Microsoft Word H?s?nov Orxan 2254. docx

 
 

---

23
Cədvəl 1.1.2 
İ
qtisadi fəaliyyət növləri üzrə enerji məhsullarının istehlakı 
Məhsul 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
Xam neft, min ton 
6,173.5 
6,345.5 
6,215.5 
6,576.4 
6,721.4 
Neft zavodlarının qazı, min ton 
262.4 
244.9 
262.5 
276.1 
246.5 
Mayeləşdirilmiş neft qazları, min ton 
6.2 
61.4 
55.4 
105.0 
114.8 
Ağ neft tipli reaktiv mühərrik yanacağı, min 
ton 
5.7 
1.6 
7.6 
8.0 
7.0 
Ağ neftin sair növləri, min ton 
0.1 
0.1 
17.1 
22.9 
3.8 
Dizel yanacağı, min ton 
14.3 
14.0 
13.1 
15.2 
14.7 
Az kükürdlü mazut, min ton 
58.1 
118.9 
125.1 
20.7 
13.1 
Nafta, min ton 
217.0 
209.9 
163.5 
127.9 
222.9 
Neft koksu, min ton 
6.6 
4.2 
4.2 
2.9 
1.4 
Digər neft məhsulları, min ton 
146.2 
205.5 
261.9 
244.3 
198.7 
Təbii qaz, milyon kub m 
5,195.9 
5,912.1 
6,774.0 
6,878.6 
7,178.3 
İ
stilik enerjisi, min Qkal 
234.4 
205.3 
192.6 
187.7 
220.0 
Elektrik enerjisi, milyon kVt saat 
3,431.1 
3,887.4 
6,131.4 
6,099.9 
6,570.2 
Odun, min ton 
0.1 
0.1 
0.4 
18.0 
19.5 
Yanacağın sair növləri, min ton 
4.9 
5.8 
5.2 
5.6 
5.0 
Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

24
1.2
Yanacaq-enerji sərvətlərinin istifadəsindən yaranan sosial-iqtisadi zərərin 
müəyyənləşdirilməsi 
Energetika bütün sənaye sahələrinin, nəqliyyatın, məişət və kənd təsərrüfatının 
inkişafının əsas istiqamətləndirici (hərəkətverici) faktoru, əmək məhsuldarlığını və 
ə
halinin rifahını yüksəltməyin əsası sayılır. Bu sahə ölkənin sosial iqtisadi həm də 
ekoloji vəziyyətinə güclü təsir qüvvəsinə malikdir. Energetika müəssisələrinin ətraf 
mühitin çirklənməsində payı olduqca böyükdür. Enerji qurğularının tipindən asılı 
olaraq onların təsiri müxtəlif olur. 
Yanacaq-enerji sərvətlərindən istifadə iqtisadiyyatın inkişafına nə qədər təkan 
verirsə bir o qədər də sosial-iqtisadi tərəfdən özündən asılı hala salır. Ölkəmizdə və 
ümumilikdə dünya praktikasında təbii sərvətlərə köklənmiş iqtisadiyyatın 
uzunmüddətli dövrdə iflasa uğraması reallığının mövcud olduğu danılmaz faktdır.
Qeyd olunduğu kimi, həm dünya ölkələri həm də Azərbaycan Respublikasının 
iqtisadiyyatı üçün neftin qiymətinin dəyişməsi həssas məqamlardan biridir. Belə ki, 
büdcəyə daxilolmaların əksər payı neft-qaz sektorunun payına düşür. Dünya 
bazarında neft qiymətləri aşağı düşdükdə isə ölkədə iqtisadi-sosial durum neqativ 
istiqamətdə dəyişir. 2015-ci ildə bu mənzərənin şahidi olduq. Belə ki, dünya 
bazarında neft qiymətinin kəskin düşməsi nəticəsində fevral və dekabr aylarında milli 
valyutanın devalvasiyaya uğramasına səbəb oldu ki, bu da öz növbəsində, əhalinin 
bank borclarını yeni məzənnə ilə ödəmə çətinliyi, əmanətlərin kütləvi çıxarışı, 
bankların likvidlik problemi, xarici borcların qaytarılmasının mümkünsüzlüyü, 
qiymətlərdə bahalaşma, gəlirlərin aşağı düşməsi, əmək haqqlarında azalma, dövlət və 
özəl sektorda kütləvi ixtisarlarla nəticələndi. Bütün bu sadalanan problemlər 
zəncirvari olaraq bir-birindən asılı halda cərəyan etdi və ümumilikdə əhalinin sosial 
qitisadi durumunun, rifah halının aşağı düşməsinə səbəb oldu. 
Bərpa olunmayan enerji mənbələrindən istifadənin səbəb olduğu ekoloji 
problemlər və onların fəsadları da olduqca genişdir. Qeyd edildiyi kimi, bərpa 
olunmayan energetikada faydalı qazıntılar tükənməklə yanaşı, həm də mənfi nəticələr 

