Bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi fani

Ko’rgazmali metod. (2.2 shakl) 
Turli yosh guruhlarda bolalarni tabiaa bilan tanishtirishda tarbiyachi ko'rgazmali metod 
— kul zatishdan keng foydalanadi. Kuzatish — tabiat jismlari va hodisalarning tabiiy 
sharoitlarda maqsadga yo'nalgan vd bevosita shu hodisalarni borishiga aralashmagan holda 
sezgilan bilan qabul qilib olishdir. Kuzatish murakkab bilish faoliyati bo'lib, bunda idrok, 
tafakkur va nutq ishtirok etib, barqaroi diqqat talab etil adi .
Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda doimiy kuzatishlar olib borish ularning mantiqiy fikr 
yuritishi va nutqini o'stirishda g'oyat katta ahamiyatga egadir. 
Bu haqda K.D.Ushinskiy shunday deydi: «Haqiqiy insoniy, aqliy nutq, to'g'ri mantiqiy 
fikr yuritishdan iboratdir, to'g'ri mantiqiy fikr yuritish esa, biz ko'rsatgandek, boshqa biror 
narsadan emas, haqiqiy va aniq kuzatishlardan kelib chiqadi». 
Bolalarni tabiatdagi narsa va hodisalar bilan ma'lum bir tartibda tanishtirib borilsa, ularda 
diqqat va kuzatuvchanlik, tabiatga qiziqish, undagi hodisalarni bilishga intilish kuchayib boradi. 
Kuzata bilish — juda muhim xususiyat bo'lib, bunda bolada to'g'ri yoza bilish, og'zaki 
nutq malakalari rivojlanadi. 
Bolalarni hodisa va narsalarni maqsadga muvofiq holda o'zlashtira olishga va ularning 
eng muhimlarini ajrata olishga o'rgatish zarur. Tarbiyachi kuzatish ishlarini olib borishda narsa 
va hodisalar o'rtasidagi aloqa va sabablarning bog'lanishlarini ilg'ab olishni bolalarga o'rgatishi 
kerak. Shunday qilib maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning tafakkurlari tabiat haqidagi aniq 
bilimlarni to'plash orqali o'sadi. Kuzatishlar diqqatni jalb qilish yo'li bilangina olib borilishi 
mumkin. Kuzatish, ya'ni narsa va hodisalarga diqqatni maqsadga muvofiq holda jalb qilishga 
o'rgatish bilan, biz ularda ixtiyoriy diqqatni ham o'stiramiz. 

---

Noto'g'ri tushunchalarni tuzatish, yangi tushunchalar hosil qilishga nisbatan ancha 
qiyinroqdir. Shuning uchun bolalar maktabgacha ta'lim yoshidayoq, his qilish tajribalariga 
asoslangan holda, tabiat haqida to'g'ri tushunchalarga ega bo'lishlari juda muhimdir. 
Bolalarda tabiatga qiziqishni tarbiyalash zarur, chunki u sog'lom bo'lmagan faoliyatlarda 
ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, bolalar qo'ng'iz va kapalaklarni tutib olib, nima qilar ekan 
deb, ularning qanot va oyoqlarini uzib tashlaydilar. Yoki hayvonlarni, qushlarni qiynab, natijasi 
nima bo'lar ekan, deb qiziqadilar. Ularga tabiatning o'zaro bog'liqligini, ya'ni uning «oltin zanjir» 
ekanligini tushuntirish zarur. Bu orqali bolalarga ekologik ta'limtarbiya berib boriladi. 
«Tabiat bilan yaqin munosabatda bo'lish, kuzatuvchanlik bilan birgalikda bilishga ham 
qiziqishni o'rgatadi. Buning asosida taxminiy va tekshiruvchanlik refleksi yotadi va uning 
nihoyatda taraqqiy etishi insonning xarakterli xususiyatidir», deb hisoblaydi I.P.Pavlov. 
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalaming kattalarga «Bu nima?», «Nima uchun?», «Qanday 
qilib?» kabi cheksiz savollari bunga misol bo'la oladi. Bu o'rinda tarbiyachi savollarga javob 
topishda bolalaming o'zlarini jalb qilishga harakat qilishi zarur. 
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalaming turli yosh guruhlarida tarbiyachi kuzatishlarni 
tashkil etar ekan, uning turli' xillaridan foydalanadi. 
Kuzatishlar davomiyligi va xarakteri bo'yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli bo'lishi 
mumkin. 
O'simlik va hayvonlami o'sishi hamda rivojlanishi, tabiatdagi mavsumiy o'zgarishlar 
haqidagi bilimlarning jamg'arilishi uchun kuzatishning ancha murakkabroq turi — uzoq muddatli 
kuzatishlardan foydalaniladi. Bunda bolalaming obyektning kuzatilayotgan holatini ilgarigisi bilan 
qiyoslashlariga to'g'ri keladi. 
Kuzatish narsalarning ayrim belgilariga qarab holatlarini aniqlash (masalan, gulning bargiga 
qarab uni sug'orish, akvariumdagi suvning holatiga qarab suvni almashtirish, yoki qordagi izga qarab 
qaysi qushning izi ekanligi, mevalaming pishgan yoki xomligini rangiga qarab ajratish) maqsadida 
ham tashkil etiladi. Kuzatishning bu turi bolalarda tabiat hodisalarini analiz qilish, ayrim 
ma'lumotlarni qiyoslash, soddaroq xulosalar chiqarish ko'nikmalarining hosil bo'lishiga yordam 
beradi. Solishtirma va uzoq muddatli kuzatishlar mazmuniga ko'ra murakkab bo'lganligi sababli, 
maktabgacha ta'lim, o'rta, katta hamda maktabga tayyorlov guruhlarida foydalaniladi. Bu kuzatuvlar 
davomida bolalarda analiz qilish, qiyoslash, xulosalar chiqarish jarayoni takomillashadi. 
Kuzatishlar mazmuniga va tarbiyachining o'z oldiga qo'ygan maqsadiga ko'ra o'simlik va 
hayvonlar, obhavo hamda kattalarning tabiatdagi mehnati bilan ekskursiya, sayrlarda, shuningdek 
tabiat burchagidagi mashg'ulotlarda tashkil etiladi. 
Qisqa muddatli kuzatish jarayonida bolalar narsalarning shakli, rangi, kattakichikligi, 
tuzilishi, fazoviy joylashuvi, sathining xarakterini farqlashni, hayvonlar bilan tanishganda esa 
harakat xarakteri, ularning chiqaradigan tovushlarini o'rganadilar. Bu kuzatish turiga masalan, 
qor yoki yomg'ir yog'ishi, kamalakning hosil bo'lishi kabi holatlar kiradi. 
Barcha hollarda kuzatish bolalarning yuksak aqliy faoliyatini rivojlantirishi, ularni 
fikrlashga, berilgan savollarga javob topishga undashi, shuningdek, ulardagi qiziqishlarni 
rivojlantirishi va tabiatga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishni tarbiyalashi lozim.