O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

1. Birjalar: ta‟sischilar, birja a‟zolari, ularning huquq va majburiyatlari 
Birjani boshqarish uning a‘zolari tomonidan ham, yollanma xodimlar 
tomonidan ham amalga oshiriladi. Birjaning oliy rahbarlik organi direktorlar 
(boshqaruvchilar) Kengashi hisoblanadi. Kengash birja a‘zolari tomonidan 
saylanadi. Uning tarkibiga birja a‘zolari ham, bir nechta direktolar ham kiradi. Birja 
faoliyati me‘yorlari, siyosati va qoidalari direktorlar Kengashi tomonidan belgilanadi 
va direktorlar Kengashi tomonidan tayinlanadigan yoki birja a‘zolari tomonidan 
saylanadigan, birja a‘zolaridan tarkib topgan qo‗mita tomonidan hayotga tatbiq 
etiladi. Qo‗mita a‘zolari direktorlar Kengashining oldida javob beradi. Qo‗mita 
a‘zolari mos keluvchi haq to‗lanmasdan ishlaydi. Ular tavsiyalar chiqaradi va 

---

215 
direktorlar kengashiga yordam beradi, shuningdek, tartibga solish qoidalariga 
muvofiq ularga yuklatilgan birja faoliyati bo‗yicha muayyan majburiyatlarni 
bajaradi. Birjaning yollanma xodimlari savdo bo‗yicha hech qanday huquqqa yoki 
ovoz berish huquqiga ega emas. Xodimlar soni va ularning majburiyatlari 
Direktorlar Kengashi tomonidan belgilanadi. Personal direktorlar Kengashi va 
qo‗mitalarning topshiriq va qarorlarini bajaradi, personalning tashkiliy strukturasi 
esa ko‗pincha turli qo‗mitalarning funksiyalariga mos keladi. 
Birja a‘zosining ikkinchi muhim ustunligi b-j operatsiyalari o‗tkazish 
xarajatlarining nisbatan pastligidir. Odatda a‘zo bo‗lmaganlar har bir bitim bo‗yicha 2 
sentdan 75 sentgacha birja yig‗imi va to‗laydilar. SHu bilan bir paytda birja a‘zolari, 
qoidaga ko‗ra, bunday yig‗imlardan ozod etiladi. 
Birjaga a‘zolik birja shartnomalarini sotib olish va sotishda birjaga a‘zo 
bo‗lmaganlardan olinadigan komission mukofotlar ko‗rinishida ma‘lum bir daromad 
olish imkonini ham beradi. 
Nihoyat, birjaga a‘zolikning muhim afzalligi birja boshqaruvida ishtirok etish 
yoki boshqarish, birjaning faoliyat qoidalarini ishlab chiqish yoki o‗zgartirish, 
namunaviy shartnomalar shartlarini belgilash, bozor axborotlarini birjaga a‘zo 
emaslardan oldinroq olish imkoniyati hisoblanadi. 
O‗zbekiston Respublikasining «Tovar birjalari va birja savdosi to‗g‗risida»gi 
Qonuniga muvofiq birjani ta‘sis qilishda quidagilar ishtirok etishi mumkin emas:
 davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy va mahalliy organlari;
 banklar va belgilangan tartiba bank operatsiyalarini amalga oshirish 
litsenziyasini olgan kredit muassasalari;
 sug‗urta va investitsion kompaniya va fondlari; 
 jamoat, diniy va xayriya tashkilotlari va jamg‗armalari; 
 qonunchilikka muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshira olmaydigan 
jismoniy shaxslar. 
Ta‘sischilar soni qanchalik ko‗p va ularning moddiy-moliyaviy ahvoli 
qanchalik kuchli bo‗lsa, ular birjaga shunchalik katta yordam ko‗rsata oladi deb 

---

216 
hisoblanadi, vaholanki, ta‘sischilar sonining ko‗pligi birjangi boshqarishni 
qiyinlashtiradi. 
Birja a‘zosi deb uning nizom kapitalini shakllantirishda ishtirok etadigan, 
a‘zolik badallari yoki birja mulkiga boshqa maqsadli badallar kiritadigan va ta‘sis 
hujjatlarida ko‗zda tutilgan tartibda uning a‘zosiga aylangan shaxslarga aytiladi. 
Birja a‘zosi belgilangan huquqlarga ega, u: 
 birja savdosida ishtirok etishi; 
 birjaning me‘yoriy hujjatariga muvofiq uni boshqarishda qatnashish; 
 foydani taqsimlashda ishtirok etish va ta‘sis hujjatlarida ko‗zda tutilgan 
hollarda dividend olish; 
 birja savdosida qatnashish huquqini ijaraga berish (belgilangan tartibda va 
faqat bitta yuridik shaxsga). 
Birja a‘zolari soni cheklangan bo‗lib, nizom fondi hajmiga va bitta aksiyaning 
nominal qiymatiga bog‗liq bo‗ladi. Aksiya birja a‘zosi huquqlaridan foydalanish 
imkonini beradi. U birjadagi «joy» bahosini ifodalaydi. Joy bu – birja a‘zosining 
mulkidir. U birja a‘zosi birjadan chiqadigan taqdirda sotib yuborilishi yoki ijaraga 
berilishi mumkin. Joyning bahosi Birja qo‗mitasi tomonidan belgilanadi, u talab va 
taklifga bog‗liq bo‗ladi. Masalan, 1991-yil (bahorda) RTXB aksiyalari 2470 ming 
so‗mdan (nominali 100 ming so‗m), 1991-yil noyabrida – 7600 ming so‗mdan 
sotilgan.
«Tovar birjalari va birja savdosi to‗g‗risida»gi Qonunga muvofiq 
O‗zbekistonda ham ikki xil birja toifalari ko‗zda tutilgan: 
 to‗liq a‘zolar – birjaning barcha seksiyalarida (bo‗lim, bo‗linma) birja 
savdosida ishtirok etish huquqiga ega bo‗lgan a‘zolar; 
 to‗liqsiz a‘zolar – mos keluvchi seksiyalarda (bo‗lim, bo‗linma) va 
birjaning ta‘sis hujjatlari va birja seksiyalari (bo‗lim, bo‗linma) a‘zolarining Umumiy 
yig‗ilishida belgilangan birja savdosida ishtirok etish huquqiga ega bo‗lgan a‘zolar.