---

25
baş verir: atmosfer istilik çirklənməyə məruz qalır, nəqliyyat və enerji qurğuları 
vasitəsilə atmosferin oksigeni intensiv sərf olunur, ətraf mühit zərərli tullantılarla 
çirkləndirilir, nüvə enerjisindən istifadə edildikdə isə texnogen fəlakətin baş vermə 
təhlükəsi yaranır.
İ
stilik elektrik stansiyaları (İES) energetika sahəsində geniş istifadə olunan 
enerji mənbələindən hesab olunur və onun ətraf mühitə təsiri genişdir. Bu təsir 
xüsusilə yandırılan yanacağın tipindən asılıdır. İES-lərdə istifadə olunan materiallar 
isə bərk yanacaq, daş kömür, torf,maye yanacaq və təbii qazdır. 
Bərk yanacaq yandırıldıqda havayauçucu kül, sulfid və kükürd anhidridi, azot 
oksidləri olan flüor birləşmələri ayrılır ki, onlar da yanmayan yanacağın 
hissəcikləridir. O cümlədən, tam yanma qabiliyyəti olmayan yanacağın qazşəkilli 
məhsulları da daxil olunur. Uçucu külün tərkibidə maddələrlə zəngin olur, belə ki, 
bəzi hallarda toksik olmayan qarışıqla bərabər, zərərli qarışıqlara da rast gəlinir. 
Misal üçün, Donetskdə rast gəlinən antrasitinin külündə cüzi miqdarda da olsa arsen 
olur.
Planetimizdə ən geniş yayılmış qazıntı yanacaq növü daş kömürdür. 
Mütəxəssislərin fikrincə, bütün planetin daş kömür ehtiyatı 500 ilə çatar. Bu yanacaq 
növü neftdən daha qənaətli hesab olunur. Həmçininbu yanacaq növü neftdən fərqli 
olaraq bütün dünya boyunca daha bərabər paylanıb. Daş kömürdən müxtəlif yanacaq 
növləri də əldə etmək mümkündür, onlardan ən genişi sintetik maye yanacaq 
məhluludur. Buna baxmayaraq, bu növ məhsulun maya dəyəri çox baha başa gəlir. 
Həmçinin istehsalat prosesi yüksək təzyiq altında aparılır. Lakin bu yanacağın ekoloji 
baxımdan önəmi vardır ki, bu da onun üstün cəhəti hesab oluna bilər. Belə ki, sintetik 
yanacağın oktan ədədin yüksəkdir. Bu isə öz növbəsində, onu, ekoloji baxımdan daha 
təmiz yanacaq növü edir.
Yanacaq-energetikada istifadə olunan digər yanacaq resursu isə torfdur. Bu 
istifadə nəticəsində ətraf mühitə heç də müsbət təsir etmir. Nəticədə su sisteminin 
rejiminin pozulması, torf çıxarılan yerdə landşaft və torpaq örtüyünün dəyişməsi, 
yerli şirin su mənbələrinin keyfiyyət tərkibinin pisləşməsi, atmosfer havasının 

