Matn va uning turlari


EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH



Yüklə 0,65 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/5
tarix27.10.2022
ölçüsü0,65 Mb.
#66452
1   2   3   4   5
Matn va uning turlari (1)

EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH 
Innovative Academy Research Support Center 
www.innacademy.uz
Volume 1 Issue 9, December 2021 ISSN 2181-2020 
Page 365 
Matn tilshunosligi fani aynan badiiy 
matnni o’rganish, tilning estetik vazifasini 
tahlil 
qilish 
bilan 
shug’ullanuvchi 
tilshunoslikning bir sohasidir. Mazkur soha 
bo’yicha ham o’zbek tilshunosligida qator 
ilmiy ishlar amalga oshirildi.
Tilshunos olim A.Mamajonovning 
“Tekst lingvistikasi” nomli qo’llanmasida 
matn va uning o’ziga xos xususiyatlari, 
matn turlari, matn qismlarini bog’lovchi 
vositalar yuzasidan fikr yuritiladi. E. 
Qilichev o’zining “Matnning lingvistik 
tahlili” qo’llanmasida matn ko’rinishlari, 
badiiy matn va uni lisoniy tahlil qilish 
xususida so’z yuritadi. Tilshunos olim M. 
Hakimov 
“Ozbek 
ilmiy 
matnining 
sintagmatik va pragmatik xususiyatlari” 
nomli nomzodlik ishida matn, xususan, 
ilmiy matnning sintagmatik va pragmatik 
jihatlariga to’xtalib o’tadi. Tilshunos olim 
M. Yo’ldashevning “Badiiy matn va uni 
lingvopoetik 
tahlili 
asoslari” 
nomli 
qo’llanmasida badiiy matn va uning lisoniy 
xususiyatlari haqida so’z yuritilgan.[1] 
Matn nutqiy jarayon mahsuli bo’lib, 
tugallangan, yozma shaklda mavjud 
bo’lgan, adabiy shakllangan, supersintaktik 
butunliklardan tashkil topgan, leksik-
grammatik, mantiqiy, uslubiy jihatdan 
shakllangan, 
aniq 
maqsadga 
yo’naltirilganligi bilan belgilanadi. Har 
qanday matn ma’lum bir mazmunni tashish 
uchun xizmat qiladi, o’z xususiyatiga ko’ra 
turli axborotlarni etkazadi. Matn nutq 
korinishi bo’lib, vazifasi jihatidan tugal 
nutqiy butunlikdir. Har bir matn murakkab 
tuzulish va mazmun mundarijasiga ega 
bo’lib, u og’zaki va yozma ijod namunasi 
hisoblanadi.[2] 
Matn atamasi ilmiy adabiyotlarda 
turlicha talqin qilinadi.”O’zbek tilining 
izohli lug’ati”da matn so’zining arabchadan 
o’zlashganligi, 
aynan 
“”tekst” 
so’zi 
anglatgan ma’noga tengligiga ishora 
qilinadi.[3] Bugungi kun tilshunosligida 
matn tilning alohida yirik birligi va matn 
tilshunosligi deb atalayotgan sohaning 
asosiy ob’yekti sifatida talqin etiladi. 
Matnni tadqiq etishda uni so’z birikmasi va 
gapdan farqlash lozimligi, matnning ham 
o’z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi 
aytiladi. 
Matn 
birliklarini 
o’zaro 
bog’lanishini ifoda etuvchi takror va bir 
necha ko’rinishlari, olmosh turkumiga xos 
ba’zi so’zlar, gapning so’roq shakliga xos 
ko’rinishining 
matn 
hosil 
qilishdagi 
vazifalari matn tilshunosligida alohida o’rin 
tutadi”.[4] Mazkur ishda muallif “matn” 
atamasini “nutq”, “kontekst” kabi boshqa 
lingvistik atamalardan farqlaydi. Nutq 
og’zaki va yozma shakllarda namoyon 
bo’ladi. Nutqning yozma shakli matn 
atamasini 
ifodalaydigan 
mazmunga 
muvofiq 
keladi. 
Nutq 
sub’yektdan 
adresatga yo’naltiruvchi nutqiy faoliyat 
hisoblanadi. Matn esa faqat ob’yektiv 
informatsiyadan iborat bo’lmay, balki 
o’ziga pragmatik mazmunni ham qamrab 
olgan nutqning material ko’rinishidir. Ilmiy 
adabiyotlarda kontest atamasi nutqiy 
vaziyat mahsuli deb ko’rsatiladi . Kontest –
bu bir leksik va grammatik birlik asosida 
ifodalangan ma’no yoki tushunchani 
oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzulgan 
minimal nutq birligi. Qoida bo’yicha bu so’z 
birikmasi, ba’zan gap, kamdan kam abzas 
yoki yaxlit matnga teng keladi. 
Ko’rinadiki, kontekst so’zlarning 
semantik ma’nosi reallashadigan o’ziga xos 
maydon hisoblanadi. Borliqning mavjud 
dalillari lug’atlarda berilganidek alohida 
so’zlarda, tugal xabarlarda, matnlarda, 
ularning minimal bo’lagi bo’lgan gaplarda 
aks etadi. So’zlar va ular ma’nolarining ong 
va borliqqa munosabati gap orqali 
bog’langan, gapdan tashqarida ular faqat 



Yüklə 0,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin