O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ìàíà, àíà ñœçëàðè Õîçèðãè êóíäà êœðñàòóâ óíäîâëàðè äåá þðèòèëìîšäà. 

---

29 
Oshal (ush//oshqul//al) olmoshi oshul olmoshining variantidir: Oshal ku’nkim 
meni yazdan(ollox) yaratti (MN). Oshal suvlarnin’ aralarinda oltururlar erdi 
(Sh.tar.). 
Osha, oshu olmoshlari ushbu, oshul, oshal olmoshlarining qisqargan shaklidir: 
Oshu s£z birla’ (ShN). Osha u’stu’nda’ ton’ birla’ muz bar turur (o’N). 
Shul (ush/osh/shqul) olmoshi bu, u, oshul, oshal olmoshlarining fonetik
o’zgargan va qisqargan shaklidir: Shul eru’r aybim Muqimiy, mardumi Fargana-men 
(Muq.). Shul zamankim alur a’rga’nchni ol/ salur, albatta, Xurasan sari yol (ShN). 
Shul olmoshi bu olmoshining bo’l shaklida shakllanishiga ham sabab bo’lag, 
chunki shul-bo’l analogiyasi va oppozitsiyasi uchun u qulaylik tugdirgan. Aksincha, 
bu olmoshi shul olmoshiga oppozitsiyada turib, uning tasirida shu variantini yuzaga 
keltirgan. 
una’, ma’na’, muna so’zlari ham semantik jixatdan olmosh funktsiyasiga yaqin 
turadi, lekin ular aslida ko’rsatuv undovlaridir. une qaddu, a’na’ xusnu, a’na’ xulq 
(Furqat). Muna s£zinin’ javabi tedi (Sh.turk.). 
Eski o’zbek tilida fors tilidan o’zlashgan va ulardan yarim kal`ka qilingan 
olmoshlar ham qo’llangan. a’lar quyidagilar: 
hamin olmoshi. a’ ham (ta`kid yuklamasi)qin (bu) tarkibidan iborat bo’lgan va 
ushbu olmoshi manosiga ekvivalent bo’lgan: Bale, yalguz hamin alamda sen-sen 
(Lutf.). Menin’ xaqimda qilur-sen hamin jafa xavasin (Atoiy). 
haman olmoshi ham hamqan(u) so’zlaridan tarkib topgan va eski o’zbek tilida 
hamin olmoshi kabi ushbu olmoshiga ekvivalnt bo’lgan, ayni zamonda, uning hamun 
varianti ham qo’llangan: Tag haman allida hamun-hamun (Navoiy). Lekin keyinchalik 
hamun varianti iste`moldan chiqib ketdi, haman so’zi esa semantik o’zgarishga 
uchrab, ravish so’z turkumiga o’tgan. 
Fors tilidan o’zlashgan yuqoridagi olmoshlar eski o’zbek tilida yarim 
kal`kalanib, hamul variantida (hamqul) ham qo’llangan: qoyar erdi hamul vadiy sari 
yu’z// qilib qat` allida tag olsa, gar tu’z (Nav.hamsa). 
Bu olmoshlar ham keyinchalik iste`moldan chiqib ketdi.
So’roq olmoshlari. Eski o’zbek tilida kim, ne, qay so’roq olmoshlari mustaqil qo’llangan, 
boshqa so’roq olmoshlari ne va qay olmoshlariga tarixan yuklama, so’z yasovchi va so’z 
o’zgartuvchi qo’shimchalar qo’shilgan shakllarda qo’llangan, lekin bunday so’z va qo’shimchalar 
o’zining morfematik manolarini yo’qotgan hamda so’roq olmoshlarining turli modal shakllarini 
xosil qilgan xolos, aslida olmosh yasash uchun xizmat qilgan emas. 
Kim suroq olmoshi kishilarga nisbatan qullangan: a’lu’sh algan k i m va ul ulushni 
togragan k i m (Sh tar.). 
Kim suroq olmoshi otlar kabi ko’plik affiksining –la’r variantini qabo’l qilgan: Arz qilali 
k i m l a ’ r vaqe`dur (Navoiy Mq). K i m l a ’ r bila’n bazm a’yla’b (Muqimiy). 
Ne olmoshi eski o’zbek tilida keng qo’llangan va uning semantik qirralari ham ko’p 
bo’lgan: 
•
belgining miqdorini aniqlash manosida qo’llangan:Ne imkankim qarar olgay k£n’lu’ma’ 
(Navoiy). a’l shax bashida ne bala fitna bar erdi (Lutfiy). 
•
sof belgini bildiradi: Xan dedi: bu ne xikayat bolgay// Ne xikayat, ne rivayat bolgay? 
(ShN). 
•
ritorik so’roq gaplarda so’z manosini kuchaytiradi: Bu ne k£zdu’r, bu ne kirpu’k, bu ne 
qash// Ki chiqti din va imandin xalayiq (Atoiy). 
•
sabab-so’roq manosini bildiradi: K£zu’n’ ne bala qara bolubtur (Navoiy). Bilma’n ne