O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

22 
Ma’ruza № 6. 
Son 
 
Reja: 
 
1.Son haqida umumiy tushuncha. 
2.Sonning mano turlari va ularning xosil qilinishi. 
3.Eski o’zbek tilida sonlarga xos bo’lgan fonetik xususiyatlar. 
4.Sonning tuzilishi jixatdan turlari. 
5.Numerativ so’zlar.
 
Tayanch tushunchalar: 
Sonning mano turlari – sanoq, tartib, dona, chama, jamlovchi, taqsim sonlar. 
Sonning tuzilishiga ko’ra turlari – sodda, murakkab, kasr sonlar. 
Numerativ so’zlar – hisobni anglatuvchi so’zlar .
 
Sanoq sonlar. Eski o’zbek tilida sanoq sonlar kishi, narsa hamda hodisalarning sanogini 
bildirgan, sanoq sonlarning birlik, unlik, yuzlik, minglik va boshqa formalari qullangan. 
Sanoq sonlar sodda va murakkab formalar orqali ifodalangan, arab, fors-tojik, xind tillaridan 
uzlashgan sanoq sonlar ham uchraydi. 
Eski o’zbek tilida qadimgi turkiy tildagiga nisbatan sonlar jiddiy o’zgarishga uchragan 
emas, lekin o’ziga xos tizim xosil qilgan. Ayniqsa, murakkab sonlar hozirgi normalarga 
yaqinlashgan. Bu davr tilida t£rt yigirmi (an’), alti elig (n’u’), otuz artuqi uch (qq) kabi 
murakkab sonlar qo’llanishdan chiqqan. 
Sodda sanoq sonlar eski o’zbek tilida tanglay garmoniyasi talabiga kura qattiq va 
yumshoq variantlarda qo’llangan.Sodda sanoq sonlar quyidagicha kurinishga ega: bir soni, 
asosan, yumshoq talaffuz qilingan: bir biriga’ qatila berdila’r (Amiriy). Bi r i b i r i g a ’
baqmay (BN).
XVIII —XIX asr yozma manbalarida bir sonini qattiq talaffuz qilish holatlari ham 
uchraydi: Bir-biriga namaxram et (a’vaysiy). 
Ikki soni oldidagi unli -e yoki -i tovushlari orqali: eki, -ikki tarzida talaffuz kilingan. Shu 
bilan birga, iki soni tarkibidagi -k undoshi ba`zan tashdid orqali ifodalangan: eki, ekki, iki, 
ikki kabi. Bunday xilma-xillik she`riyatda aruzning talabi bilan yuz bergan. 
XIX asrga oid ayrim yozma manbalarda alti soni alta, yetti soni y e t t e formasida 
uchraydi. 
«Boburnoma»da, Gulxaniy, Munis asarlarida bir toqquz,toqquz- toqquz iborasi 
qullangan, har narsaning tuqqiztalik songa ega manosini anglatgan: B i r t o q u z e t v a
b i r toquz parcha keltura’di (BN). Men’a’ gamdin t o q u z-t o q u z tuxfa (Munis). 
Yigirma’ soni uch xil fonetik variantda iste`mol etilgan: yigirma’ (BN); yigirmi (Navoiy, 
MN); igirmi (Sh tar.). 
Elik soni tarkibidagi -l undoshi dastlab ikkilanmagan, keyinchalik geminatsiyaga 
uchrab tashdid orqali ifodalangan: Elik (Navoiy, MN), ellik (BN). 
XV—XIX asrlarga oid yozma manbalarga arab, fors-tojik hamda xind tillaridan 
ba`zi sanoq sonlar uzlashgan, uzlashgan sanoq sonlar uz formalarida qullangan. Fors-
tojikcha: s a d x a z a r (Lutfiy); y a k –y a k ( O g a x i y ) ; du bara (Muqimiy). 
Xindcha la’k soni XVI—XIX asrlarga oid yozma manbalarda qullangan: Yuz min’ni l a’ k 
derla’r (BN); min’ l a ’ k somni (Muqimiy). 
«Boburnoma»da xindcha k o’ r u r — (un million), arb (bir milliard), ko’rb (yuz 
milliard), nayl (un trillion), padam (milli-trillion), san’ (eng yuqori sanoq son) sanoq sonlari 
qo’llangan. 

---

23