O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
Ma’ruza №7
.
Olmosh 
 
Reja: 
 
1.Olmoshning ta`rifi va uning eski o’zbek tilida qo’llanish xususiyatlari. 
2.Olmoshning mano turlari, turlanishi, fonetik variantlari. 
 
Tayanch tushunchalar: 
Olmosh – ot, sifat, son va boshqa so’zlarning mavjudligini bevosita ifodalamay, ulrning
mavjudligini ko’rsatuvchi mustaqil so’z turkumi. 
Kishilik olmoshlari,Ko’rsati olmoshi,o’zlik olmoshi,So’roq olmoshi,. 
Belgilash olmoshi – to’daning qismini yoki to’dani, jamlikni bildiradi. 
Gumon olmoshi – noaniq shaxs, belgi, miqdorni bildiradi. 
Bo’lishsizlik olmoshi – shaxs, belgi va miqdorni inkor etadi. 
Olmoshning mano turlari – olmosh ifodalaydigan modal manolar.
Olmosh ot, sifat, son va ba`zan boshqa so’z turkumlari o’rnida qo’llanib, predmet va 
unga xos bo’lgan belgining mavjudligini ko’rsatadi. Olmosh predmetlikni yoki uning belgisini 
doimiy emas, balki muayyan o’rinlarda ifoda qiladi. Shu jixatdan olmosh mustaqil so’z 
turkumi xisblansa-da, konkret manoga ega bo’lmaydi. 
Eski o’zbek tilidagi olmoshlar mano xususiyatlariga quyidagi guruxlarga bo’linadi: 
kishilik olmoshlari, uzlik olmoshlari, kursatish olmoshlari, suroq olmoshlari, birgalik 
olmoshlari, belgilash olmoshlari, gumon olmoshlari, bo’lishsizlik olmoshlari.
Kishilik olmoshlari. Kishilik olmoshlari leksik-semantik jixatdan ma`lum suz 
kategoriyasidir, hamda grammatik xususiyatlarga kura, turli affikslar bilan ifodalangan, 
kishilik olmoshlarining ba`zi fonetik variantlarini xisobga olmaganda, ko’pchilik qismi 
hozirgi o’zbek tilida foydalanilmoqda. 
Kishilik olmoshlarining I shaxs birligi: men. 
Ko’pchilik yozma manbalarda men olmoshi mimu yo-yu nun orqali yozilgan, XVII —
XIX asrlarga oid ba`zi yozma obidalarda mim-u nun bilan ifodalangan. Men olmoshining har 
ikki yozuv formasi tarkibida old qator urta keng e tovushi qullangan: 
XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda ba`zan tarixiy-dialektal hodisa sifatida men 
olmoshining ben formasi iste`mol etilgan. 
YOdgorliklarda men olmoshi funktsiyasini boshqa so’zlar ham bajargan. Banda va bu 
banda formalari Alisher Navoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Maxmur asarlarida qullanib, 
tinglovchiga nisbatan kamtarlik manosida foydalanilgan: B a n d a shafaq-tek qan yiglab ke... 
(Yaqiniy). B a nd a ul vaqtda Buharada edim (ShN). B a n d a bayan gar qilsam (Maxmur). 
Faqir va bu faqir suzlari Navoiy, Abo’lgozi Baxodirxon, Ogaxiy, Muqimiy asarlarida 
qo’llangan: F a q i r alar sari barurga muvaffaq boldum (Navoiy MN). F a q i r taraf tutub 
yalgan aytgan bolgay-men (Sh turk)  

---

26 
XV asrdan boshlab men olmoshi urnida faqiri-xaqir, faqiru-xaqir suzlari birikmasi 
ham qullana boshlangan, ba`zan bu olmoshini faqiri xaqir suzlardan oldin kullash Navoiy 
hamda Ogaxiy asarlarida uchraydi: Faqiri-xaqir yad tuttum kim... (Navoiy MN). B u f a q i 
r i-x a q i r ham kim bu ulug xanadannin’, qadimiy bandasi va bu baland astannin’ 
samimiy sarafka’nda’sidu’r-men (Ogaxiy). 
XVIII — XIX asrlarga oid yozma manbalarda faqiri-xaqir ka’mina’, ka’mina’, bu 
ka’mina’, men ka’mina’ birikmalari ham men olmoshi urnida iste`mol qilingan: Faqiri-
xaqir ka’mina’ tagan’iz Muhammad Aminxoja Muqimiy (Muqimiy). K a ’ m i n a ’ h a m
£z ko’zu’m bila’n ko’rdu’m (Furqat). 
II shaxs birligi: sen. Kishilik olmoshining sen formasi sinu yo nun bilan yozilgan, sen 
olmoshi tarkibidagi yo asosan old qator lablanmagan urta keng e unlisining belgisini 
ifodalaydi.
XV—XVI asrlar yozma manbalarida sen olmoshi kelishik affikslari bilan turlanganda,