O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Kelishik kategoriyasi 
 
Kelishiklar gapda otning yoki otlashgan so’zning fe’`lga, ba’zan boshqa so’z turkumiga 
munosabatini ifodalaydigan formalardir. Eski o’zbek tilida hozirgi o’zbek tilidagidek, 6 ta 
kelishik shakli saqlangan. Turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlari uchun harakterli bo’lgan 
vosita kelishigi shakli XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklar tilida ham ma`lum darajada 
qo’llangan. XV asr va undan keyingi davrlarda vosita kelishigining qo’llanishi ancha 
chegaralangan bo’lib, o’zining grammatik xususiyatini yo’qotgan va kelishik kategoriyasi 
sifatida iste`moldan chiqqan. Shu davrdan boshlab vosita kelishigi shaklida qo’llangan so’zlar 
ravish kategoriyasiga o’tgan yoki o’tish jarayonida bo’lib, payt, holat kabi manolarni ifodalashga 
xizmat qiladi: ax urub, faryad etr-men sensizin \\ bu vujudimdin qalibtur yalguz u’n (Lutfiy). 
Bolsa jannatda Atayi sensizin, qilgay figan (Atoiy). 
Bosh kelishik. Odatdagidek, bu kelishik maxsus ko’rsatkichga ega bo’lmaydi. a’ning 
asosiy sintaktik funktsiyasi ega vazifasida kelishidir: Sakkakiy ul ay manzilina xud yeta bilmas 
(Sakkokiy). Anda ko’p ulamalar davra alib olturubturlar (Furqat). Shu bilan birga, bosh 
kelishikdagi so’z kesim va ikkinchi darajali bo’lak vazifasida ham keladi. 
Qaratqich kelishigi. Bu kelishik qo’shimchasi ko’p variantlidir. Negizning fonetik 
xususiyatiga qarab, affiksning maxsus variantlari qo’shila beradi: 

---

15 
-nin’\\-nin’. Mazkur qo’shimcha har qanday negizlarga qo’shila beradi: qoychinin’ iti 
(Tafsir). Elchinin’ shaxdliq zaxri shi:sha’si... (hamsa). Bu qo’shimcha XV asrgacha bo’lgan 
yodnomalarda tarkibida lablanmagan unlilar bo’lmagan negizlarga qo’shilgan. Keyingi davrda 
esa har qanday negizga qo’shilgan. 
-nun’ \\-nu’n’. qaratqich kelishigining bu varianti oxirgi bo’ginda lablangan unlilar 
qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Rasulnun’ so’zi (Tafsir). harunnun’ aqli (qR). 
Ko’zu’n’nu’n’ allida nargis kelib qatig ko’zlu’g...(hamsa). Bu qo’shimchaning yuqoridagi 
negizlarga qo’shilishi XV-XVI asrlargacha davom etgan. Shuningdek, bu qonuniyatdan 
chekinish xollari ham uchraydi: Ko’znin’ niyati (Atoiy), xalqnun’ ranji (Tafsir). 
-in’ \\-in’ \\-u’n’. qadimgi turkiy tilda undosh bilan tugagan negizlarga qo’shiladigan bu 
qo’shimchalar eski o’zbek tilida ham uchraydi.Lekin uning qo’llanishi ayrim so’z 
shakllarigagina xosdir. Bu davr yodnomalaridan mazkur qo’shimcha faqat «Tafsir»da ancha 
keng qo’llangandir: ul elin’ evlari, anlarin’ evlari. 
-u’n’ qo’shimchasi. Bu qo’shimcha kim olmoshi bilangina qo’llangan. Sen kimu’n’ ogli-
sen? 
qaratqich kelishigi qo’shimchasining bunday variantlari singarmonizmli turkiy tillarda va 
singarmonizmli o’zbek shevalarida ham uchraydi.
Bu kelishikning belgisiz qo’llanishi eski o’zbek adabiy tili uchun ham harakterli bo’lgan: 
Mu’lk ikki bagi ikki alam \\ Sultanlig eru’r san’a musallam (hamsa).