Microsoft Word korxona iqtisodiyoti o`quv qo`llanma tdiu lot doc



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/9
tarix20.10.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#65583
1   2   3   4   5   6   7   8   9
14-y-Korxona-iqtisodiyoti.Oquv-qollanma.-Maxmedov-E.X-va-bosh.-T-2006

t
t
К
экс
=
Bu erda: 
t
xak
– uskunalardan qaqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar; 
t
rej
– uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar. 
Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta`mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, 
amalda 5 soat sarflangan bo`lsa, u qolda ekstensiv foydalanish koeffitsienti 0,71 
(5/(8-1)) ni tashkil qiladi. Bu esa asbob-uskunalardan smena davomida faqat 71 % 
foydalanilganligini anglatadi. 
Korxonalarda bunday uskunalarning bir emas, bir nechta – o`nta yoki 
yuztasidan foydalaniladi. SHu munosabat bilan uskunalarning smenalik koeffitsienti - 
sutka davomida mashina-smenalarning o`rnatilgan uskunalarning umumiy soni yoki 
ishchi o`rinlariga nisbatini aniqlash zaruriyati tug`iladi. Bu qolda smenalilik 
koeffitsienti quyidagi formula asosida aniqlanadi: 


104
КО
МС
К
см
=
Bu erda: 
MS - sutka davomida qaqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig`indisi; 
Ko - o`rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 
Misol. Korxonada 200 dona metall qirquvchi stanok sutka mobaynida 360 
mashina-smena, 60 ta temir presslovchi stanok 50 mashina-smena, 40 ta quyuv 
stanoklari esa 30 mashina-smena ishlagan. Ushbu qolda barcha stanoklardan 
foydalanishning smenalilik koeffitsienti quyidagicha topiladi: 
47
,
1
40
60
200
30
50
360
=
+
+
+
+
=
см
К
Uskunalarning smenalilik koeffitsientini aniqlashning yana bir yo`li bo`lib, 
unga ko`ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishlashi va bunda 
uskunalarning barchasidan qam to`liq foydalanilmasligi ko`zda tutiladi. Masalan, 
tsexda 270 dona uskuna o`rnatilgan bo`lib, birinchi smenada ulardan 200 tasi, 
ikkinchi smenada esa 190 tasi ishlagan. Bu qolda uskunalarningsmenalilik 
koeffitsienti 1,44 (200+190)/270) ni tashkil qiladi. 
Uskunalarni
Uskunalarni
Uskunalarni
Uskunalarni yuklanish
yuklanish
yuklanish
yuklanish koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti qam uskunalardan vaqt bo`yicha 
foydalanishni tavsiflaydi. Smenalilik koeffitsientidan farqli ravishda, u maqsulotning 
meqnat sig`imini qisobga oladi. U mazkur uskunada tayyorlangan barcha maqsulotlar 
meqnat sig`imining uning ishlash vaqti fondiga nisbati orqali aniqlanadi. Mazkur 
misolda ushbu koeffitsient quyidagicha bo`ladi: 
72
,
0
2
44
,
1
=
=
юк
К
Korxonada asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni to`liq baqolash 
uchun ekstensiv ko`rsatkichlardan tashqari, ularning quvvat bo`yicha yuklanish 
tabiatini o`rganish qam muqim aqamiyat kasb etadi. Bu erda yuqorida aytib 
o`tilganidek, texnologik uskunalar amaldagi unumdorligining, ya`ni texnik 
asoslangan progressiv unumdorlikning normativ unumdorlikka nisbati asosida, ya`ni 
uskunalardan
uskunalardan
uskunalardan
uskunalardan intensiv
intensiv
intensiv
intensiv foydalanish
foydalanish
foydalanish
foydalanish koeffitsientidan
koeffitsientidan
koeffitsientidan
koeffitsientidan foydalanish, uni quyidagi formula 
bo`yicha qisoblash mumkin:
;
п
ф
инт
Β
Β
=
Κ
Bu erda: V
F

vaqt birligida uskunada ishlab chiqarilgan qaqaqiy maqsulot 
miqdori; 
V
P
− vaqt birligida uskunada texnik jiqatdan asoslangan maqsulot 
ishlab chiqarish normasi.
Misol. Pasport ma`lumotlari bo`yicha dastgoqda bir soatda 100 ta detal’ yasash 
mumkin, amalda esa shu vaqt ichida faqat 80 ta detal’ tayyorlandi. U qolda K
int
q0,8 
(80:100), ya`ni dastgoqdan quvvat bo`yicha foydalanish 80 foizni tashkil qildi. 


105
Uskunadan
Uskunadan
Uskunadan
Uskunadan integral
integral
integral
integral foydalanish
foydalanish
foydalanish
foydalanish koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti
koeffitsienti uskunadan ekstensiv va intensiv 
foydalanish koeffitsientlarining ko`paytmasi orqali aniqlanib, uning vaqt va quvvat 
bo`yicha band bo`lishini (foydalanilishini) kompleks xarakterlaydi. 
Bizning misolimizda K
eks
q 0,71 va K
int
q 0,8 bo`lganligi tufayli, uskunadan 
integral foydalanish koeffitsienti quyidagiga teng bo`ladi: 
57
,
0
8
,
0
*
71
,
0
*
.
=
=
=
инт
экс
интегр
К
К
К
Korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning umumiy va 
qiymat ko`rsatkichlari nuqtai nazaridan kelib chiqqan qolda, avvalo fond
fond
fond
fond qaytimi
qaytimi
qaytimi
qaytimi
qaqida to`xtalib o`tish kerak. U asosiy fondlar birligiga (qiymati bo`yicha) to`g`ri 
kelgan maqsulot ishlab chiqarishni xarakterlaydi. 
U maqsulot sotishdan tushgan bir yillik tushumning (V) asosiy ishlab chiqarish 
fondlarining o`rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi: 
с
Ф
В
Ф
=
ê
Maqsulotning fond sig`imi - fond qaytimiga teskari qiymat bo`lib, quyidagi 
formula asosida aniqlanadi: 
В
Ф
Ф
ûð
ñ
=
Fond sig`imi kapital qo`yilmalari (investitsiyalar)ni tejash yoki ko`paytirish 
bilan uzviy ravishda bog`liq bo`ladi. Masalan, maqsulot fond sig`imi pasayib, uning 
ishlab chiqarish qajmi doimiy yoki o`suvchi bo`lganda asosiy ishlab chiqarish 
fondlaridan foydalanish sharoitlari yaxshilanadi, demak, kapital qo`yilmalarini tejash 
uchun imkoniyat tug`iladi. Uni topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 
Β
×
Φ
=
е
к
Э
Bu erda: 
E
k
– kapital qo`yilmalarni tejash, so`m; 
F
e
– qisobot yilida maqsulot fond sig`imining o`tgan yildagiga nisbatan 
o`zgarishi, so`m. 
Qar bir korxona o`z tasarrufidagi asosiy ishlab chiqarish fondlaridan iloji 
boricha unumli foydalanishga intilishi lozim. Bunga fondlarni ish bilan ta`minlashni 
yaxshilash tufayli ishlab chiqarish va maqsulotlarni sotish qajmini oshirish, nisbiy 
xarajatlarni kamaytirish, foydani oshirishdan tashqari asosiy fondlarda jamiyatning 
o`tmishda narsa qoliga aylangan meqnati mujassamlanganligi qam zaruriyat 
tug`diradi. 
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning 
asosiy yo`nalishlari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: 

smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini olish; 

uskunalarning smenalik koeffitsientini oshirish; 

bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; 

ta`mirlash va profilaktika tadbirlarini o`z vaqtida va sifatli ravishda amalga 
oshirish; 

uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlarning malakasini oshirish; 


106

ishlab chiqarishni tashkil etishni va resurslar bilan ta`minlashni yaxshilash. 
7.4. 
7.4. 
7.4. 
7.4. Korxonaning
Korxonaning
Korxonaning
Korxonaning ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish quvvati
quvvati
quvvati
quvvati
Asosiy ishlab chiqarish fondlari qajmi va ulardan foydalanish darajasi 
korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish 
dasturini asoslashda katta rol’ o`ynaydi qamda korxonaning belgilangan 
nomenklatura va sifatli maqsulot ishlab chiqarish bo`yicha potentsial imkoniyatlarini 
tavsiflaydi. 
Bundan kelib chiqadiki, ishlab
ishlab
ishlab
ishlab chiqarish
chiqarish
chiqarish
chiqarish quvvati
quvvati
quvvati
quvvati – bu, ma`lum bir vaqt 
davomida ilg`or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va meqnatni tashkil 
qilishning ilg`or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo`lgan maqsulotlarning 
maksimal darajasidir. U qoidaga ko`ra, ishlab chiqarilgan maqsulotlar qajmining 
natural ko`rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi va maqsulotning aloqida 
turlari o`rtasidagi o`zaro nisbatiga ko`ra aniqlanadi. 
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati ilg`or (asosiy) tsexlar quvvati bilan, 
tsexlar quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, uchastkalar quvvati esa bosh 
uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati kattaligini 
belgilab beruvchi ko`rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 

uskunalar tarkibi va turlar bo`yicha soni; 

uskuna, agregat va dastgoqlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma 
(normativ) lari; 

uskunalarning ishlash vaqti fondi; 

ishchilar soni; 

ishlab chiqarilayotgan maqsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va 
xilma-xilligi). 
Korxona ishlab chiqarish quvvatining 
boshlang`ich
boshlang`ich
boshlang`ich
boshlang`ich
(yil boshida), 
yakuniy
yakuniy
yakuniy
yakuniy
(yil 
oxirida), 
o`rtacha
o`rtacha
o`rtacha
o`rtacha
yillik qamda 
loyiqa
loyiqa
loyiqa
loyiqa quvvati
quvvati
quvvati
quvvati
turlari mavjud. Loyiqa quvvati qurilish 
loyiqasida ko`zda tutilgan bo`ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jiqatdan 
qayta qurollantirish davomida loyiqa quvvati kattalashtirilishi mumkin. SHu sababli 
amaliyotda loyiqa quvvati ko`pincha korxonaning amaldagi quvvati bilan 
solishtiriladi. Korxonaning amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish dasturini 
tayyorlash uchun asos bo`lib xizmat qiladi. 
Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda zaqiradagi uskunalardan 
tashqari, barcha o`rnatilgan uskunalar qisobga olinadi. Ba`zi bir tsexlarda (yig`uv, 
quyuv va boshqa tsexlarda) ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarish maydonlariga 
asosan qisoblanadi. 
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda maqsulot birligiga sarflanuvchi vaqt 
normasi yoki qar bir uskunaning unumdorlik normalari muqim aqamiyatga ega 
bo`lib, ular ilg`or qamda progressiv bo`lishi talab qilinadi.
Korxona bosh bo`g`inining (asosiy tsexining) ishlab chiqarish quvvati quyidagi 
formula asosida qisoblanadi: 
т
макс
М
Ф
n
М
×
=
Bu erda: 


107
M -tsex yoki uchaskaning qabul qilingan o`lchov birligidagi ishlab chiqarish 
quvvati; 
n - tsex yoki uchastkadagi ilg`or uskunalar soni; 
F
maks
–bosh uskunadan foydalanish mumkin bo`lgan maksimal muddat, soat; 
M
t
–bosh uskunada maqsulot tayyorlashning progressiv meqnat sig`imi, soat. 
Amaliyotda ishlab chiqarish quvvati va uskunalarning yuklanishini qisoblashda 
ba`zida xatolar, ular o`rtasidagi farqni sezmaslik qollari qam uchrab turadi. Korxona 
quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari, yangi texnika va aniqlangan zaqiralardan 
foydalangan qolda maqsulot ishlab chiqarish mumkin bo`lgan maksimal darajani 
tavsiflaydi, uskunalarning yuklanishni qisoblash natijalari esa, ushbu quvvatlardan 
rejadagi davrda foydalanishning darajasini aniqlaydi. 
Demak, ular o`rtasidagi printsipial farq shundaki, birinchi qolatda korxona 
ishlab chiqarishi mumkin bo`lgan maqsulotlarning maksimal darajasi aniqlansa, 
ikkinchi qolda mazkur davr mobaynida uskunalardan qanchalik foydalanilishi 
aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish dasturining korxonada mavjud bo`lgan quvvatlarga mos 
kelishini aniqlash uchun, 
o`rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati
qisoblab topiladi. 
Uni qisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 
12
12
2
1

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin