qamda ulardan 
boshqaruvni asoslash va boshqa vazifalari uchun foydalanish. 

---

56
Korxona direktori o`rinbosarlari 
B o ` l i n m a l a r
4.6.-chizma. Boshqaruvning matritsali strukturasi 
SHuni qayd qilib o`tish kerakki, boshqaruv funktsiyalari o`rtasida qat`iy 
chegara yo`q. Boshqaruv faoliyatining bitta turi boshqaruvning bir nechta 
funktsiyalari belgilariga ega bo`lishi va ular o`zaro chambarchas bog`lanib ketishi 
mumkin. SHu bilan birga qar bir funktsiya o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, 
ularni bilish raqbarning professional maqorati shakllanishida muqim rol’ o`ynaydi. 
Êîðõîíà äèðåêòîðè
1-èøëàíìà 
ðàùáàðè 
2-èøëàíìà 
ðàùáàðè 
3-èøëàíìà 
ðàùáàðè 
Èëìèé 
òàä=è-
=îò 
èøëàðè 
Òàæðè
áà-
êîíñòð
óêòîð-
ëèê 
èø-
ëàðè 
Òàæðè
áà- 
èøëàá 
÷è=à-
ðèø
èø-
ëàðè 
Òåêøè
ðèø-
ìàðî-
ìèãà 
åòêà-
çèø 
èøëàá 
÷è=à-
ðèø 
Îììà-
âèé 
èøëàá 
÷è=à-
ðèø
Èíøîîòëàðíè 
áîø=àðèø 
ìàðêàçè 

---

57
4.4. 
4.4. 
4.4. 
4.4. Korxonani
Korxonani
Korxonani
Korxonani boshqarishning
boshqarishning
boshqarishning
boshqarishning o`ziga
o`ziga
o`ziga
o`ziga xos
xos
xos
xos xususiyatlari
xususiyatlari
xususiyatlari
xususiyatlari
Bozor iqtisodiyotiga o`tish va jamiyatning demokratik tamoyillari kuchayishi, 
turli korxonalarning - yirik va kichik korxonalarning, shuningdek, xodimlar soni 20 
kishigacha bo`lgan mikrofirmalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun zarur 
sharoitlarni yaratib bermoqda. 
Amaliyotdan shu narsa ma`lumki, korxona turi boshqaruv apparatining 
shakllanishi va tashkiliy tuzilmasiga sezilarli ravishda ta`sir ko`rsatadi. Masalan, o`rta 
va ayniqsa, kichik korxonalar uchun yirik korxonalarning boshqaruv tuzilmasini ko`r-
ko`rona ko`chirib olish maqsadga muvofiq emas. Bu qimmatga tushishi va ko`p 
meqnat talab qilishidan tashqari ma`nosiz qamdir. SHu sababli o`rta va kichik 
korxonalarning moslashuvchanligi, qarakaatchanligi va bozor kon`yunkturasiga 
ta`siri ularning tashkiliy tuzilmasi soddaroq va optimal tarzdaligi bilan asoslab 
beriladi. Kichik korxonalarda asosan yirik korxonalarga xos bo`lgan katta funktsional 
bo`lim va xizmatlar mavjud bo`lmaydi. 
Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish sharoitlarida aktsionerlik 
korxonalarini (jamiyatlarini) boshqarishga katta qiziqish uyg`ongan. Bunday 
korxonalarning jamoalari ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilmani boshqarishda 
ishtirok etadi. YAkka boshqaruv tamoyillariga asoslangan davlat korxonalaridan 
farqli ravishda aktsionerlik korxonalari (jamiyatlari) boshqaruv shakli, usuli va 
tuzilmasini o`zlari mustaqil ravishda tanlaydilar, ishlab chiqarish faoliyati siyosati va 
shtatlarini belgilaydilar. 
Aktsiyadorlik korxonalari (jamiyatlari)da kuzatuv kengashi, boshqarma va 
aktsionerlarning umumiy yig`ilishi boshqaruv organi vazifasini bajaradi. Ularning 
faoliyati O`zbekiston Respublikasining “Aktsionerlik jamiyatlari va aktsiyadorlar 
ququqini qimoya qilish to`g`risida”gi qonuniga, shuningdek, boshqa ququqiy-
normativ qujjatlarga, jumladan, aktsiyadorlik jamiyatining ichki tartib va qoidalariga 
asosan yuritiladi. 
Aktsiyadorlik korxonasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasida ta`sischilar 
tarkibiga bog`liq bo`lgan-ta`sischilar kengashi muqim o`rin egallaydi. Masalan, ochiq 
turdagi aktsiyadorlik korxonalarida ta`sischining eng kam soni belgilanmagan, yopiq 
turdagi aktsiyadorlik korxonalarida esa ta`sislarning eng kam miqdori uch kishi qilib 
belgilangan. Bundan tashqari ularning qar biri aktsiyador bo`lishi shart. 
Ta`sischilar aktsiyadorlik korxonalari (jamiyatlari)ning raqbarini tayinlaydilar 
qamda bu raqbar keyinchalik aktsiyadorlar nomidan ishlab chiqarish va xo`jalik 
faoliyati bo`yicha barcha xatti-qarakatlarni bajaradi va buning uchun javobgar 
qisoblanadi. Aktsiyadorlik korxonalari (jamiyatlari)ni boshqarishda kuzatuvchilar 
kengashi muqim o`rin tutadi qamda quyidagi ququqlarga ega bo`ladi: 
•
korxona faoliyatining ustuvor yo`nalishlarini belgilash; 
•
aktsiyadorlarning yillik va navbatdan tashqari umumiy yig`ilishlarini 
chaqirish; 
•
aktsiyadorlarning umumiy yig`ilishi kun tartibini tayyorlash; 
•
umumiy yig`ilishda qatnashish ququqiga ega bo`lgan aktsiyadorlar ro`yxatini 
tuzish; 

---

58
•
korxona (jamiyat) Nizomiga qo`shimcha va o`zgartirishlar kiritish masalasini 
kiritish; 
•
korxonaninng Nizom jamg`armasini e`lon qilingan aktsiyalar turi va 
miqdoriga ko`ra, aktsiyalarning nominal qiymatini oshirish yordamida ko`paytirish; 
•
obligatsiya va qimmatbaqo qog`ozlarni joylashtirish; 
•
korxona mulkining bozor qiymatini belgilash; 
•
ijroiya organi raqbari (direktor, boshqarma raisi) va a`zolarini tayinlash; 
•
jamiyat nomidan xodimlarni ishga yollash bo`yicha meqnat shartnomalarini 
tuzish; 
•
ijroiya organiga to`lanuvchi mukofot, rag`batlantirish va kompensatsiyalar 
qajmini belgilash; 
•
jamiyatning zaqira va boshqa jamg`armalaridan foydalanish; 
•
aktsiyadorlik korxonasi(jamiyati)ning sho``ba bo`limlari va vakolatxonalarini 
ochish; 
•
jamiyat Nizomida belgilangan, kuzatuv kengashi vakolatlari doirasiga 
kiritilgan boshqa masalalarni qal qilish. 
Kuzatuv kengashi vakolatlari doirasiga kiritilgan vazifalarni echish 
jamiyatning ijroiya organiga o`tkazilishi ijroiya organi a`zolari kuzatuv kengashiga 
saylanishi mumkin emas. Kuzatuv kengashi asosan saylov asosida tuziladi qamda 
saylov davomida eng ko`p ovoz olgan shaxs kengash a`zoligiga nomzod qisoblanadi. 
Jamiyatning moliyaviy va xo`jalik faoliyatini nazorat qilishda taftish qay`ati 
muqim o`rin egallaydi. Ushbu xay`at a`zolari umumiy yig`ilish tomonidan 
aktsiyadorlar qamda korxonaning aktsiyalarini sotib olmagan boshqa xodimlar 
orasidan saylanadi. Xay`at boshqaruvning moliyaviy-xo`jalik faoliyati nazoratini 
doimiy ravishda yoki umumiy yig`ilish, kuzatuv kengashi, korxona aktsiyalarining 
10% dan ko`prog`iga birgalikda egalik qiluvchi bir guruq aktsiyadorlarning, 
shuningdek, o`z tashabbusi bilan amalga oshirishi mumkin. Taftish qay`atining 
xulosalari aktsiyadorlik korxonasining yillik qisoboti va balansini tasdiqlashda katta 
aqamiyatga ega. 
Ochiq turdagi aktsiyadorlik korxonasi(jamiyati)ni boshqarishning namunaviy 
tuzilmasini 4.7. - chizma ko`rinishida aks ettirish mumkin. 

---

59
Bo`lim va xizmatlar 
4.7.-chizma. Aktsiyadorlik korxonasini boshqarishning na`munaviy tuzilmasi 
Àêöèÿäîðëàðíèíã óìóìèé 
éè\èëèøè (êîíôåðåíöèÿñè) 
Êóçàòóâ êåíãàøè 
Áîø=àðìà 
Áîø=àðóâ ðàèñè (äèðåêòîð) 
Ðàèñ ìóîâèíè 
(òèæîðàò 
äèðåêòîðè) 
Ðàèñíèíã áîø ìóîâèíè 
(èøëàá ÷è=àðèø áûéè÷à 
äèðåêòîðè) 
Ðàèñ ìóîâèíè 
(òåõíèê äèðåêòîð) 
È=òèñîäèé 
òàùëèë 
Èøëàá ÷è=àðèøíè 
òàøêèë =èëèø 
Ìàðêåòèíã 
Áóõãàëòåðèÿ 
ùèñîáè âà ìîëèÿ 
Òàø=è êîîïåðàöèÿ 
Òåõíèê õèçìàò 
êûðñàòèø 
Õàðèäëàð âà 
áàùîíè 
øàêëëàíòèðèø 
È÷êè õèçìàò êûðñàòèø
Ìàúëóìîòëàð 
Èøëàá ÷è=àðèø 
öåõëàðè âà 
ó÷àñòêàëàðè 
Øûúáà êîðõîíàëàð 
âà ôèëèàëëàð 
Òàôòèø
ùàéúàòè 

---

60
4.5. 
4.5. 
4.5. 
4.5. Korxonani
Korxonani
Korxonani
Korxonani boshqarishni
boshqarishni
boshqarishni
boshqarishni takomillashtirishning
takomillashtirishning
takomillashtirishning
takomillashtirishning asosiy
asosiy
asosiy
asosiy yo`nalishlari
yo`nalishlari
yo`nalishlari
yo`nalishlari
Ishlab chiqarishni boshqarish tizimini takomillashtirib borish mulkchilik shakli, 
faoliyat natijasi va yuzaga kelgan tashkiliy tuzilmaning qandayligidan qat`i nazar, qar 
bir korxona uchun muqim vazifa qisoblanadi. Ushbu vazifani muvaffaqiyatli qal 
qilish korxonalarga, birinchi o`rinda, boshqaruv tizimining samaradorligini 
oshirishga, ikkinchidan, xarajatlarni kamaytirish va ishlab chiqarish faoliyatining 
iqtisodiy ko`rsatkichlarini yaxshilashga imkon yaratadi. 
Bugungi kunda boshqaruv tizimini mukammallashtirish soqasida quyidagi 
tendentsiyalar yuzaga kelmoqda: boshqaruv faoliyatining maqsadli tavsifini 
kuchaytirish; boshqaruvning moslashuvchan tuzilmalarini yaratish va boshqaruv 
apparatining faoliyatini yaxshilash, jumladan, ortiqcha boshqaruv bo`g`inlarini 
qisqartirish qisobiga; ishlab chiqarishni boshqarishda jamoalar rolining o`sishi va 
ularning yuqori natijalarga erishishga yo`naltiriliganligi; meqnat faoliyati ijtimoiy 
sharoitlarining yaxshilanishi. Bu tendentsiyalarga asosan korxonalarning boshqaruv 
organlari tuzilmalarini takomillashtirish yo`nalishlari qam aniqlanib, ularga avvalo 
sifat ko`rsatkichlari asos qilib olingan. Bu ko`rsatkichlar qatoriga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
Optimallik
Optimallik
Optimallik
Optimallik – tuzilma bo`linmalari o`rtasida eng kam boshqaruv bo`g`inlariga 
ega bo`lgan qolda o`zaro aloqalarni ratsional tarzda o`rnatishdir. SHu sababli ko`p 
bo`g`inlilikni qisqartirish boshqaruv tizimini takomillashtirish oldiga qo`yiluvchi 
asosiy talablardan biri qisoblanadi. 
Tezkorlik
Tezkorlik
Tezkorlik
Tezkorlik (
(
(
(operativlik
operativlik
operativlik
operativlik) 
) 
) 
) – barcha funktsional bo`linmalarning, zarur qollarda 
ishlab chiqarish bo`linmalarining, boshqaruv qarorlari o`z vaqtida va sifatli 
bajarilishini ta`minlash uchun o`zaro aloqalar aniqlik bilan olib borilishi. 
Ishonchlilik
Ishonchlilik
Ishonchlilik
Ishonchlilik – axborotlarni o`z vaqtida olish va boshqaruv qarorlarini 
bajaruvchilarga va bajarish joylariga o`z vaqtida etkazishni ta`minlaydi. Ishonchlilik 
va tezkorlik joriy va istiqboldagi boshqaruv tizimining samaradorligida muqim turtki 
qisoblanadi. 
Tejamkorlik
Tejamkorlik
Tejamkorlik
Tejamkorlik – bu, asosan boshqaruv tizimida maksimal samaraga erishgan 
qolda boshqaruv apparati va uning xarajatlarini kamaytirishga, ya`ni ishlab chiqarish 
samaradorligining o`sishiga erishishdir. 
Aytib o`tish kerakki, korxona jamoasi va ishlab chiqarishni boshqarishni 
takomillashtirish soqasida barcha uchun bir xil yo`l mavjud emas. 
Mazkur vazifa muayyan sharoit, qolat va imkoniyatlardan kelib chiqqan qolda 
yuzaga keladi va qal qilinadi. Biroq bunda qam o`zgarmas bir qoida mavjud bo`lib, 
unga ko`ra, qar bir o`zgartirish, yaxshilanish va shakl o`zgartirishlar avvaldan o`ylab 
chiqilishi qamda ilmiy jiqatdan asoslab berilishi zarur. Masalan, qozirgi paytda 
korxonalarni boshqarishni takomillashtirishning muqim yo`nalishlaridan biri sifatida 
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini (ABT) yaratish va amaliyotga kiritish qamda 
ish vaqt yo`qotilishining oldini olish, uskunalarning bekor turib qolishini qisqartirish, 
meqnat va moddiy resurslardan oqilona foydalanishga ko`maklashuvchi komp’yuter 
texnikasidan foydalanishni ko`rsatish mumkin. 
Amaliyotdan shu narsa ma`lumki, korxonalarni boshqarishning tsexsiz 
tuzilmasi yuqori darajada samarali bo`lib, boshqaruvni markazlashtirishni qisqartirish 