---

26
çirklənməsi, flora və fauna aləminin, canlıların yaşayış şəraitinin pisləşiməsi kimi bir 
sıra mənfi hallar baş verir. Məsələ yalnız bununla yekunlaşmır, torfun daşınması və 
saxlanması da öz növbəsində böyük ekoloji çətinliklər yaradır.
Maye yanacaq resursları sənayedə geniş istifadə olunur və öz növbəsində 
ekologiyaya mənfi təsirsiz keçinmir. Belə ki, mazut yandırılarkənatmosferə bir sıra 
zərərli qarışıqlar ayrılır ki onların da əsasınısulfid və kükürd anhidridi, azot oksid, 
natrium duzları, vanadium birləşmələri, o cümlədən qazın təmizlənən vaxtı ayrılan 
maddələr daxil olur. Bundan başqa, maye yanacaq yandırılması nəticəsində geniş 
ə
raziləri əhatə edən və daim atmosferi çirkləndirən kül layları (qalaqları) əmələ gəlir 
ki, bu da smoq və s bu tipli problemlərin yaranmasına səbəb olur. Maye yanacaq 
məhsul növlərinin tərkibində uçucu kül olmur.
Təbii qazın yandırılması zamanı atmosferin əsas çirkləndiricisi kimi azot 
oksidləri çıxış edir. İstilik Elektrik Stansiyalarında havaya azot oksid tullantıları 
buraxılır. Ancaq, bu prosesdə təbii qazın istifadəsi daha səmərəlidir. Çünki, daç 
kömürün yandırılması zamannı azot oksidi tullantıları təbii qaza nisbətən orta hesabla 
20% çox olur. Deməli, ekoloji baxımdan bu prosesdə təbii qazdan istifadə daha 
ə
lverişlidir. Beləliklə, İES-də yanacaq qısmində istifadə olunan əsas material daş 
kömür, neft və neft məhsulları, təbii qaz, bəzən oduncaq və torf hesab olunur.Qeyd 
etmək lazımdır ki, əsas yanan material komponenti kimi karbon, hidrogen və oksigen 
çıxış edir. Bu siyahıya az miqdarda kükürd və azotu da əlavə etmək olar. Həmçinin, 
bu qrupda metal və metal birləşmələrinin izlərinə də rast gəlmək olar (əsasən oksid və 
sulfidlər).
İ
ES-ları yalnız qazşəkilli deyil, həmçinin iri həcmdə bərk tullantılar da istehsal 
edir ki,onlara da misal olaraq kömür zənginləşdiricilərinin qalıqları, kül və şlakları 
göstərmək olar. Müəssisə tullantılarından ən zərərlisi hesab ediən daş kömür 
zənginləşdiricisinin tərkibi olduqca zəngirndir, oəsasən 55-60% SiO2, 22-26% 
Al2O3, 5-12% Fe2O3, 0,5-1% CaO, 4-4,5% K2O və Na2O və 5%-əqədər C-dan 
ibarətdir. Və təbii ki, bu maddələrin ətraf mühitə atılması iri miqyaslı çirklənməyə 
səbəb olur. Bu çirklənmənin daha aydın izahını belə vermək olar: laylara atılan 

---

27
butullantılar tozlanaraq, tüstüləyir və ətraf ərazilərin atmosferinə mənfi təsir göstərir 
və müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur.Müasir zamanda,birinci növbədə 
enerji əldə etmək üçün qazıntı yanacaqlarının yandırılması və istismarı nəticəsində 
texnogen sivilizasiyamızolduqca güclü reduksiya qazlarının axınının yaranmasına 
səbəb olmuşdur Statistik məlumat kimi bildirmək olar, 1970-ci ildən 1990-cı ilədək 
20 il müddətində planetimizdə 450 mld barrel neft, 90 mld. ton daş kömür və 11 trln 
m3 qaz yandırılaraq istismar edilmişdir ki, bunun da ətraf mühitə təsiri dağıdıcıdır.