Xordalilar hayvonot dunyosi sistematikasida yakunlovchi tip ekanligi; umurtqali

 
 
 
 
XORDALILAR (CHORDATA) TIPINING UMUMIY TAVSIFI
VA SISTEMATIKASI. TUBAN XORDALILAR 
 
Umumiy tavsifi. Xordalilar tipiga tashqi ko`rinishi, yashash sharoiti va 
hayot tarzi har xil bo`lgan hayvonlar kiradi. Xordalilar, asosan barcha muhitlarda, 
ya`ni suvda, tuproq qatlamlarida, yer ustida va hatto havoda ham uchraydi. 
Geografik nuqtai nazardan ular yer sharining deyarli hamma qit`alarida tarqalgan. 
Xordalilarning o`lchamlari ham xilma-xil, ya`ni ularning uzunligi 0,5-3 mm dan 
30-33 m gacha va og’irligi 150 t gacha boradi. 
Xordalilar tipiga mansub bo`lgan hayvonlar nihoyatda xilma-xil bo`lishiga 
qaramasdan, ular uchun umumiy bo`lgan quyidagi xususiyatlar mavjud: 
1. O`q skeleti vazifasini umrbod yoki rivojlanishining ilk davrida xorda yoki 
orqa tori bajaradi. Xorda elastik egiluvchan o`zaklardan hamda vakuola 
hujayralaridan tashkil topgan. Xorda orqa tomonidan gavdasining bir uchidan 
ikkinchi uchigacha cho`ziladi. Xorda, asosan ichak nayining ustki devoridan ajralib 
chiqadi, ya`ni entoderma hisobidan taraqqiy etadi. Tuban xordalilarda (astsidiyalar 
va salplardan tashqari) xorda umrbod saqlanadi, yuksak xordalilarda esa xorda 
faqat embrional rivojlanish davrida bo`ladi va keyinchalik xorda va nerv nayini 
o`rab turadigan biriktiruvchi to`qimalardan tog’ay yoki suyak umurtqalar hosil 
bo`ladi. 
2. Markaziy nerv sistemasi (bosh miya va orqa miya) xordaning ustida tana 
bo`ylab joylashgan bo`lib, shaklan nayga o`xshaydi, uning ichki bo`shlig’i 
nevrotsel deyiladi. Yuksak xordalilarda nerv nayining oldingi qismida murakkab 
o`zgarishlar va yo`g’onlashuv tufayli bosh miya shakllanadi, nerv nayining qolgan 
qismlari esa orqa miyani hosil qiladi. Embrional rivojlanish davrida nerv nayi 
embrionning orqa tomonida uzunasiga ketgan botiq shaklida hosil bo`ladi, ya`ni 
ektodermadan yuzaga keladi. 
3. Halqum devorining ikki yonida qator o`rnashgan va halqum bo`shlig’ini 
tashqi muhit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo`ladi. Tuban xordalilarda 
jabra yoriqlari bir umrga saqlanadi. Quruqlikda yashaydigan va ikkilamchi marta 
suv muhitiga o`tgan umurtqali hayvonlarda jabra yoriqlari faqat embrion davrida 
bo`lib, tezda bitib ketadi. Natijada halqumning keyingi qorin qismidan juft 
bo`rtma, ya`ni atmosfera havosi bilan nafas oluvchi organ - o`pka rivojlanadi. 
Hazm qilish organlari xorda yoki umurqalarning ostida joylashgan. 

---

Qon aylanish sistemasini boshqarib turuvchi organ - yurak xordalilar 
gavdasiing qorin tomonida, xorda va hazm qilish nayining ostida joylashadi. 
Yuqorida aytilgan belgilar bilan bir qatorda xordalilar uchun tubandagi 
belgilar ham xarakterlidir, lekin bu belgilar boshqa ba`zi bir umurtqasiz hayvonlar 
tiplarida ham uchraydi: 
1. Xordalilar, ninaterililar, chala xordalilar, pogonoforalar va qiljag’li 
chuvalchanglar ikkilamchi og’izlilar (Deuterostomia)ga kiritiladi va birlamchi 
og’izlilar (Prostomia) guruhiga qarshi qo`yiladi. Ikkilamchi og’iz gastrulaning 
gastropor teshigiga qarama-qarshi tomon devorining yorilishidan hosil bo`ladi. 
Bitayotgan gastropor o`rnida esa anal teshigi hosil bo`ladi. Birlamchi og’izlilarda 
esa gastropor o`rnida og’iz teshigi hosil bo`ladi, orqa chiqaruv teshigi esa gastrula 
devorining o`pirilishi natijasida hosil bo`ladi. 
2. Embrion taraqqiyot jarayonida ikkilamchi tana bo`shlig’i – selom hosil 
bo`ladi, bu belgi xordalilardan tashqari ninaterililar, qiljag’lilar, yelkaoyoqlilar, 
bo`g’imoyoqlilar va halqali chuvalchanglar uchun ham xosdir. 
3. 
Yuksak 
xordalilarning 
embrionlarida, 
tuban 
xordalilarda, 
bo`g’imoyoqlilarda va ko`pchilik chuvalchanglarda asosiy organlar sistemasining 
periferik nerv sistemasi, muskullar, skelet, ayirish sistemasining metamer 
(segmentli) ravishda joylashuvi xarakterlidir. Yuksak xordalilarda metameriya 
deyarli bilinmaydi. 
4. Xordalilar va ko`pchilik umurtqasiz hayvonlarning (g’ovaktanlilar va 
bo`shliqichlilardan tashqari) gavdasi ikki tomonlama – bilaterial simmetriyali 
tuzilgan, ya`ni gavdasini chap va o`ng bo`laklarga ajratadigan faqat bitta yuza 
o`tkazish mumkin.