---

61
qamda kichik va o`rta korxonalarning ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi 
aqamiyatini oshirishda muqim aqamiyat kasb etadi. 
Boshqaruv tizimini tkaomillashtirishning muqim yo`nalishlaridan biri - 
korxonaning funktsional xizmatlari va bo`limlari faoliyatini ortiqcha tuzilmaviy 
bo`linmalarni tugatish, xizmat ko`rsatuvchi bo`limlarni optimallashtirish, birlamchi 
qisobga olish qamda qisob-kitob va boshqa boshqaruv amallarini soddalashtirish yo`li 
orqali muvofiqlashtirishdir. 
Bu erda ishlab chiqarishni tezkor boshqarishning ko`plab funktsiyalarini 
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish imkonini beruvchi, boshqaruvning yangi 
texnikasidan, ishlab chiqarish ko`rsatkichlari yuqori bo`lgan turli xil qisob-kitob va 
taqlil vositalaridan foydalanish katta aqamiyatga ega. 
Boshqaruv tizimini takomillashtirishda texnik vositalar, boshqaruv 
jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, jumladan, ABT asosidagi faoliyat, boshqaruv 
tadqiqotlari va loyiqalari o`z-o`zidan yoki avtomatik ravishda kerakli natijalarga olib 
kelmaydi. Bu erda ko`p narsa insonlarning, ayniqsa, menedjerlarning faoliyatiga 
bog`liq bo`ladi. SHu sababli ijtimoiy omillarning rivojlanishi, ishlab chiqarish 
jamoasining ishlab chiqarishni boshqarishdagi roli kuchayishi, ayniqsa, korxonalarga 
boshqarishning ratsional shakllarini tanlashga keng imkoniyatlar yaratib berilgan 
qozirgi paytda muqim aqamiyatga ega. Mustaqillikni kengaytirish va ishlab chiqarish 
jamoasining ishlab chiqarishni boshqarishdagi roli o`sishi iqtisodiy fikrlashning 
kerakli tomonga yo`naltirilishiga xizmat qiladi qamda boshqarishni yaxshilashni 
korxona raqbaridan tashqari butun jamoaning vazifasi qilib belgilaydi. 
Zamonaviy texnika vositalari va yangi usullardan tashqari korxonalarni 
boshqarishda ishlab chiqarish jamoalarida zarur bo`lgan 
ijtimoiy
ijtimoiy
ijtimoiy
ijtimoiy----psixologik
psixologik
psixologik
psixologik muqitni
muqitni
muqitni
muqitni
shakllantirish qam katta aqamiyatga ega. Amaliyot ko`rsatadiki, ijtimoiy-psixologik 
muqit boshqaruvning natijalari va amaliyligini yo`qqa chiqarishi yoki aksincha 
kuchaytirishi mumkin. 
Psixologik muqit nodir va qaytarilmas qolatdir. Ikkita bir xil jamoa bo`lmagani 
kabi, bir-biriga mos keluvchi psixologik muqitning qam mavjud bo`lishi mumkin 
emas: jamoadagi qar bir shaxs jamoani boyitadi va bir vaqtda o`zi qam boyib, unga 
nodirlik va qaytarilmaslikni baxsh etadi. Psixologik muqit orqali zarur bo`lgan ishlab 
chiqarish ruqiyati shakllanadi va boshqaruvning maqsadli funktsiyalari 
muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. 

---

62
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosa
xulosa
xulosa
xulosa
Xo`jalik mexanizmining mazmuni jamiyat iqtisodiy qayotining shakliga 
bog`liq bo`ladi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi xo`jalik yuritishning yangi 
shakl va usullari shakllanishi bilan bog`liqdir. Ishlab chiqarishni boshqarishni 
sub`ektlar va organlar tomonidan odamlar va iqtisodiy ob`ektlarga, resurslardan iloji 
boricha oqilona foydalanish va eng ko`p daromad olish maqsadida, ta`sir o`tkazish 
jarayoni sifatida ko`rib chiqish mumkin. 
Boshqaruv tizimi quyidagilardan iborat bo`ladi:boshqaruvning maqsad va 
vazifalarini belgilash, boshqaruvning optimal tashkiliy -strukturasini yaratish, 
xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo`yish, axborot bilan ta`minlash, axborotga texnik 
ishlov berish vositalari, taqlil, boshqaruv qarorlarini bajarish ustidan nazorat. 
Boshqaruv rejalashtirish, tashkillashtirish, marketing, muvofiqlashtirish, meqnat 
motivatsiyasi, nazorat kabi bir qator funktsiyalarni bajaradi. 
Qaror qabul qilish tizimi va uni o`z qo`l ostidagilarga nisbatan qo`llash 
qobiliyati boshqaruv stilini ifodalaydi. 
Tashkiliy, taqsimot va ijtimoiy-psixologik usullardan tashqari bozor 
sharoitlarida iqtisodiy vositalar (kreditlar, daromad va xarajatlar, foyda, soliqlar va 
qokazo) qam keng tarqalmoqda. 
Zamonaviy ishlab chiqarish korxonasi murakkab, dinamik tizim bo`lib, uning 
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga korxonadagi ishchidan ta raqbargacha bo`lgan 
barcha bo`g`inlar faoliyatini qisobga oluvchi boshqaruvning tashkiliy tuzilmalarini 
yaratish orqali erishiladi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi boshqarilayotgan 
ob`ektlarning funktsional vazifalariga va miqyosiga mos kelishi lozim. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
Boshqaruv, meqnat taqsimoti, boshqaruv tizimi, boshqaruv ob`ekti, boshqaruv 
sub`ekti, korxona raqbari, xizmat raqbarlari, boshqaruv faoliyati, bevosita boshqaruv, 
o`zini-o`zi boshqarish, boshqaruv munosabatlari, boshqarishning maqsadlari, 
boshqaruv tsikli, boshqaruv qarori, tamoyil, tashkiliy tuzilma, chiziqli tuzilma, 
boshqaruvning funktsional tuzilmasi, boshqaruvning matritsali tuzilmalari, boshqaruv 
funktsiyalari, optimallik, tezkorlik, ishonchlilik, tejamkorlik, ijtimoiy-psixologik 
muqit. 
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqokama
muqokama
muqokama
muqokama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1. “Boshqaruv” va ishlab chiqarishni boshqarish tushunchalarining moqiyatini 
ochib bering. 
2. Ishlab chiqarishni tashkil etishda menedjmentning asosiy maqsadi qanday? 
3. Korxonada xo`jalik yuritish mexanizmi nimani anglatadi? 
4. Korxona boshqaruv organlarining asosiy vazifalarini sanab bering. 
5. Ishlab chiqarishni boshqarishning asosiy texnik qoidalari (talablari) va 
ularning zamonaviy bosqichda qanday tarzda o`zgarishini tushuntirib bering. 
6. Ishlab chiqarishni boshqarishning qanday stil va usullarini bilasiz? 
7. Korxonada ishlab chiqarishni boshqarishning qar xil tuzilmalarini tavsiflab 
bering. 

---

63
8. Boshqaruv organlarining korxonalardagi asosiy funktsiyalarini ko`rsatib 
bering. 
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va 
qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taqdid, taraqqiyot shartlari 
va kafolatlari. T., “O`zbekiston”, 1997. 
3. I.A. Karimov “O`zbekiston iqtisodiy isloqotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T., 
“O`zbekiston”, 1995. 
4. I.A. Karimov. O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. T., 
“O`zbekiston”, 1993 
5. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda 
moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 
6. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
7. Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
8. G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na predpriyatii. 
Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 
9. Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 b. 
10. 
«O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
11. 
Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot 
va ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
12. 
V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 
2003.
13. 
Senge Piter M. i dr. per s ang. Tanets peremen: novo`e problemo` 
samoobuchayuqixsya organizatsiy M.: ZAO Dlimp-Biznes 2004. 
14. 
Kotte D./ Per. S angl. Upravlenie infrastrukturoy organizatsii M.: OAO Tipografiya 
«NOVOSTI» 2001. 
15. 
Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. 
prof. V.YA. Gorfinneliya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
16. 
Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: 
FiS 2004. 
17. 
Kristensen Kleyton M. Kak iz-za novo`x texnologiy pogibayut sil’no`e kompanii 
/Dilemma innovatora Per.s ang. M.: Al’gina Biznes Buka 2004. 
18. 
Meskon M.X., Al’bert M. i dr. Osnovo` menedjmenta: Per s angl. – M.: Delo,2000.-
704s. 
19. 
Smirnov e.A. Upravlencheskie resheniya M.: INFRA-M, 2001.-264s 
20. 
http:/www.harvard. edu 
21. 
http:/www.capitul.ru 
22. 
http:/www.5b. ru 

---

64
V
V
V
V MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . KORXONA
KORXONA
KORXONA
KORXONA FAOLIYATINI
FAOLIYATINI
FAOLIYATINI
FAOLIYATINI REJALASHTIRISH
REJALASHTIRISH
REJALASHTIRISH
REJALASHTIRISH VA
VA
VA
VA
BASHORAT
BASHORAT
BASHORAT
BASHORAT QILISH
QILISH
QILISH
QILISH
5.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida rejalashtirish va bashorat qilishning 
iqtisodiy tabiati va ob`ektiv zaruriyati. 
5.2. Korxonada rejalashtirishning uslubiy asoslari, tamoyillari va vazifalari. 
5.3. Korxonalarda rejalashtirish va bashorat qilish. 
5.4. Rejalashtirish texnologiyasi va korxona rejalari tuzilmasi. 
5.5. Biznes-reja, uning mazmuni va ishlab chiqish tartibi. 
5.1. 
5.1. 
5.1. 
5.1. Bozor
Bozor
Bozor
Bozor iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti
iqtisodiyoti sharoitlarida
sharoitlarida
sharoitlarida
sharoitlarida rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish va
va
va
va bbbbashorat
ashorat
ashorat
ashorat
qilishning
qilishning
qilishning
qilishning iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy tabiati
tabiati
tabiati
tabiati va
va
va
va ob`ektiv
ob`ektiv
ob`ektiv
ob`ektiv zaruriyati
zaruriyati
zaruriyati
zaruriyati
Iqtisodiyot 
bo`yicha 
zamonaviy 
adabiyotlarda 
va 
qo`llanmalarda 
rejalashtirishga
rejalashtirishga
rejalashtirishga
rejalashtirishga
mo`ljallangan ish yoki ma`lum bir qarakatlarni bajarish muddati, 
tartibi va ketma-ketligini ko`zda tutuvchi chora-tadbirlar tizimi sifatida izoq berilgan. 
Qar bir inson o`z ish kuni, dam olish kuni, bayramlar, yozgi ta`til, to`y va boshqa 
tadbirlarni qanday o`tkazishni rejalashtiradi. Aynan rejalashtirish va bashorat qilish 
yo`li bilan korxonalar nimani
nimani
nimani
nimani, , , , kim
kim
kim
kim uchun
uchun
uchun
uchun, , , , qa
qa
qa
qachon
chon
chon
chon va
va
va
va qancha
qancha
qancha
qancha maqsulot ishlab 
chiqarish, qaysi qamkorlar yoki sheriklar bilan shartnoma tuzish yoki kooperatsiyani 
rivojlantirish, zarur bo`lgan moddiy-tovar boyliklari zaqirasini yaratish kabi bir qator 
masalalarni qal qiladi. 
Bozor munosabatlariga o`tgandan so`ng rejalashtirish bir oz yoddan ko`tarilib 
qoldi. Qattoki rejalashtirish xo`jalik yuritishning bozor mexanizmiga to`g`ri kelmaydi 
yoki bozor rejalashtirishga ziddir, degan fikrlar qam paydo bo`ldi. 
Deyarli qar bir korxonaga “yuqoridan” direktiva vazifalari, nazorat raqamlari, 
qat`iy normativ va limitlarni belgilab beruvchi rejalashtirish, qaqiqatdan qam bozor 
mexanizmiga to`g`ri kelmaydi va korxonalarning mustaqilligini yo`qqa chiqaradi. 
SHu sababli O`zbekiston Respublikasining “Korxonalar to`g`risida”gi qonunida, 
korxonalarning iste`molchilar talabi, foyda yoki daromad olish nuqtai nazaridan o`z 
faoliyatini mustaqil ravishda tanlashi va ishlab chiqarishni rivojlantirish istiqbollarini 
belgilab olishi ko`rsatilgan. 
Xalq maqollarida aytilganidek, “tog`oradagi suvni ichidagi bola bilan birga 
sepib yuborish yaramaydi”. Avvalgi xo`jalik yuritish tizimida mavjud bo`lgan, 
“markaz”dan boshqariluvchi markazlashgan rejalashtirishni inkor qilish bilan 
rejalashtirishdan umuman voz kechish mumkin emas. Rejalashtirish tufayligina 
korxonalar ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologiyalarning optimal varinatlarini 
tanlaydi, resurslar bilan o`z vaqtida ta`minlash vazifasini bajaradi, asosiy va aylanma 
vositalarga eqtiyojni belgilab beradi, maqsulotni sotish kanallari va usullarini 
aniqlaydi. Bundan tashqari, rejalashtirish ishlab chiqarish zaqiralari va raqobatdagi 
ustunliklardan maksimal darajada foydalanish, iqtisodiyotdagi yangi oqimlarni 
anglab olish, korxona faoliyatidagi kamchiliklarni yo`qotish va turli xil 
tavakkalchiliklarni kamaytirishga imkon beradi. Qar bir korxonani tashkil qilinishi va 
faoliyat yuritishi aynan rejalashtirishdan boshlanadi. 

---

65
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish
tartibga soluvchi jarayon sifatida korxona faoliyatini yaqin va 
uzoq istiqbol sari ilgari surish, asoslab berish, muayyanlashtirish va izoqlab berishni 
ifodalaydi. Oxirgi qolatda gap korxona faoliyatini bashorat qilish qaqida borishi 
mumkin. Bashorat qilishni rejalashtirishning boshlanishi va uzoq muddatli istiqbolga 
mo`ljallangan davomi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Rejalashtirish va 
prognozlashtirish o`zaro aloqada bo`lgan ikkita jarayon bo`lib, xo`jalik faoliyatini 
avvaldan bajarilgan qisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va eng yuqori natijalarga 
erishish asosida yuritishni ko`zda tutadi. 
Rejalashtirish korxona tomonidan bajariluvchi vazifalar muayyanlashtirilgan 
rejalarda o`z aksini topadi. Bozor iqtisodiyotida reja “yot unsur” yoki “yuqoridan” 
keluvchi buyruq sifatida qabul qilinishi sababli, qozirgi xo`jalik yuritish faoliyatida 
indikativ
indikativ
indikativ
indikativ reja
reja
reja
reja va
va
va
va prognoz
prognoz
prognoz
prognoz deb nomlanuvchi, lekin moqiyatiga ko`ra rejalashtirishning 
barcha qollarda ob`ektiv zaruriyatini tasdiqlovchi tushunchalardan foydalaniladi. 
Demak, rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish, jumladan, indikativ reja va prognoz – bu, korxonalarning 
xo`jalik faoliyati uchun maqsulot ishlab chiqarish va uni sotish uchun barcha 
omillardan foydalanish va tayyorgarlikning o`z vaqtida bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan 
qulay sharoitlarni yaratishdir. 
Reja va rejalashtirish orasidagi farqni anglash muqim aqamiyat kasb etadi. 
Rejalasht
Rejalasht
Rejalasht
Rejalashtirish
irish
irish
irish
indikativ reja yoki prognoz kabi rejalarni ishlab chiqish jarayoni bo`lsa, 
reja
reja
reja
reja
korxonaning ma`lum bir vaqt mobaynida amalga oshiruvchi texnik-iqtisodiy 
ko`rsatkichlarini o`zida aks ettiruvchi qujjatni ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, 
reja – bu, korxonaning maqsadli funktsiyalari va ularni amalga oshirish yo`llarini 
belgilab beruvchi rejalashtirishning moddiylashgan shaklidir. 
SHu tariqa rejalashtirish bozor va bozor mexanizmiga qarama-qarshi 
bo`lmasdan, aksincha, ishlab chiqarishning maqbul yo`nalishlarini aniqlash, 
foydalanilmagan zaqira va imkoniyatlarni qo`llash, korxonaning oqilona baqo 
siyosatini shakllantirish qamda xo`jalik yuritish aloqalarining samarali shakllarini 
o`rnatishga ko`maklashadi. Rejalashtirish va bashorat qilish yordami bilan ichki va 
tashqi bozordagi iste`molchilar talabi aniqlanadi, korxonaning tashqi iqtisodiy 
faoliyati kuchaytiriladi. 
Biroq rejalashtirish imkoniyatlarini mobilizatsiya qilish rejalashtirishning 
o`zidagina ifodalanmaydi. Rejalashtirish odamlar, birinchi o`rinda mutaxassislar 
tomonidan amalga oshirilishi sababli istalgan reja yoki prognozning qayotga tatbiq 
etilishi ko`p jiqatdan iqtisodchilarning malakasiga, ular rejalashtirishning uslubiy 
asoslarini yaxshi bilishiga, shuningdek, ishlab chiqarish rejalarining bozor talablarini 
qamda korxonaning mo`ljallangan daromadga erishishini qisobga olishiga qam 
bog`liq. Rejani ishlab chiqish qanchalik asoslab berilgan bo`lsa, uning qaqiqiyligi va 
iqtisodiyotdagi aqvol bilan bog`liqligi shunchalik yuqori bo`ladi. 
Korxonalar faoliyati va iqtisodiyotda rejalashtirishdan tashqari bashorat
bashorat
bashorat
bashorat qilish
qilish
qilish
qilish 
qam katta rol’ o`ynaydi. Bashorat qilish xo`jalik faoliyati yurituvchi sub`ektning 
istiqbolda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan qolatlarni ilmiy asoslagan qolda avvaldan 
ko`ra bilishini ifodalaydi. U yuzaga kelayotgan yoki kelajakda yuzaga kelishi 
mumkin bo`lgan iqtisodiy, ilmiy-texnik va ijtimoiy qolatlarni baqolash va taqlil 
qilish asosida yaratiladi qamda muqobil qarorlarni tanlashga imkon yaratadi. 

---

66
Avvalgi ma`muriy-buyruqbozlik tizimining xo`jalik yuritish sharoitlarida, ko`p 
yillar davomida fan-texnika taraqqiyoti va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarining 
uzoq muddatli istiqboli ishlab chiqilgan. Uning asosida xalq xo`jaligining aloqida 
tarmoqlari, shuningdek, respublikalardagi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish 
istiqbollari shakllantirilar edi. Biroq bu bashoratlar doim qam ishonchli emasdi va 
asosiysi, doim qam amaliyotda qo`llanavermas edi. Bu esa boshqa sabablar bilan 
birga o`tgan asrning 80-yillari oxirida iqtisodiyot inqirozga uchrashiga olib keldi. 
Boshqacha qilib aytganda, xo`jalik amaliyoti rejalashtirish va bashorat qilishning 
ustunliklaridan etarlicha foydalana olmadi. SHu sababli iqtisodiy faoliyat 
bashoratlarini ishlab chiqish va qo`llash bo`yicha jaqon tajribasini o`rganish va uning 
o`ziga xos xususiyatlarini mamlakatimizdagi ishlab chiqarish va yuzaga kelayotgan 
bozor munosabatlari sharoitlarida qo`llash juda muqimdir. 
Bashorat qilish rejalashtirish tavsifida o`z aksini topadi: ishlab chiqarish va 
korxona iqtisodiy qayotining boshqa jiqatlarini 
strategik
strategik
strategik
strategik rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
- o`rta va uzoq 
muddatli bashoratlar asosida qamda 
joriy
joriy
joriy
joriy rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
- qisqa muddatli bashoratlar 
asosida ishlab chiqiladi. Bu yo`nalishlarning ikkalasi qam o`zaro uzviy aloqada 
bo`lib, ishlab chiqarish strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va qayotning real 
voqeligi bilan bog`laydi. 
Bashoratning
Bashoratning
Bashoratning
Bashoratning maqsadi
maqsadi
maqsadi
maqsadi - bozorga ta`sir qiluvchi omillarni, shu bilan birga, 
xo`jalikning umumiy aqvoli, tuzilmaviy siljishlar, investitsion faollik, fan-texnika 
taraqqiyotining iste`molchi va ishlab chiqaruvchilarga ta`sir ko`rsatishi, an`anaviy 
maqsulotlardan tashqari korxonaning barqarorligi va raqobatbardoshligiga olib 
keluvchi «pioner» (yangi) maqsulot ishlab chiqarish istiqbolida yuzaga kelishi 
mumkin 
bo`lgan 
qolatlarini 
belgilashdadir. 
Korxonalar 
uchun 
talabni 
prognozlashtirish muqim aqamiyatga ega bo`lib, u ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar 
turi va miqdorining o`zgarishini avvaldan aniqlab beradi. Umuman olganda, prognoz 
rejalashtirishning ilmiy asosidir. 
5.2.
5.2.
5.2.
5.2.K
K
K
Korxonada
orxonada
orxonada
orxonada rejalashtirishning
rejalashtirishning
rejalashtirishning
rejalashtirishning uslubiy
uslubiy
uslubiy
uslubiy asoslari
asoslari
asoslari
asoslari, , , , tamoyillari
tamoyillari
tamoyillari
tamoyillari va
va
va
va vazifalari
vazifalari
vazifalari
vazifalari
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish uslubiyati
uslubiyati
uslubiyati
uslubiyati – bu iqtisodiyotni boshqarishning turli bo`g`inlarida, 
jumladan, korxonalarni boshqarishda rejalarni ishlab chiqish usullari majmuasidir. 
Avvalgi rejali iqtisodiyot sharoitlarida u avvalo reja organlarining, qam sobiq ittifoq 
miqyosida, qam aloqida respublikalar miqyosida amal qilgan 
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy va
va
va
va ijtimoiy
ijtimoiy
ijtimoiy
ijtimoiy
rivojlanishning
rivojlanishning
rivojlanishning
rivojlanishning asosiy
asosiy
asosiy
asosiy yo`nalishlarini
yo`nalishlarini
yo`nalishlarini
yo`nalishlarini ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqish
chiqish
chiqish
chiqish bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha uslubiy
uslubiy
uslubiy
uslubiy ko`rsatmalarga
ko`rsatmalarga
ko`rsatmalarga
ko`rsatmalarga
tayanar edi. Iqtisodiyotning muqim soqa va tarmoqlarini joriy va istiqbolli 
rejalashtirish ushbu ko`rsatmalar asosida amalga oshiriladi. 
Mazkur qolatda rejalashtirish uslubiyatiga ko`ra, “yuqoridan pastga” tamoyili 
asosida nazorat raqamlari, limit va normativlar tushirilar, keyin esa “pastdan 
yuqoriga” tamoyili asosida, ya`ni korxonalardan yuqori turuvchi organlarga qayta 
uzatilar edi. “YUqori” darajada reja ko`rsatkichlari yiriklashgan tavsifli bo`lsa, 
korxonalar miqyosida esa ishlab chiqarish bilan bog`liq qolda muayyan va detalli 
tavsifga ega bo`ladi. Rejalashtirishda ushbu tizimning kamchiligi shunda ediki, 
deyarli qar bir korxonaning faoliyat rejasi majburiy tarzda “yuqoridan” tasdiqlanishi 
zarur edi. Busiz reja o`z realligini yo`qotar edi. 

---

67
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar o`z faoliyatini rejalashtirishni 
mustaqil ravishda amalga oshiradi. Biroq bu rejalashtirishning tekshirib ko`rilgan va 
foydali usullaridan voz kechishni anglatmaydi. Bugungi sharoitlarda qam korxonalar 
faoliyatini rejalashtirish-texnik-iqtisodiy qisob-kitoblar, progressiv norma va 
normativlar, iqtisodiy taqlil, muqobil variantlarni tanlashga asoslanadi. 
Rejalashtirishning eng ko`p tarqalgan usullari qatoriga quyidagilarni: balans, 
normativ, iqtisodiy-matematik, statistik, omillar bo`yicha, ko`p variantli qisob-kitob 
usuli kabilarni kiritish mumkin. Rejalarning asoslanganlik darajasini oshiruvchi va 
ularni tezda amalga oshirilishiga xizmat qiluvchi, shuningdek, tavakkalchilik va 
vujudga kelishi mumkin bo`lgan talofatlarni kamaytiruvchi usul eng samarali usul 
qisoblanadi. 
Qozirgi paytda 
balans
balans
balans
balans usuli
usuli
usuli
usuli
ning aqamiyati oshib bormoqda. Ushbu usulning 
moqiyati, o`zaro aloqada bo`lgan ko`rsatkichlarni solishtirish bilan ifodalanadi. 
Balans usuli asosida korxonaning ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi, ishlab 
chiqarish quvvatiga bo`lgan talablari va ularning manbalari aniqlanadi. Bundan kelib 
chiqqan qolda 
moddiy
moddiy
moddiy
moddiy balans
balans
balans
balans, , , , ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish quvvatlari
quvvatlari
quvvatlari
quvvatlari balansi
balansi
balansi
balansi, , , , ishchi
ishchi
ishchi
ishchi kuchi
kuchi
kuchi
kuchi balansi
balansi
balansi
balansi, , , , 
ish
ish
ish
ish vaqti
vaqti
vaqti
vaqti balansi
balansi
balansi
balansi, , , , qiymat
qiymat
qiymat
qiymat balansini
balansini
balansini
balansini
ajratib ko`rsatish mumkin. Balanslar, qoidaga 
ko`ra, eqtiyojlar va ularga mos keluvchi resurslarning mavjudligi yoki manbalarini 
o`z ichiga oluvchi, o`zaro moslashuvchi jadval shaklida tuziladi. 
Balans usuli 
normativ
normativ
normativ
normativ usuli
usuli
usuli
usuli
bilan birgalikda qo`llanadi. Normativ usulida 
resurslarni sarflashning yo`l qo`yish mumkin bo`lgan eng yuqori va eng quyi 
chegaralari aniqlanadi. Bunda ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etishda 
norma va normativ kabi tushunchalardan foydalaniladi. 
Norma
Norma
Norma
Norma (me`yor) – bu, belgilangan sifatdagi maqsulot birligi (ish, xizmat) 
tayyorlash uchun sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg`i, energiya va boshqa 
resurslardan foydalanishning yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan maksimal yoki minimal 
chegarasidir. Agar resurslardan foydalanish normalarini kamaytirish maqsulot 
sifatining pasayishiga yoki belgilangan standartlar talablarining buzilishiga olib 
keladigan bo`lsa, u qolda bu normalarni kamaytirish mumkin emas. 
Normativ
Normativ
Normativ
Normativ – bu, nisbiy kattalik bo`lib, asosan foizlar yoki koeffitsientlar 
yordamida aks ettiriladi. U meqnat vositalari va predmetlaridan foydalanish 
darajasini, ularning qar bir maydon birligi, og`irlik birligi, qajm birligiga sarflanishini 
tavsiflab beradi. Masalan, asosiy fondlarning birlik qiymatiga maqsulot ishlab 
chiqarish (fond qaytimi), sutning moylilik, vinoning spirtlilik darajasi (foizlarda), 
avtomashinaning bosib o`tgan yo`li, avtomobil’ shinasining ekspluatatsiyasi va 
qokazo. 
Norma va normativlar progressiv tavsifga ega bo`lishi, ya`ni ularni ishlab 
chiqishda zamonaviy fan, texnika va texnologiya rivojlanishining darajasi, meqnat va 
ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish quvvatlaridan to`liq foydalanish 
qamda ilg`or korxonalarning tajribalarini qisobga olish zarur. SHuningdek, ular 
doimiy ravishda qayta ko`rib chiqilishi, eskirgan norma va normativlar yangi, 
xo`jalik qayoti va davr talablariga javob beruvchi norma va normativlar bilan 
almashtirilishi lozim. 
Norma va normativlar quyidagi asosiy guruqlar asosida ishlab chiqiladi: 

---

68
•
tirik
tirik
tirik
tirik meqnat
meqnat
meqnat
meqnat xarajati
xarajati
xarajati
xarajati normalari
normalari
normalari
normalari
(maqsulot biriligiga sarflanuvchi ish vaqti 
normasi, vaqt biriligida ishlab chiqarish normasi, xizmat ko`rsatish normasi, miqdor 
normativi); 
•
moddiy
moddiy
moddiy
moddiy xarajat
xarajat
xarajat
xarajat normalari
normalari
normalari
normalari
(xom ashyo, material, yoqilg`i, energiya, butlovchi 
qismlar); 
•
ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish jarayonini
jarayonini
jarayonini
jarayonini tashkil etish
tashkil etish
tashkil etish
tashkil etish normativlari
normativlari
normativlari
normativlari
(ishlab chiqarish tsiklining 
davomiyligi, tugallanmagan ishlab chiqarish qajmi, ishlab chiqarish zaqiralari va 
qokazo); 
•
meqnat
meqnat
meqnat
meqnat vositalaridan
vositalaridan
vositalaridan
vositalaridan foydalanish
foydalanish
foydalanish
foydalanish normalari
normalari
normalari
normalari
(mashinalar, asbob-uskunalar, 
mexanizmlar, qurilmalar); 
•
korxona
korxona
korxona
korxona, , , , tsex
tsex
tsex
tsex, , , , asbob
asbob
asbob
asbob----uskunalarning
uskunalarning
uskunalarning
uskunalarning loyiqa
loyiqa
loyiqa
loyiqa quvvatiga
quvvatiga
quvvatiga
quvvatiga chiqish
chiqish
chiqish
chiqish vaqti
vaqti
vaqti
vaqti normalari
normalari
normalari
normalari....
Ko`rinib turibdiki, rejalashtirish juda murakkab va meqnat talab qiluvchi 
jarayon bo`lib, korxona faoliyatining resurslar xarajatini normalashtirishdan to 
maqsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilishgacha barcha ko`rsatkichlarini 
inobatga oladi. Rejalashtirishning 
asosiy
asosiy
asosiy
asosiy vazifalari
vazifalari
vazifalari
vazifalari
quyidagilar: 
•
maqsadni belgilash; 
•
korxona faoliyatining turli xil yo`nalishlari, ayniqsa, xalq xo`jaligi va aqoli 
uchun zarur bo`lgan masulot ishlab chiqarishning iqtisodiy jiqatdan maqsadga 
muvofiqligini asoslab berish; 
•
zaruriy moddiy-texnika asossini shakllantirish; 
•
moliyalashtirish manbalarini aniqlash; 
•
yakuniy natijalarning ijobiy bo`lishiga erishish. 
Amaliyotda bu vazifalarni korxona direktori yoki iqtisodiy-rejalash 
xizmatining o`zi bajarmaydi yoki bajarishi lozim emas. Bunda butun jamoa, ayniqsa, 
agar bu korxona aktsiyadorlik jamiyati shaklida faoliyat ko`rsatayotgan bo`lsa, 
ishtirok etishi zarur. Afsuski, korxona xodimlari ko`pincha “raqbarga ko`proq narsa 
ko`rinadi” tamoyili asosida ishlaydilar va yaxshiroq natijalarga erishish uchun 
tashabbuskorlik ko`rsatmaydilar. Tajribalar esa korxona muammolarini qal qilish 
barcha xodimlar, jumladan, ishchilarga qam bo`lgan qoldagina bu korxonalar gullab-
yashnashi mumkinligini ko`rsatadi. 
Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini 
rejalashtirish va ratsional boshqarish tizimi qamda maksimal ravishda qulay 
sharoitlarni yaratmoqda. Bunday sharoitlarda rejalashtirish bozor iqtisodiyoti va 
bozor munosabatlarining barcha imkoniyatlaridan foydalanishga xizmat qilishi lozim. 
Korxona faoliyatini umuman emas, balki qar bir muayyan qoldagi vazifalarni qal 
qilishga yo`naltirgan qolda rejalashtirish zarur. Buning uchun rejalashtirishning 
ilmiylik, komplekslilik, uzluksizlik, optimallik, moslashuvchanlik kabi tamoyillariga 
tayanish zarur. 
Korxona, ayniqsa, agar u yirik bo`lsa, asosiy, yordamchi va xizmat 
ko`rsatuvchi tsexlardan iborat bo`lib, ularning qar biri faqat o`ziga xos bo`lgan 
vazifani bajaradi va shunga mos qolda faoliyatni rejalashtirish va tartibga solishning 
o`ziga xos xususiyatiga ega bo`ladi. SHundan kelib chiqqan qolda 
etakchi
etakchi
etakchi
etakchi bo`g`inni
bo`g`inni
bo`g`inni
bo`g`inni
ajratib
ajratib
ajratib
ajratib ko`rsatish
ko`rsatish
ko`rsatish
ko`rsatish
rejalashtirishning asosiy tamoyillaridan biri bo`lib xizmat qiladi. 
Bunda korxonaning asosiy ishlab chiqarish vazifalari bajarilishini ta`minlovchi 

---

69
bo`linmasini rivojlantirishga ko`proq e`tibor qaratiladi. Masalan, bunday bo`g`in 
sifatida mashinasozlik zavodida yig`uv tsexi, to`qimachilik kombinatida yigiruv va 
to`quv tsexlari, qandolatchilik fabrikasida tayyor masulot tsexini ko`rsatish mumkin. 
Etakchi bo`g`inni ajratib ko`rsatish korxonaning barcha bo`linmalarini 
birgalikda kompleks ravishda rivojlantirishni ko`zda tutadi. CHunki busiz 
rejalashtirish bir tomonlama bo`lib qolishi qamda ishlab chiqarishni tashkil etishda 
“tor joylar” va disproportsiyaning vujudga kelishiga olib kelishi mumkin. SHu 
sababli korxona faoliyatining iqtisodiy-ishlab chiqarish rejasi ko`rsatkichlari va 
bo`limlarining o`zaro aloqada bo`lishini qamda kompleks rejalashtirishni ta`minlash 
muqim aqamiyat kasb etadi. Bu erda qam rejalashtirishning balans usuli katta 
aqamiyatga ega. 
Rejalashtirishning yana bir muqim tamoyili ilmiylik
ilmiylik
ilmiylik
ilmiylik bo`lib, u avvalo 
tayyorlanayotgan rejalar va ishlab chiqarishni rivojlantirish dasturlariga, shuningdek, 
fan-texnika taraqqiyoti talablari, raqobatchilik va bozor talablarini qisobga olishga 
asoslanadi. Rejalashtirishning ilmiyligi, jonli meqnat va maqsulotga aylangan meqnat 
xarajatlarining eng kam miqdorida iloji boricha yuqori natijalarga erishishga, 
shuningdek, korxona xodimlari manfaatdorligini oshirishga ko`maklashadi. 
Komplekslilik
Komplekslilik
Komplekslilik
Komplekslilik
tamoyili ishlab chiqarishni, birinchidan, zamon va makonda, 
ikkinchidan, ishlab chiqarishni boshqarishning gorizontal va vertikalida, uchinchidan, 
ishlab chiqarishning resurs asoslarini ta`minlashda, to`rtinchidan, ishlab chiqarishdagi 
“tor joylarni” qisobga olish va ularni yo`qotish chora-tadbiralrida, beshinchidan, 
xodimlarning o`z meqnatlari natijasidan moddiy va ma`naviy qoniqishida, 
oltinchidan, korxonaning mo`ljallanayotgan daromad yoki foyda olishini amalga 
oshirishni ko`zda tutadi. 
Proportsionallik
Proportsionallik
Proportsionallik
Proportsionallik
nafaqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda, balki ishlab 
chiqarishni boshqarishda qam muqim aqamiyat kasb etadi. Zarur proportsiyalarga 
amal qilish ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining tsexlar va ish joylari 
bo`yicha qamda ishlab chiqarish bosqichlarida to`g`ri taqsimlanishiga va ulardan 
to`g`ri foydalanishga ko`maklashadi. Proportsiyalarga amal qilmaslik esa, aksincha, 
ishlab chiqarishning ba`zi uchastkalarda kuchayib, boshqalarida pasayishiga, ya`ni 
disproportsiyalarning vujudga kelishiga qamda korxonalarning noritmik tarzda 
faoliyat yuritishiga sabab bo`ladi. Zaruriy proportsionallikni ta`minlashda ishlab 
chiqarishni tashkil etishni texnik-iqtisodiy normalashtirish katta rol’ o`ynaydi. 
Re
Re
Re
Rejalashtirishning
jalashtirishning
jalashtirishning
jalashtirishning uzluksizligi
uzluksizligi
uzluksizligi
uzluksizligi
ishlab chiqarishni va umuman, korxona 
faoliyatini tashkil etishning muqim tamoyili qisoblanadi. Bu tamoyil amalda joriy 
rejalarning istiqboldagi rejalar bilan, istiqboldagi rejalarning esa bashoratlar 
(prognoz) bilan bog`liq bo`lishida o`z aksini topadi. Boshqacha qilib aytganda, 
rejalashtirish qisqa muddatli tavsifga ega bo`lgan indikativ reja tabiatiga mos 
kelmovchi, yanvardan martgacha yoki martdan dekabrgacha, ya`ni “...dan” “...gacha” 
tamoyili asosida amalga oshirilmasligi lozim. Rejalashtirishning “...dan” “...gacha” 
tamoyilini inkor qilganda biz avvalo vaqt bo`yicha rejalashtirish uzilishining oldini 
olishni ko`zda tutamiz. Masalan, o`sha indikativ reja o`z davomiga ega bo`lishi, ya`ni 
korxona o`z faolitini yanvar’-mart oylariga rejalashtirganda keyingi davrlarda yuzaga 
kelishi mumkin bo`lgan vazifalarni qam, albatta, bozor kon`yunkturasi, iste`molchilar 
manfaati va ishlab chiqarish qolatlarining o`zgarishini ko`zda tutishi lozim. Bu vazifa 

---

70
asosan yil davomida amalga oshiriluvchi rejalarni aniqlashtirish va muayyanlashtirish 
yo`li bilan bajariladi. 
Optimallik
Optimallik
Optimallik
Optimallik
qam rejalashtirish tamoyillari qatoriga kiradi. Rejalar barcha ishlab 
chiqarish resurslaridan chiqitlar va yo`ldosh maqsulotlardan keng foydalanishni 
inobatga olgan qolda iloji boricha ratsional va unumli foydalanishni ta`minlashi 
qamda yuqori natijalarga erishish uchun eng samarali yo`llarni tanlashi kerak. 
Rejalashtirishning optimalligiga iqtisodiy-matematik usullar va elektron 
qisoblash mashinalarini qo`llash, rejalarning bir nechta variantlarini ishlab chiqish 
yordamida erishiladi. Ko`p variantlilik eng tejamkor reja varianti yoki korxona 
faoliyati dasturini tanlashga imkon yaratadi. 
Moslashuvchanlik
Moslashuvchanlik
Moslashuvchanlik
Moslashuvchanlik
rejalashtirishning bozor sharoitlaridagi muqim tamoyili 
qisoblanadi. U ishlab chiqarish rejalariga o`z vaqtida o`zgartirishlar kiritish, 
iste`molchilar va xaridorlar talablarini qisobga olish, ishlab chiqarishning yuzaga 
kelishi mumkin bo`lgan pasayishi va inqirozlarning oldini olishga yordam beradi. 
“Korxonalar to`g`risida”gi qonun ishlab chiqarishni rejalashtirishda ushbu tamoyilni 
amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sharoitlarni yaratadi. 
Biroq qech qanday tamoyil, jumladan, yuqorida sanab o`tilgan tamoyillar qam, 
o`zidan-o`zi, ya`ni shu tamoyillar uchungina kerak emas. Agar amaliyotda 
qo`llanmasa bu tamoyillar faqat qog`ozda qolib ketishi yoki oddiy chaqiriq bo`lib 
qolishi mumkin. SHu sababli korxona raqbarining rejalashtirish jarayonini, aniqrog`i, 
rejaning bajarilishi qamda rejalashtirishning belgilangan va boshqa tamoyillari 
qanday aks ettirilganligini nazorat
nazorat
nazorat
nazorat qilishi
qilishi
qilishi
qilishi muqim aqamiyat kasb etadi. Nazorat kerakli 
natijalarga erishish, yuzaga kelishi mumkin bo`lgan disproportsiyalarni aniqlash va 
ularning oldini olish, shuningdek, zaqiralarni aniqlash va ulardan foydalanish 
yo`llarini belgilashga imkon berdi. 
5.3. 
5.3. 
5.3. 
5.3. Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda
Korxonalarda rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish va
va
va
va bashorat
bashorat
bashorat
bashorat qilish
qilish
qilish
qilish
Xo`jalik yuritishning bozor tizimiga xos bo`lgan iqtisodiy munosabatlar 
rivojlanishning noaniqligi, korxona iqtisodiyoti rivojlanishining mos keluvchi 
yo`nalishlarini ishlab chiqish zaruriyatini belgilab beradi. Bu vazifa amalda 
rejalashtirish va bashorat qilish yordamida amalga oshiriladi.
Basharot
Basharot
Basharot
Basharot – bu, korxona, ob`ekt yoki qodisaning kelajakdagi aqvoli va ularni 
amalga oshirish variantlari va muddati to`g`risidagi ilmiy jiqatdan asoslangan 
muloqazadir. Bashoratlarni ishlab chiqish jarayoni bashorat qilish, ya`ni kelajakni 
qozirgi paytdan kelib chiqqan qolda oldindan ko`ra bilish deb ataladi. 
Korxona qamda butun iqtisodiyot miqyosida bashorat qilishning ob`ektlari 
sifatida iqtisodiy, ijtimoiy, fan-texnika va boshqa jarayon va qodisalarni ko`rsatish 
mumkin. Korxonalar faoliyatida 
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
bashoratlar
bashoratlar
bashoratlar
bashoratlar
aloqida va etakchi o`rin 
egallaydi. Ularning asosiy vazifalari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
rivojlanish maqsadlarini belgilash, optimal yo`nalishlar va ularga erishish vositalarini 
izlab topish, resurslarni va qo`yilgan vazifalarni bajarish muddatlarini belgilash, 
korxona rivojlanishiga ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan cheklashlarni aniqlash. 
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish – qaror qabul qilishning uzluksiz bir jarayoni bo`lib, bu jarayon 
davomida korxona faoliyati va rivojlanishining maqsad va vazifalari atrofda ro`y 
berayotgan o`zgarishlarni inobatga olgan qolda vaqt bo`yicha aniqlanadi va 

---

71
belgilanadi qamda ularni amalga oshirish uchun resurslar aniqlanadi. Mazmuniga 
ko`ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab chiqarish turlariga bo`linadi. 
Texnik
Texnik
Texnik
Texnik----iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish korxona faoliyatining barcha (iqtisodiy, texnik, 
ijtimoiy va qokazo) jiqatlarini qamrab oluvchi rejalashtirish turi bo`lib, asosan bir 
yilga mo`ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi. 
Mazkur rejalashtirish turining soddalashtirilgan ko`rinishi ko`pincha korxona 
faoliyatining yillik rejasi deb ataladi. 
Tezk
Tezk
Tezk
Tezkor
or
or
or----ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish texnik-iqtisodiy rejalashtirishning davomi 
bo`lib, korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq muddatga - sutka, o`n kunlik, 
oyga bo`lib muayyanlashtirish bilan tavsiflanadi. Tezkor-ishlab chiqarish 
rejalashtirish-kalendar’ rejalashtirish va dispetcherlashdan iborat bo`ladi. 
Kalendar’
Kalendar’
Kalendar’
Kalendar’ rejalashtirishda
rejalashtirishda
rejalashtirishda
rejalashtirishda korxona yillik rejasida va birinchi o`rinda ishlab 
chiqarish dasturi(maqsulot tayyorlash rejasi)ni o`n kunlik, qafta, kun va smena 
bo`yicha aniqlashtirish qamda bu ko`rsatkichlarni bajaruvchilarga etkazish ko`zda 
tutilgan. 
Dispetcherlashtirish
Dispetcherlashtirish
Dispetcherlashtirish
Dispetcherlashtirish oylik, o`n kunlik, kunlik sutka-smenalik rejalarni 
bajarishni tezkor boshqarishda ifodalanadi. 
SHuni qayd qilish kerakki, yuqorida ko`rsatib o`tilgan rejalashtirish turlari 
asosan mashinasozlik, samolyotsozlik, avtomobil’sozlik kabi soqalarning yirik va 
ba`zi qollarda o`rta korxonalari uchun xosdir. Garchi, biznes-reja qozirgi kunda 
“ommaviy” bo`lib yirik va o`rta korxonalarda qo`llansada, asosan ishlab chiqarish 
qajmi katta bo`lmagan qamda xodimlar soni 100 kishigacha bo`lgan kichik korxona 
va mikrofirmalar biznes-rejalar asosida faoliyat yuritadi. 
YAna bir muqim narsani aytib o`tish lozim. Qozirgi paytda iqtisodiyotga oid 
bo`lgan adabiyotlarda rejalashtirishga nisbatan 
strategik
strategik
strategik
strategik, , , , uzoq
uzoq
uzoq
uzoq muddatli
muddatli
muddatli
muddatli, , , , qisqa
qisqa
qisqa
qisqa
muddatli
muddatli
muddatli
muddatli va
va
va
va joriy
joriy
joriy
joriy rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
kabi tushunchalar qo`llanmoqda. Ularning qar biri o`z 
shakli, ko`rsatkichlarni ishlab chiqish va qisoblash usullariga ega. 
Strategik
Strategik
Strategik
Strategik rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
xo`jalik yuritishning bozor tizimidagina vujudga kelib, 
10-15 yillik davrni o`z ichiga oladi. U korxona raqbariyatining mas`uliyatli vazifasi 
qisoblanadi qamda rivojlanishning ustivor yo`nalishlarini topish va bozorda yuzaga 
kelishi mumkin bo`lgan talabni inobatga olgan qolda resurs bilan ta`minlashga 
qaratilgan. 
Strategik rejalashtirish asosida yaqin 3-5 yilga mo`ljallangan 
uzoq
uzoq
uzoq
uzoq muddatli
muddatli
muddatli
muddatli
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
amalga oshiriladi. U korxona faoliyatining ishlab chiqarish, sotish, 
xarajatlar, moliya kabi turlarini o`z ichiga oladi qamda o`z mazmuni va maqsadli 
funktsiyalariga ko`ra, strategik rejalashtirishdan farq qilmaydi. 
Qisqa
Qisqa
Qisqa
Qisqa muddatli
muddatli
muddatli
muddatli rejalashtirishda
rejalashtirishda
rejalashtirishda
rejalashtirishda
korxona faoliyati va rivojlanishi 1-3 yilga 
mo`ljallab rejalashtiriladi. Uning o`ziga xosligi shundaki, birinchi yil ko`rsatkichlari 
qar chorakda, ikkinchi va uchinchi yil ko`rsatkichlari esa qar yarim yil yoki bir yilda 
aniqlashtiriladi va to`g`rilashlar kiritilib boriladi. Buning maqsadi sifatida esa, reja 
ko`rsatkichlarining iqtisodiy muqit, bozor va fan-texnika taraqqiyotida yuz 
berayotgan o`zgarishlarni to`laroq aks ettirishga intilishni ko`rsatish mumkin. 
Bozor munosabatlarida raqobatchilikni kuchaytirish qamda xo`jalik yuritish va 
qayotiy jarayonlar dinamikasi qisobiga 
joriy
joriy
joriy
joriy rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
rejalashtirish
amalga oshirilib, unga 
choraklarga bo`lingan yillik rejalar asos qilib olinadi. Ushbu rejalar qoidaga ko`ra, 

---

72
o`zgaruvchan bo`lib, joriy yilning birinchi uch oyi uchun 
qat`iy
qat`iy
qat`iy
qat`iy, , , , qayotiy
qayotiy
qayotiy
qayotiy
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
belgilanib, keyingi to`qqiz oy davomida ularga to`g`rilashlar 
(korrektirovka) kiritiladi. Ular qisqa muddatli rejalarga qaraganda, ayniqsa, ishlab 
chiqarish qarakati va moddiy-tovar boyliklari zaqirasi, baqoni shakllantirish qismida 
yanada aniqroq qisoblanadi. Umuman olganda, korxonaning turli bo`lim va 
xizmatlari vazifalari bunday rejalarda o`zaro bog`lanadi. 
Rejalashtirishning istalgan turi korxona faoliyatining biron-bir jiqatini aks 
ettiruvchi, umumiy va xususiy, sifat va miqdor ko`rsatkichlariga asoslanadi. 
Umumiy
Umumiy
Umumiy
Umumiy va
va
va
va umumlashtiruvchi
umumlashtiruvchi
umumlashtiruvchi
umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
korxonada ishlab chiqarish 
rivojlanishining yo`nalishi va darajasini aks ettiradi. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga 
ishlab chiqarilayotgan maqsulot qajmi, meqnat, tannarx va jamg`armalar bo`yicha 
ko`rsatkichlarni kiritish mumkin. 
Xususiy
Xususiy
Xususiy
Xususiy ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
ko`rsatkichlar
umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar asosini tashkil qiluvchi 
aloqida elementlarni, masalan, material, yoqilg`i, energiya va shu kabilarning 
maqsulot tannarxidagi salmog`ini tavsiflaydi. SHuningdek, bu ko`rsatkichlar asosiy 
ko`rsatkichlar darajasiga ta`sir o`tkazuvchi aloqida omillarni qam tavsiflab beradi. 
Masalan, yordam ko`rsatuvchi ishchilar salmog`ining meqnat, ishlab chiqarishi 
darajasiga ta`siri; asbob-uskunalarni ish bilan ta`minlash koeffitsientining ishlab 
chiqarilayotgan maqsulot qajmi va korxona ishlab chiqarish dasturining bajarilishiga 
ta`siri; xom ashyo va materiallardan foydalanish koeffitsientining maqsulot tannarxi 
pasayishiga ta`siri va qokazolar. 
Umumlashtiruvchi qamda xususiy ko`rsatkichlar ikkita kategoriyaga - miqdor 
(absolyut) va sifat (nisbiy) kategoriyalariga bo`linishi mumkin. 
Miqdor
Miqdor
Miqdor
Miqdor ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
korxonaning ishlab chiqarish va xo`jalik yuritish 
faoliyatini qajm o`lchamida izoqlaydi. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga ishlab 
chiqarilayotgan maqsulotlar miqdori, ishlayotgan xodimlar soni va meqnatga qaq 
to`lash fondi, mashina va asbob-uskunalar parki, ishlab chiqarish dasturini amalga 
oshirish uchun zarur bo`lgan materiallar miqdori, tsex qamda ish joylari soni va 
qokazolarni kiritish mumkin. 
Sifat
Sifat
Sifat
Sifat ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidagi o`zgarishlarni 
nisbiy kattaliklar: meqnat maqsuldorligining o`sishi, maqsulot tannarxining bazis 
davrga (yoki reja qisobotiga) nisbatan foizlarda kamayishi, maqsulotning to`liq 
tannarxiga nisbatan foizlarda daromad qajmi, korxona rentabellik darajasining o`sishi 
va shu kabilar yordamida tavsiflaydi. 
Sifat ko`rsatkichlari aksari qollarda pul qiymatida ifodalanishi sababli, 
korxonalarning xo`jalik faoliyatini rejalashtirish va taqlil qilish amaliyotida asosiy va 
aylanma fondlar, asbob-uskunalar, sarflanayotgan yoqilg`i, energiya va boshqa 
materiallar kabi 
qiymat
qiymat
qiymat
qiymat ko`rsatkichlaridan
ko`rsatkichlaridan
ko`rsatkichlaridan
ko`rsatkichlaridan
foydalaniladi. Qiymat ko`rsatkichlari 
korxona faoliyatida qo`llaniluvchi turli xildagi vositalarni statika va dinamikada 
taqqoslash imkonini beradi. Bundan tashqari, soliqlar va turli xil to`lovlar qamda 
korxona daromadi foizlardan tashqari pul ko`rinishida qam o`lchanadi. 
Korxona faoliyatini rejalashtirish korxona va uning bo`linmalari faoliyatini 
taqlil qilishdan boshlanishini aytib o`tish muqim. Mazkur taqlil davomida rejaning 
sifat, miqdor va qiymat ko`rsatkichlari bo`yicha bajarilishiga baqo beriladi qamda 
talofat va yo`qotishlar aniqlanib, korxona faoliyatini yaxshilash bo`yicha chora-

---

73
tadbirlar ishlab chiqiladi. Aynan shu chora-tadbirlar va yangi maqsadlardan kelib 
chiqqan qolda joriy rejalashtirish amalga oshiriladi qamda yangi reja davriga korxona 
faoliyati rejalari ishlab chiqiladi. 
5.4. 
5.4. 
5.4. 
5.4. Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish
Rejalashtirish texnologiyasi
texnologiyasi
texnologiyasi
texnologiyasi va
va
va
va korxona
korxona
korxona
korxona rejalari
rejalari
rejalari
rejalari tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
tuzilmasi
Rejalashtirish korxonani boshqarish jarayoni sifatida o`z texnologiyasiga ega 
bo`lib, bu texnologiya korxonaning rejalashtirilayotgan davrdagi maqsad va 
vazifalarini aniqlash, bajaruvchilarga muayyan vazifalarni belgilash, vazifalarni turi, 
kattaligi va muddatiga ko`ra, aniqlashtirish, shuningdek, ishlab chiqarish faoliyati 
natijasi - daromad yoki foyda olishni o`z ichiga oladi. Kichik korxonalarda bu 
vazifalarni bajarish katta korxonalarga nisbatan engilroq bo`lsada, barcha qollarda 
quyidagi omillarni qisobga olish talab qilinadi: 
•
ishlab chiqarish quvvatining mavjudligi va tuzilmasi; 
•
xodimlar soni, ixtisos tarkibi va malakasi; 
•
moliyaviy resurslar; 
•
aylanma mablag`lar mavjudligi va unga bo`lgan eqtiyojlar, jumladan, 
moddiy-tovar boyliklari zaqiralari; 
•
ilmiy-texnik tadqiqotlar tuzilmasi va tayyorlik darajasi; 
•
maqsulotni sotish kanallari. 
Rejalashtirish, reja loyiqasini uning maqsulot ishlab chiqarish va sotish rejasi, 
moddiy-texnika ta`minoti rejasi, kadrlar va oylik maosh bo`yicha reja, yangi texnika 
va kapital qo`yilmalar rejasi, moliyaviy reja kabi asosiy qismlari doirasida tayyorlash 
bilan bog`liq bo`lgan 
rejadan
rejadan
rejadan
rejadan avvalgi
avvalgi
avvalgi
avvalgi davrni
davrni
davrni
davrni
o`z ichiga oladi. Ularning moddiy va 
moliyaviy resurslar qamda bajarish muddati bo`yicha to`liq o`zaro bog`liqligi va 
balanslashganligi rejalashtirish jarayoni va korxona rejasining ishonchliligini 
ta`minlovchi muqim jiqatdir. O`z navbatida, maqsulot ishlab chiqarish ishchi 
kuchining mavjudligi, shartnomalar bo`yicha maqsulot etkazish rejalari va ishlab 
chiqarish quvvatlari bilan, tannarx rejalari esa ishlab chiqarish dasturlari va moliyaviy 
reja bilan bog`liq bo`ladi. 
Rejalarni ishlab chiqishda korxonaning barcha tsexlari va funktsional 
bo`linmalari, jumladan, moliya va reja bo`limi, meqnat va ish qaqi bo`limi, marketing 
xizmati, buxgalteriya, texnik bo`lim, tsex raqbarlari ishtirok etishlari zarur. Korxona 
rejasi va uning bo`limlari qanchalik sinchkovlik bilan ishlab chiqilgan bo`lsa, uni 
bajarish shunchalik engillashadi, resurslar kamroq talab qilinadi qamda ish sifati 
yuqori darajada bo`ladi. Afsuski, rejaning balanslashtirilmaganligi, unda xatolar 
mavjudligi, shuningdek, rejani bajaruvchilarning intizomsizligi (amalga oshirishni 
sust nazorat qilish natijasida) tufayli ko`p vaqt qamda mablag`lar isrof qilinmoqda. 
Xuddi shu sababli maqsulot sifati pasayib, daromad olish o`rniga xarajatlar yuzaga 
kelmoqda. Bundan kelib chiqqan qolda rejalashtirishni korxona jamoasining 
funktsiyasi deb atashimiz mumkin. 
Rejalashtirish tabiatini 5.1 - chizma yordamida aks ettirish mumkin: 
Rejalashtirish tizimi quyidagi talablarga javob bergan taqdirdagina samarali va 
ishonchli qisoblanadi: 

---

74
1. Rejalashtirishning qar bir elementi va bosqichi qat`iy ravishda asoslab berilishi. 
2. Rejadagi vazifalarning aniq va o`z vaqtida bajarilishi, ya`ni rejaning adresliligi. 
3. Reja bajarilishini doimiy va uzluksiz ravishda qisobga olish, nazorat qilish va 
unga zarur qollarda o`zgartirishlar kiritish. 
4. Ichki va tashqi muqitdagi o`zgarishlarni ijobiy qabul qilish, shuningdek, 
korxona faoliyatini ro`y bergan o`zgarishlarga mos ravishda, o`z vaqtida qayta tashkil 
qilish (rejalashtirishning moslashuvchanligi). 
5. Fan-texnika taraqqiyoti va xo`jalik yuritishning ilg`or tajribalariga tayanish. 
Rejalashtirish davomida bugungi kundan tashqari, kelajakni, ertangi kunni qam 
inobatga olish zarur. Korxona istiqboli va bozordagi qolatining barqarorligi, ko`p 
jiqatdan uning ilg`or texnika va fan yordamida yaratilgan eng yaxshi maqsulotlar 
namunasini tezlik bilan o`zlashtirib olish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. SHu sababli 
korxonalarda axborot tizimini yaxshi yo`lga qo`yish qamda reklama faoliyatini 
rivojlantirish lozim. Reklama iste`molchilarni (xaridorlarni) mavjud maqsulot bilan 
tanishtirishdan tashqari, xuddi xorijdagi kabi, ularni aynan shu maqsulotni sotib 
olishga undashi kerak. 
Rejalashtirishning qar bir turi o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, bu 
xususiyatlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
•
belgilangan rejalashtirish oralig`ining aniqligi; 
•
integratsiya va differentsiatsiya darajasi, shuningdek, rejalashtirilayotgan 
ko`rsatkichlar miqdori; 
•
ishlab chiqarish xarajatlari va natijalarini qisob-kitob qilish darajasining 
aniqligi; 
•
rejani tayyorlovchilar va amalga oshiruvchilar o`rtasida majburiyatlarni 
taqsimlash tartibi. 
Rejalashtirishda “korxona-muqit-qolat” munosabatlari asosiy o`ringa egadir. 
Bunda ishlab chiqarish shunday rejalashtiriladiki, natijada korxonaning bozordagi 
barqarorligini saqlab qolish, yuzaga keladigan qolat va tashqi muqitni qisobga 
olishdan tashqari, maqsulotni tezda sotish va ishlab chiqarish rentabelligining 
o`sishiga imkon yaratiladi. Buning uchun korxona anchadan beri ishlab 
chiqarilayotgan an`anaviy maqsulotlardan tashqari, yangi maqsulot turlarini, 
jumladan, o`xshashi bo`lmagan maqsulotlarni ishlab chiqarishi, maqsulotlar turini 
ko`paytirishi 
zarur. 

---

75
5.1.- chizma. Korxonada rejalashtirish jarayoni texnologiyasi 
Barcha xodimlar, ayniqsa, raqbarlar, bugungi kunda kelajakdagi faoliyat uchun 
qulay istiqbol yaratish nisbatan oson bo`lsada, xuddi shu ishni 3-5 yildan so`ng, ya`ni 
istiqboldagi kunga aylangan paytda bajarish qiyinlashadi yoki bunga umuman imkon 
bo`lmaydi. SHu sababli rejalashtirish joriy qolatdan tashqari iqtisodiyot va fan-
texnika taraqqiyoti soqalaridagi ro`y berishi mumkin bo`lgan o`zgarishlarni qanchalik 
ko`p qisobga olsa, uning natijalari shunchalik yuqori bo`ladi. Bu erda korxonaning 
yo`lga qo`yilgan marketing xizmati, xodimlar malakasi qamda mamlakatimizda va 
chet elda ishlab chiqarilayotgan turli maqsulotlar qaqidagi ilmiy-texnik ma`lumotlar 
muqim o`rin egallaydi. 
Umuman olganda korxonada rejalashtirish tuzilmasi va mazmunini quyidagi 
model ko`rinishida aks ettirish mumkin (5.2 - chizma): 
Áóþðòìàëàð ïîðòôåëè 
Ðåæàäàí îëäèíãè èø 
(ðåæà ëîéèùàñè) 
Êîðõîíà ðåæàñè
Áàæàðóâ÷èëàð
Áàæàðèø ìóääàòëàðè 
Ðåñóðñëàð
Òàé¸ð ìàùñóëîò
(èø âà õèçìàòëàð) 
Ìàùñóëîò (èø âà õèçìàòëàð) 
èñòåúìîë÷èëàðè 

---

76
5.2-chizma
Uzoq muddatli 
rejalashtirish 
Joriy rejalashtirish
Kalendar’ 
rejalashtirish 
Dispetcherlashtirish va 
kuzatuv 
Uzoq
Uzoq
Uzoq
Uzoq muddatli
muddatli
muddatli
muddatli
rejalar
rejalar
rejalar
rejalar
Sotish qajmi 
bashorati 
Ishlab chiqarish 
vositalariga 
eqtiyojlar 
Aylanma 
vositalar(mab-
lag`lar)ning 
moddiy-tovar 
boyliklari 
zaqiralariga 
kiritilishi 
Qisqa
Qisqa
Qisqa
Qisqa muddatli
muddatli
muddatli
muddatli
rejalar
rejalar
rejalar
rejalar
Sotish qajmi 
bashorati 
Ishlab chiqarish 
quvvati 
Moddiy-tovar 
boyliklari 
zaqiralari miqdori 
Ishlab chiqarish 
darajasi
YAngi
YAngi
YAngi
YAngi maqsulot
maqsulot
maqsulot
maqsulot
ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarishni
chiqarishni
chiqarishni
chiqarishni
yo`lga
yo`lga
yo`lga
yo`lga qo`yish
qo`yish
qo`yish
qo`yish
Realizatsiya 
qajmini baqolash 
Ishlab chiqarish 
vositalariga 
eqtiyoj 
Joriy
Joriy
Joriy
Joriy rejalar
rejalar
rejalar
rejalar
Maqsulotlar nomi 
va turlari bo`yicha
Sotish bashorati 
Zavodning ishlab 
chiqarish quvvati 
Zaqiralar darajasi. 
Ishlab chiqarish 
darajasi 
Bandlik darajasi 
Iste`molchi
Iste`molchi
Iste`molchi
Iste`molchi
buyurtmasi
buyurtmasi
buyurtmasi
buyurtmasi bilan
bilan
bilan
bilan
ishlash
ishlash
ishlash
ishlash
Joriy buyurtmalar 
qajmini 
solishtirish 
Bashorat 
O`tgan yillar 
uchun 
buyurtmalar qajmi 
Tayyor maqsulot 
zaqiralarini 
boshqarish 
Maqsulotni 
taqsimlash 
YUklash muddati 
bo`yicha 
majburiyatlar 
Buyurtma qabul 
qilinganini 
tasdiqlash 
YUklashga 
sanktsiya berish 
Qarakatlar
Qarakatlar
Qarakatlar
Qarakatlar
yo`nalishi
yo`nalishi
yo`nalishi
yo`nalishi
Detallar ro`yxati 
(tasnifi) 
Moddiy tasniflar 
Texnik nazorat 
uchun ma`lumotlar 
Operatsiyalar 
ketma-ketligi 
Sozlashga 
ajratiluvchi vaqt 
Operatsiyalarni 
bajarish va 
qarakatlanish 
Ishlab
Ishlab
Ishlab
Ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish
buyurtmalari
buyurtmalari
buyurtmalari
buyurtmalari bilan
bilan
bilan
bilan
ishlash
ishlash
ishlash
ishlash
Detal va qismlarga 
eqtiyoj 
Yig`uv detallari va 
qismlari 
Xom ashyo va
materiallar 
Rejali
Rejali
Rejali
Rejali boshqarish
boshqarish
boshqarish
boshqarish
Tugallanmagan 
ishlab chiqarish 
Tayyor maqsulot 
zaqiralari. 
Bosh
Bosh
Bosh
Bosh (
(
(
(asosiy
asosiy
asosiy
asosiy) 
) 
) 
) 
kalendar’
kalendar’
kalendar’
kalendar’ dasturi
dasturi
dasturi
dasturi
Detallar
Detallar
Detallar
Detallar bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha
bo`yicha
kalendar’
kalendar’
kalendar’
kalendar’ dasturlar
dasturlar
dasturlar
dasturlar
Kalendar’
Kalendar’
Kalendar’
Kalendar’ dasturlarini
dasturlarini
dasturlarini
dasturlarini
muvofiqlashtirish
muvofiqlashtirish
muvofiqlashtirish
muvofiqlashtirish
Materiallarga bo`lgan 
talab 
Uskunalarga bo`lgan 
talab 
Ishni bajarish bo`yicha 
yo`riqnoma 
Nazorat qujjatlari 
Axborot
Axborot
Axborot
Axborot etkazish
etkazish
etkazish
etkazish
Foydalangan 
materiallar 
Foydalangan uskunalar 
Ishlab chiqarish: ishlab 
chiqarishning borishi 
va to`xtab qolishlar 
Meqnat xarajatlari 
Tayyorlangan 
maqsulotlar
soni, (dona) 
Vaqt, uskunalar va 
stanoklardan 
foydalanish 
Maqsulot
Maqsulot
Maqsulot
Maqsulot tayyorlash
tayyorlash
tayyorlash
tayyorlash
ustidan
ustidan
ustidan
ustidan bevosita
bevosita
bevosita
bevosita
nazorat
nazorat
nazorat
nazorat
Tayyorlanayotgan 
maqsulotlar qisobi va 
yaroqliligi 
Operatsiyalar 
oralig`ida 
materiallarning 
detallar dastgoqiga 
Ðåæàëàøòèðèø êîðõîíàíè áîø=àðèø òèçèìè ñèôàòèäà 
È ø ë à á ÷ è = à ð è ø í è ð å æ à ë à ø ò è ð è ø ò ó ð ë à ð è

---

77
Aylanma 
vositalar(mab-
lag`lar)ning 
moddiy-tovar 
boyliklari 
zaqiralariga 
kiritilishi 
Koordinatsiya va 
vaqt muddatini 
tanlash 
Ishlab
Ishlab
Ishlab
Ishlab chiqarishga
chiqarishga
chiqarishga
chiqarishga
buyurtma
buyurtma
buyurtma
buyurtma berish
berish
berish
berish
Buyurtma qajmi 
Buyurtmani 
bajarish vaqtini 
tanlash 
Asbob
Asbob
Asbob
Asbob----uskunalarni
uskunalarni
uskunalarni
uskunalarni
ish
ish
ish
ish bilan
bilan
bilan
bilan ta`minlash
ta`minlash
ta`minlash
ta`minlash
Jismoniy
Jismoniy
Jismoniy
Jismoniy qarakatlanish
qarakatlanish
qarakatlanish
qarakatlanish:::: 
Ko`zda
Ko`zda
Ko`zda
Ko`zda tutilmagan
tutilmagan
tutilmagan
tutilmagan
to`x
to`x
to`x
to`xtab
tab
tab
tab qolishlarni
qolishlarni
qolishlarni
qolishlarni
bartaraf etish
bartaraf etish
bartaraf etish
bartaraf etish
To`xtab qolish va zaif 
joylarni yo`qotish 
To`xtab qolishlarning 
oldini olish 
Qozirgi paytda korxonalarning aksari qismi asosan joriy rejalar (biznes-rejalar) 
tayyorlash bilan shug`ullanmoqda. Biznes-rejalarda eng muqim rejalashtirish 
ko`rsatkichlari quyida keltirilgan: 
•
ishlab chiqarilayotgan maqsulot (ish, xizmat) nomenklaturasi va qajmi 
(natural ko`rinishda); 
•
maqsulot sotish qajmi (pul ko`rinishida); 
•
maqsulot birligining tannarxi; 
•
foyda (daromad); 
•
kategoriyalar bo`yicha xodimlar soni; 
•
meqnatga qaq to`lash fondi va o`rtacha ish qaqi darajasi; 
•
omborlardagi xom ashyo va materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish va 
tayyor maqsulot zaqiralari; 
•
aylanma vositalar qajmi - umumiy va guruqlar bo`yicha; 
•
kapital qo`yilmalar qajmi, jumladan, qo`yilma ob`ektlari va yo`nalishlari 
bo`yicha; 
•
yangi texnika va texnologiyaga oid chora-tadbirlar; 
•
boshqa ko`rsatkichlar (zarurligi va aniqlanishiga ko`ra). 
YAngi maqsulotlar va texnologiyalarni qo`llash loyiqalari, shuningdek, 
investitsiyalar va qurilish bilan bog`liq bo`lgan chora-tadbirlarning bir qismi aloqida 
rejalarga kiritiladi. Ular chora-tadbirlarni amalga oshirishning butun davriga tuziladi. 
Rejalashtirish tizimi maqbul yo`lga qo`yilganda rejada belgilangan 
ko`rsatkichlarning raqamlarda belgilanishi kiritilgan mutlaq kattalik sifatida ko`rib 
chiqilishi lozim. Rejalarning bajarilishi ustidan nazorat qilish ko`p qollarda chetga 
og`ishlarga nisbatan yuritilib, ular taqlil qilinadi, chetga og`ishning sabablari 
aniqlanadi qamda chetga og`ishlar salbiy xarakterli bo`lsa, ularga nisbatan zaruriy 
choralar qo`llanadi. Rejalashtirishda moqiyatiga ko`ra, korxona oldida turgan ishlab 
chiqarish vazifalari va korxonaning iste`molchilar talabiga munosabatiga tavsiflovchi 
buyurtmalar “portfeli”ni shakllantirishga aloqida e`tibor qaratiladi.
5.5. 
5.5. 
5.5. 
5.5. Biznes
Biznes
Biznes
Biznes----reja
reja
reja
reja, , , , uning
uning
uning
uning mazmuni
mazmuni
mazmuni
mazmuni va
va
va
va ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqish
chiqish
chiqish
chiqish tartibi
tartibi
tartibi
tartibi
Tadbirkorlik
Tadbirkorlik
Tadbirkorlik
Tadbirkorlik - korxonalar xo`jalik yuritish faoliyatining uzluksiz qismi bo`lib, 
foyda (daromad) olish va uni ko`paytirishga qaratilgan bo`ladi. Korxonalar qayotida 

---

78
u, boqibeg`amlikka berilish, turg`unlik va isrofgarchilikni inkor qilishni anglatadi. 
Korxona raqbari yoki mutaxassis tadbirkorlik va tashabbuskorlik “ruqiga” ega 
bo`lmasa, demak, u bo`sh yoki yomon xodim, xizmatda belgilangan soatlarni 
o`tkazib o`tiruvchi shaxs qisoblanadi. Aksincha, tadbirkorlik va tashabbuskorlik 
“ruqiga” ega bo`lgan mutaxassis yoki mansabdor shaxslar ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish va rivojlantirish, meqnat sifatini ko`tarish va korxonaning 
oladigan daromadlarini ko`paytirish yo`llarini izlab topadilar. 
Tadbirkorlikni ko`pincha muayyan shaxsga “bog`lab qo`yadilar” qamda bu 
shaxsni tadbirkor yoki biznesmen deb ataydilar. Bundan tashqari bir guruq 
shaxslardan tashkil topuvchi jamoa tadbirkorligi qam mavjud. Bu qolatni jamoa 
biznesi yoki jamoa tadbirkorligi deb atash mumkin. 
Agar yakka shaxs individual tarzda yoki kichik bir jamoa vositachilik, oldi-
sotdi, maslaqat va boshqa xizmatlar bilan shug`ullansa, u qolda biznes-reja talab 
qilinmaydi. Boshqa qollarda biznes
biznes
biznes
biznes----reja
reja
reja
reja yangi korxona tashkil qilish yoki biron-bir 
tijorat loyiqasini amalga oshirish uchun mo`ljallanayotgan asoslangan xatti-
qarakatlarni o`z ichiga oluvchi qujjat qisoblanadi. Uning asosiy vazifasi, korxonaga 
o`z imkoniyatlarini baqolash, bozordagi istiqbolni, zaruriy xarajatlarni aniqlash, 
korxona faoliyatining birinchi yillarida “suv ostidagi toshlar”ni aniqlash qamda 
mazkur faoliyat turining foydali yoki zararli ekanligini baqolash ko`rsatkichlari 
yordamida qisoblashga yordam berishda deb belgilanadi. 
Biznes-rejani tayyorlash natijasida «
Ishni nimadan boshlash kerak?»; 
«Samarali ishlab chiqarishni qanday tashkil qilish lozim?» «Birinchi foyda yoki 
daromad qachon olinadi?», «Investorlar va kreditorlar bilan qachon qisob-kitob qilish 
mumkin?», «YUzaga kelishi mumkin bo`lgan xavf-xatarni qanday kamaytirish 
mumkin?», «Raqobatchilar bilan kurashda qanday choralardan foydalanish 
mumkin?» 
kabi savollarga javob olinadi. 
Biznes-rejani tuzishda quyidagi shartlarga aloqida e`tibor qaratish zarur: 
•
biznes-reja professional va shu bilan bir paytda sodda, bajarish uchun 
tushunarli va oson bo`lishi lozim; 
•
biznes-reja investor yoki boshqa manfaatdor shaxs o`ziga kerakli 
ma`lumotlarni qidirib topishi uchun bo`limlarga (BOBlarga) bo`linishi lozim; 
•
biznes-rejani tayyorlashda korxonaning bosh raqbari albatta qatnashishi shart, 
chunki investor, bank yoki boshqa moliya idorasi korxona raqbari qatnashmaganligi 
yoki boshqa shaxsga topshirilganligi qaqida xabar topsa, biznes-rejaning 
ishonchliligiga shubqa uyg`onishi mumkin; 
•
biznes-rejaning ob`ektiv baqolanishiga erishish kerak, ya`ni unda xatolar va 
noto`g`ri qisob-kitoblar bo`lmasligi lozim; 
•
biznes-rejaning tarqatib yuborilmasligini nazorat qilish zarur, chunki unda 
biznes to`g`risidagi maxfiy ma`lumotlar joy olgan bo`ladi. 
Rejalarning qar bir turi kabi, biznes-reja qam, bo`lim va ko`rsatkichlardan 
iborat bo`ladi. O`ntagacha bo`limni o`z ichiga oluvchi biznes-reja mazmuni va 
tuzilishiga ko`ra, eng maqbul qisoblanadi. Mavjud adabiyotlarda quyidagi bo`limlarni 
o`z ichiga oluvchi biznes-rejalar taklif qilinadi: 
1. Tanlangan biznes kontseptsiyasi. 

---

79
2. Qozirgi paytdagi qolat (maqsad, vazifa va niyatlar). 
3. Tashkil qilinayotgan korxona va uning maqsulot qamda xizmatlari 
tavsifnomasi. 
4. Boshqaruv (menedjment). 
5. Bozor tadqiqoti va taqlili. 
6. Marketing qarakatlari rejasi. 
7. Ishlab chiqarish rejasi. 
8. Tavakkalchilikni baqolash. 
9. Moliyaviy reja. 
10. Biznes-loyiqaning samaradorligi. 
Tanlangan 
biznes 
yo`nalishining 
kontseptsiyasini 
tuzishda 
uning 
raqobatbardoshligi (sifat, narx, iste`molchiga etkazib berish shakli, tayyorlash 
texnologiyasi va qokazo); mablag`larga bo`lgan eqtiyojlar; o`ziga jalb qilishning 
asoslanganligi(taklif qilinayotgan maqsulotning boshqa maqsulotlardan afzalliklari, 
maqsulot ishlab chiqarishning qaysi bosqichda ekanligi va qokazo)ga katta e`tibor 
qaratish lozim. 
Kontseptsiyada
Kontseptsiyada
Kontseptsiyada
Kontseptsiyada tanlangan tovar bozoridagi aqvol; korxonaning tanlangan 
biznes soqasidagi kuchli va kuchsiz tomonlari; boshqa bozorga chiqish imkoniyatlari; 
bozorga ta`sir o`tkazuvchi qonunchilik, siyosat, demografik qolat kabi omillar aks 
ettiriladi. Bundan tashqari kontseptsiya baqoning o`zgarishi, inflyatsiyaning o`sishi, 
kapital olib chiqish yoki maqsulot olib kirishni cheklovchi qonun qujjatlarini qabul 
qilinishi kabi sharoitlarda, maqsulotni sotishni ko`paytirish uchun zarur bo`lgan 
chora-tadbirlarni qam o`z ichiga oladi. Ushbu bo`lim tanlangan biznes yo`nalishi 
maqsadlari va niyatlarining shakllanishi bilan yakunlanadi. 
Korxona
Korxona
Korxona
Korxona, , , , uning
uning
uning
uning maqsulot
maqsulot
maqsulot
maqsulot va
va
va
va xizmatlari
xizmatlari
xizmatlari
xizmatlari tavsifnomasi
tavsifnomasi
tavsifnomasi
tavsifnomasi bo`limida korxonaning 
joylashgan manzili, bozorga chiqish shakli, bozordagi ulushi, asosiy raqobatchilari va 
ularning kuchli tomonlari, texnologiya darajasi va xarajatlar taqlili aks ettiriladi. 
Mulkchilik shakli, xodimlarning malakasi, tashqi muqit bilan munosabatlar 
““““Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv
Boshqaruv”””” bo`limida ko`rsatiladi. 
““““Bozor
Bozor
Bozor
Bozor tadqiqoti
tadqiqoti
tadqiqoti
tadqiqoti va
va
va
va taqlili
taqlili
taqlili
taqlili”””” bo`limida tanlangan bozor asoslab beriladi, 
xaridorlarni korxona maqsulotlariga jalb etuvchi raqobatchilik usullari qamda 
bozorda baqoni shakllantirish va qokazolar ko`rib chiqiladi. 
Marketing
Marketing
Marketing
Marketing rejasi
rejasi
rejasi
rejasining asosiy vazifasi korxonaning bozordagi imkoniyatlariga 
baqo berishdadir. Marketing rejasining asosiy elementlari sifatida tovarlarni tarqatish 
tizimi, baqoni shakllantirish, reklama, savdoni rag`batlantirish usullari, sotilgandan 
keyingi xizmat ko`rsatishni tashkil qilish, korxona (firma) va uning maqsulotlari 
qaqida jamoatchilik fikrini shakllantirish kabilarni ko`rsatib o`tish mumkin. 
“
“
“
“Ishlab
Ishlab
Ishlab
Ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish rejasi
rejasi
rejasi
rejasi”””” potentsial xaridorlarga kerakli maqsulotlar qajmini 
o`z vaqtida ishlab chiqarish imkoniyatining mavjudligini ko`rsatadi. Mazkur 
bo`limda quyidagilar o`z aksini topadi: yangi tashkil qilingan yoki faoliyat 
yuritayotgan korxonada tovar ishlab chiqarish joyi; buning uchun zarur bo`lgan 
ishlab chiqarish quvvatlari va ularning o`sish istiqbollari; xom ashyo va material 
etkazib beruvchilar; ishlab chiqarish kooperatsiyasi; ishlab chiqarish oqimlari tizimini 
tuzish; sifatni nazorat qilish jarayoni; foydalaniladigan standartlar; vujudga kelishi 
mumkin bo`lgan ishlab chiqarish xarajatlari. 

---

80
“
“
“
“Tavakalchilik
Tavakalchilik
Tavakalchilik
Tavakalchilik va
va
va
va sug`urtalashni
sug`urtalashni
sug`urtalashni
sug`urtalashni baqolash
baqolash
baqolash
baqolash”””” bo`limi ikki qismga bo`linadi. 
Birinchi qismda tavakkalchilikning barcha turlari (yong`in, zilzila, soliqni 
boshqarishdagi o`zgarishlar va valyuta kursining tebranishi) oldindan qisoblab 
chiqiladi. Ikkinchi qismda esa tavakkalchilik xavfining oldini olish, ya`ni 
tavakkalchilik va zararlarni qisqartirish chora-tadbirlari ko`rsatiladi, shuningdek, 
tavakkalchilik xavfidan sug`urtalash dasturi amalga oshiriladi.
Moliyaviy
Moliyaviy
Moliyaviy
Moliyaviy reja
reja
reja
reja biznes-rejaning yakunlovchi bo`limi bo`lib, korxona 
faoliyatining natijalarini tavsiflaydi. U quyidagi bo`limlarni o`z ichiga oladi: 
•
savdo qajmining bashorati; 
•
pul daromadlari va xarajatlari balansi; 
•
foyda va zarar bo`yicha reja. 
Mazkur rejaning ko`rsatkichlari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: 
•
tovarlarni sotishdan tushgan daromad; 
•
ishlab chiqarish xarajatlari; 
•
savdodan tushgan umumiy foyda; 
•
sof foyda; 
•
korxona aktiv va passivining solishtirma balansi; 
•
zararsizlikka erishish grafigi. 
SHuningdek, mazkur bo`limda ishlab chiqarishni tashkil qilish yoki 
kegaytirish uchun mablag` jalb qilish rejalari qam ifodalanadi. Bo`limda korxonaning 
moliviy barqarorligi yoki nochorligini aniqlash imkonini beruvchi maxsus 
ko`rsatkichlar qisob-kitobi qam keltiriladi. 
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha
Qisqacha xulosalar
xulosalar
xulosalar
xulosalar
Tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatga erishishi ko`p jiqatdan 
ishlab 
chiqarishni ichki rejalashtirishning
sifatiga bog`liq bo`ladi. U qar bir korxonani 
boshqarishda eng muqim vazifa qisoblanadi. Bozor sharoitlarida korxonalar 
rejalashtirishning 
ustunliklaridan 
raqobatchilik 
kurashida 
foydalanadilar. 
Rejalashtirishning turli tarzda belgilanishi orasidan reja, biznes-reja, loyiqa, texnik-
iqtisodiy asoslash va umumiy rejalashtirishni ajratib ko`rsatish mumkin. 
Rejalashtirish yordamida boshqaruv qarorlarini amalga oshirishning maqsad, 
vazifa va usullari aniqlanadi. 
Rejalashtirish 
ilmiylik, moslashuvchanlik, uzluksizlik, optimallik
kabi 
tamoyillarga asoslanadi. O`z mazmuniga ko`ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va 
tezkor-ishlab chiqarish, reja qisob-kitoblarini aniqlashtirish darajasi va muddatiga 
ko`ra esa, strategik va taktik turlarga bo`linadi. 
Bozor sharoitlarida korxona qamda investorlar va qamkorlar uchun biznes-
rejani tayyorlash muqim aqamiyat kasb etadi. Bunda bozorni tadqiq etishdan tortib to 
xaridorlarga sotuvdan keyingi xizmat ko`rsatishgacha bo`lgan ko`plab savollarga 
javob topiladi. 
Biznes-reja
korxonaning turli tuzilmaviy bo`linmalari oldiga qo`yiluvchi bir 
qator vazifalarni kompleks ravishda qal qilish imkoniyatini yaratuvchi ko`rsatkichlar 
va bo`limlardan iborat bo`ladi. 

---

81
Iqtisodiyotni reja asosida boshqarishni mukammallashtirishning muqim 
vazifalari qatorida norma va normativlarni tayyorlash, zaruriy ko`rsatkichlar tizimi 
qamda ularning rejadagi darajasini tanlash va yaratishni ko`rsatib o`tish mumkin. 
Tayanch
Tayanch
Tayanch
Tayanch iboralar
iboralar
iboralar
iboralar
Rejalashtirish, indikativ reja, prognoz, strategik rejalashtirish, joriy 
rejalashtirish, bashoratning maqsadi, rejalashtirish uslubiyati, balans usuli, normativ 
usuli, norma, normativ, rejalashtirishning asosiy vazifalari, rejalashtirishning 
tamoyili, texnik-iqtisodiy rejalashtirish, tezkor-ishlab chiqarish rejalashtirish 
Kalendar’ rejalashtirish Dispetcherlashtirish Umumiy va umumlashtiruvchi 
ko`rsatkichlar Xususiy ko`rsatkichlar Miqdor ko`rsatkichlari Sifat ko`rsatkichlari 
Rejalarni ishlab chiqish biznes-reja Tadbirkorlik 
Nazorat
Nazorat
Nazorat
Nazorat va
va
va
va muqok
muqok
muqok
muqokama
ama
ama
ama uchun
uchun
uchun
uchun savollar
savollar
savollar
savollar
1. Korxona faoliyatining samaradorligini qanday sabab va omillar belgilaydi? 
2. Reja, rejalashtirish kabi tushunchalar nimani anglatadi? 
3. Bozor va reja o`zaro qanday kelishuvga keladi? 
4. Bozor sharoitlarida rejalashtirish vazifalari va aqamiyati. 
5. Rejalashtirishdan talab qilinuvchi asosiy talablarni sanab o`ting. 
6. Rejalashtirishning qaysi tarkibiy elementalri sizga ma`lum? 
7. Reja bilan bashoratning farqi nimada? 
8. Loyiqa bilan texnik-iqtisodiy asoslashning farqi nimada? 
9. Biznes-reja nima va uning tuzilmasi qanday? 
10. Biznes-rejani tayyorlashning maqsad va vazifalarini aytib o`ting. 
11. Biznes-reja bo`lim va ko`rsatkichlariga qisqacha tavsif bering. 
12. Rejalashtirish usullari va ularning moqiyati. 
13. “Norma”, “normativ”, “normalashtirish” tushunchalarining moqiyatini 
ochib bering. 
14. Normalashtirishning usul va tamoyillari. 
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya
Tavsiya e
e
e
etiladigan
tiladigan
tiladigan
tiladigan adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
adabiyotlar
1. O`zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to`g`risida”gi Qonuni. Qonun va 
qarorlar. T., “O`zbekiston”, 2004., №3 
2. Maqsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi qamda 
moliyaviy natijalarni shaklantirish tartibi tug`risadagi Nizom. -T.: 1999, 5 fevral’. 
3. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik dlya VUZov. 3-e izdanie /Pod. red. 
V.YA.Gorfinkelya, V.A.SHvandara. - M.: YUniti-Dana, 2003.
4. Maxmudov e.X. Korxona iqtisodiyoti: O`quv.qo`ll. –T.: O`zbekiston yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2004. 
5. Akromov e.A Korxonalarning moliyaviy xolati taxlili. – T.: Moliya, 2003.-223 b. 
6. «O`z Ishingizni yarating yoki tadbirkor nimalarni bilishi lozim» - Toshkent shaqri, 
YUNIDO, «Biznes maslaqat markazi» loyiqasi, 2003y. 
7. Abdukarimov I.T. va boshqalar Korxona iqtisodiy saloqiyati taqlili. T.: «Iqtisodiyot va 
ququq dunyosi» nashriyot uyi, 2003. 
8. Gurkov I.B. Innovatsionnoe razvitie i konkurentosposobnost’: Ocherki razvitiya 333 
rossiyskix predpriyatiy. – M.: TEIS, 2003.

---

82
9. Fomin YA.A. Diagnostika krizisnogo sostoyaniya predpriyatiya: Ucheb. posobie dlya 
vuzov. – M.: YUNITI-DANA, 2003. 439 s. 
10. O.I. Volkov, ekonomika predpriyatiya, Uchebnik. M., “INFRA-M”, 2000. 
11. G.I. SHepelenko. ekonomika, organizatsiya i planirovanie proizvodstva na predpriyatii. 
Uchebnoe posobie. Rostov-na-Donu, Izd. TSentr “MART”, 2000. 
12. V. G. Gruzinov. ekonomika predpriyatiya Uchebnik 2-e izd. M.: «YUniti Dana» 2003.
13. V.D Gribov, V.P. Gruzikov ekonomika predpriyatiya. Praktikum. 3-e izd. pererab. i 
dop. Uchebnik M.: FiS 2004. 
14. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy v spiskax M.: Prior-izdat 2003. 
15. Ekonomika predpriyatiya. 3-e izd., pererab. i dop. Uchebnik dlya vuzov / Pod red. prof. 
V.YA. Gorfinneliya, prof. V.A.SHvandara M.: YUNITI-DANA 2004. 
16. Autsorsing: Sozdanie vo`sokoeffektivno`x i konkurentosposobno`x organizatsiy. 
Uchebnoe posobie / Pod red. B.A.Anikina M.: Infra – M 2003. 
17. Ekonomika predpriyatiya Konspekt lektsiy M.: Izd-vo PRIOR 2002. 
18. Sergeev I.V ekonomika predpriyatiya. 2-e izd. perab. i dop. Uchebnoe posbie M.: FiS 
2004. 
19. Vumek Djeyms P., Djons Deniel T. Per. s angl. Berejlivoe proizvodstvo; Kak 
izbavit’sya ot poter’ i dobit’sya protsvetaniya vashey kompanii; M.. Al’pina Biznes BUKS 2004. 
20. Kristensen Kleyton M. Kak iz-za novo`x texnologiy pogibayut sil’no`e kompanii 
/Dilemma innovatora Per.s ang. M.: Al’gina Biznes Buka 2004. 
21. Meskon M.X., Al’bert M. i dr. Osnovo` menedjmenta: Per s angl. – M.: Delo,2000.-
704s. 
22. “Sozdayte svoe Delo ili chto neobxodimo znat’ predprinimatelyu” g. Tashkent, 
YUNIDO, Poekt “Biznes-konsul’tativno`y tsentr”, 2003g. 
23. Sbornik biznes-planov delovo`x situatsiy s rekomendatsiyami i kommentariyami: 
Ucheb. prak. pos. /Pod red. V.M.Popova, S.I.Lyapunova . –M.: KnoRus , 2003 
24. Maxmudov e.X., Isakov M.YU. Biznes planirovanie. (Uchebnoe posobie). – T.: 
Izdatel’stvo Literaturnogo fonda Soyuza pisateley Uzbekistana, 2004. 
25. http:/www.harvard. edu 
26. http:/www.capitul.ru 
27. http:/www.audit - center. ru 

---

83
VI
VI
VI
VI MAVZU
MAVZU
MAVZU
MAVZU. . . . ISHLAB
ISHLAB
ISHLAB
ISHLAB CHIQARISHNING
CHIQARISHNING
CHIQARISHNING
CHIQARISHNING IQTISODIY
IQTISODIY
IQTISODIY
IQTISODIY VA
VA
VA
VA IJTIMOIY
IJTIMOIY
IJTIMOIY
IJTIMOIY
SAMARADORLIGI
SAMARADORLIGI
SAMARADORLIGI
SAMARADORLIGI
6.1. Samaradorlik – korxona ishlab chiqarish faoliyatida muqim o`lchov 
birligidir. 
6.2 Xo`jalik yuritish samaradorligining mezoni va ko`rsatkichlari. 
6.3 Korxona faoliyati samaradorligini oshirish yo`llari va omillar. 
6.1. 
6.1. 
6.1. 
6.1. Samaradorlik
Samaradorlik
Samaradorlik
Samaradorlik korxona
korxona
korxona
korxona ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish faoliyatida
faoliyatida
faoliyatida
faoliyatida muqim
muqim
muqim
muqim o`lchov
o`lchov
o`lchov
o`lchov birligidir
birligidir
birligidir
birligidir
Ishlab
Ishlab
Ishlab
Ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish samaradorligi
samaradorligi
samaradorligi
samaradorligi qar bir korxona faoliyatining eng asosiy vazifasi 
qisoblanadi. U xo`jalik yuritishning sifat va miqdor ko`rsatkichlarini, shuningdek, 
buyumlashgan va jonli meqnat xarajatlari qamda olingan natijalar o`rtasidagi 
munosabatni ifodalaydi. 
Afsuski, bozor sharoitlarida “samaradorlik” tushunchasi, garchi, daromad 
olish, xarajatlarni kamaytirish, meqnat samaradorligining o`sishi, fond qaytimi, 
rentabellik va qokazolar samaradorlik tabiatiga mos kelib, bozor iqtisodiyoti 
talablariga zid kelmasada, baqo, foyda, daromad, xarajat kabi tushunchalarga 
qaraganda kam qo`llanilmoqda. Samarali ishlash degani o`z moqiyatiga ko`ra, 
mo`ljallangan (rejalashtirilgan) foydani olish, noishlab chiqarish xarajatlari va 
yo`qotishlarni kamaytirish, ishlab chiqarish quvvatlari va ishchi kuchidan yaxshiroq 
foydalanish, meqnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarilayotgan maqsulotning 
sifatini yaxshilashni anglatadi. 
“Samara”, “samaradorlik”, “ ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik” kabi 
tushunchalarning orasidagi farqni anglab olish zarur. 
Samara
Samara
Samara
Samara – bu, ishlab chiqarilayotgan maqsulot (ish, xizmat), foyda va daromad 
qajmini oshirish, maqsulot tannarxini kamaytirish, sifatsiz maqsulot ishlab 
chiqarishni kamaytirish yoki umuman, yo`q qilish bilan bog`liq bo`lgan korxona 
faoliyatining ijobiy natijalaridir. Bu yutuqlar natural shaklda 
ishlab chiqarish 
samarasini
, pul shaklida esa 
iqtisodiy samarani
tavsiflaydi. 
Samaradorlik
Samaradorlik
Samaradorlik
Samaradorlik,,,, avvalo, korxona faoliyatining sifat jiqatlarini tavsiflovchi 
tushunchadir. U “samara” toifasidan kelib chiqadi qamda unga qaraganda murakkab 
va kompleks tavsifga ega. 
Samaradorlik chora sifatida ko`plab texnik, iqtisodiy, loyiqa va xo`jalik 
qarorlarini avvaldan belgilab beradi. Korxona o`zining xo`jalik, ilmiy-texnik va 
investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi. 
Iqtisodiy
Iqtisodiy
Iqtisodiy
Iqtisodiy samaradorlik
samaradorlik
samaradorlik
samaradorlik samaradorlikka qaraganda bir muncha tor ma`noni 
anglatadi. U qabul qilinayotgan qarorlarning xo`jalik yuritishda maqsadga 
muvofiqligini tavsiflaydi qamda barcha qollarda samaraning unga erishish uchun 
ketgan xarajatlar(ishlab chiqarish resurslari)ga nisbati sifatida aniqlanadi. Xarajatlar 
qanchalik kam bo`lsa (maqsulot sifatiga ta`sir qilmagan qolda), samara shunchalik 
ortadi, demak, iqtisodiy samaradorlik qam ortadi. 
Ijtimoiy
Ijtimoiy
Ijtimoiy
Ijtimoiy----iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy
iqtisodiy samaradorlik
samaradorlik
samaradorlik
samaradorlik ishlab chiqarish samaradorligini meqnat 
sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy meqnat 
o`rtasidagi farqni yo`qotishni inobatga olgan qolda tavsiflaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
samaradorlik bir vaqtning o`zida, ishlab chiqarish samaradorligini kuchaytirish, 

---

84
korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, shaxsning qar tomonlama rivojlanishi 
va uning barcha qobiliyatlaridan foydalanishning sabab va natijasi qisoblanadi. 
Bevosita ijtimoiy samara, xodimlarning bilim va malakasi, tajriba va madaniyatining 
o`sishi, aqoli sog`lig`ining yaxshilanishi va umr ko`rishining uzayishida aks ettiriladi. 
Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi 
qisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini qal qilishga 
yordamlashadi. Masalan, foydaning o`sishi, jamg`armalarning ortishi korxonaga 
ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni qal qilish imkonini beradi. 
Biroq samaradorlik va uning asosiy ko`rsatkichi - foyda (daromad) o`z-
o`zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka 
erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa xususiyatlardan kelib 
chiqqan qolda, turli vosita va yo`llardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya`ni 
samaradorlikka qisqa yoki uzoq muddatlarda erishishni mo`ljallash, asosiy rollardan 
birini o`ynaydi. Masalan, korxona olayotgan foydasini qisqa vaqt mobaynida 
maqsulot sifatini yaxshilashni mablag` bilan ta`minlash, ishlab chiqarishni qayta 
qurollantirish va modernizatsiya qilish, xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan 
mablag`larni kamaytirish yo`li bilan ko`paytirishi mumkin. Uzoq muddatli rejalarda 
esa bu, foydaning kamayishiga va qattoki korxonaning bozordagi o`rnini yo`qotishi 
natijasida bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin. 
Xorijiy firma va korxonalar o`z faoliyatlarida samaradorlikka erishish uchun 
ishlab chiqarish texnika va texnologiyalariga e`tiborni kuchaytirishdan tashqari, 
maqsulot sifatini oshirish va uni reklama qilishga aloqida e`tibor qaratmoqdalar. 
Masalan, YAponiyaning “Omron” firmasi o`ziga “Barchaning yaxshi qayoti, yaxshi 
dunyo uchun” degan iborani shior qilib olgan. Amerikaning “Katerpiller” 
kompaniyasining shiori “Dunyoning qar bir burchagida 48 soat xizmat ko`rsatish” 
bo`lsa, “Ribok” firmasi “YAxshi baqodagi narx” iborasini shior qilib olgan. Bunday 
misollardan yana bir nechtasini keltirib o`tish mumkin. 
YUqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan 
kategoriyalar qatoriga kirmaydi qamda faqatgina pul ko`rinishida o`lchanmaydi. 
Samaradorlik va sifatli meqnat tufayli korxona 
birinchidan
, o`zining iqtisodiy 
barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta`minlaydi, 
ikkinchidan
, 
o`z imidjini yaxshilaydi va qamkorlar bilan aloqalarini mustaqkamlaydi, 
uchinchidan
, 
xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy aqvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish yo`llarini qidirish, xarajat va natijalarni to`g`ri solishtirish, 
mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, qududiy joylashishi va faoliyat turidan 
qat`i nazar, qar bir korxona uchun muqim vazifa qisoblanadi. 
6.2. 
6.2. 
6.2. 
6.2. Xo`jalik
Xo`jalik
Xo`jalik
Xo`jalik yuritish
yuritish
yuritish
yuritish samaradorligining
samaradorligining
samaradorligining
samaradorligining mezon
mezon
mezon
mezon va
va
va
va ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
ko`rsatkichlari
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish – korxona raqbariyatining doimiy 
vazifasidir. Bu vazifani echish amaliyotda quyidagi omillar bilan bog`liq bo`ladi: 
•
bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli maqsulot ishlab chiqarishda 
eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal qajmini ta`minlovchi, optimal 
ishlab chiqarish jarayonini tanlash; 

---

85
•
iste`molchilar talabini qondirishga yo`naltirilgan maqsulotni sotish va yuqori 
daromad (foyda) olish; 
•
aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish 
zaqiralarini yaratish. 
Xo`jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o`tilgan qar biri, 
faoliyat yuritishning turli shakl va ko`rinishlari yordamida, ishlab chiqarish 
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o`zaro aloqasini inobatga 
olgan qolda amalga oshiriladi (6.1.-jadval). 
6.1 - jadval 
Maqsulot
Maqsulot
Maqsulot
Maqsulot ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish va
va
va
va uni
uni
uni
uni sotishdagi
sotishdagi
sotishdagi
sotishdagi xarajatlar
xarajatlar
xarajatlar
xarajatlar va
va
va
va resurlarning
resurlarning
resurlarning
resurlarning o`zaro
o`zaro
o`zaro
o`zaro aloqasi
aloqasi
aloqasi
aloqasi 
Moddiy
Moddiy
Moddiy
Moddiy va
va
va
va buyumlashgan
buyumlashgan
buyumlashgan
buyumlashgan shaklda
shaklda
shaklda
shaklda
Pul
Pul
Pul
Pul shaklida
shaklida
shaklida
shaklida
Resurslar
Resurslar
Resurslar
Resurslar
Xarajatlar
Xarajatlar
Xarajatlar
Xarajatlar
Resurslar
Resurslar
Resurslar
Resurslar
xarajatlar
xarajatlar
xarajatlar
xarajatlar
Ishchi kuchi soni 
Meqnat (sifat va miqdor) 
Meqnat qaqi 
fondi 
To`langan oylik miqdori, 
jumladan, mukofot va 
qo`shimchalar 
Bino, inshoot, mashina 
va uskunalar (meqnat 
qurollari) 
Meqnat qurollarining 
eskirishi 
Asosiy kapital 
Amortizatsiya ajratmalar 
Meqnat predmetlari 
Iste`mol, talab, materiallar, 
yoqilg`i, energiya va 
qokazo 
Aylanma 
kapital 
Sarflangan xom ashyo, 
material va qokazolar 
qiymati 
Tayyor maqsulot 
Dizayn, reklama, 
qadoqlash, tovar 
yo`qotishlari 
Muomala 
fondlari 
Qo`shimcha xarajatlar 
(qiymat) 
- 
- 
Pul 
mablag`lari 
Kredit uchun foiz 
Xo`jalik samaradorligini baqolash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari 
bo`yicha amalga oshirilishi va miqdor jiqatidan o`lchanishi mumkin. Masalan,
ishchi
ishchi
ishchi
ishchi
kuchidan
kuchidan
kuchidan
kuchidan
foydalanish samaradorligini meqnat unumdorligi va maqsulotnig meqnat 
sig`imi ko`rsatkichlari yordamida quyidagi formula asosida baqolash mumkin: 
Ч
Q
ПТ =
Bu erda: 
PT - meqnat unumdorligi; 
Q - maqsulot qajmi qiymat ko`rinishida; 
CH - ishlovchilar (ishchilar) soni. 
Maqsulotning meqnat sig`imi meqnat unumdorligiga teskari kattalik bo`lib, 
sarflangan meqnat miqdorining ishlab chiqarilgan maqsulot qajmiga nisbati sifatida 
aniqlanadi: 
Q
Ч
Т =
Meqnat
Meqnat
Meqnat
Meqnat qurollari
qurollari
qurollari
qurollari
(asosiy fondlar)dan foydalanish samaradorligi maqsulotning 
fond sig`imi va fond qaytimi ko`rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Bunda fond 
qaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to`g`ri keluvchi ishlab chiqarilgan 
maqsulotni anglatsa, fond sig`imi esa fond qaytimiga teskari kattalik bo`lib, yangi 

---

86
asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo`lgan kapital qo`yilmalarni aniqlash 
vazifasini bajaradi.
Fond qaytimi (f
o
) va fond sig`imini (f
e
) aniqlash formulasi quyidagicha: 
Ф