O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
 
 

---

47 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’ruza №11
Yordamchi so’z turkumlari 
 
Reja: 
1.Eski o’zbek tilida ko’makchilar. 
2.Boglovchilar. 
3.Yuklamalar.
4.Modal so’zlar. 
 
Tayanch tushunchalar: 
 
Ko’makchilar – ot yoki otlashgan suzning fe`lga tobeligini ta`minlaydigan suz turkumi. 
Sof kumakchilar – aynan kumakchilardir. 
Funktsional kumakchilar – aslida boshqa suz turkumiga oid bo’lib, funktsional jixatdan 
kumakchilarga transpozitsiyalashgan suzlardir. 
Boglovchilar – gap va gap bo’laklarini boglashda qatnashadigan yordamchi suz 
turkumidir. 
Yuklamalar – atash vazifasi, lekin voqelikni (modal) ifoda qiladigan yordamchi suz 
turkumidir. 
Modal suzlar – suzlovchining uz fikriga munosabatini hamda fikrni tasdiqlash, inkor 
etishni ifodalaydigan yordamchi suzlardir. 
 
 
Ko’makchilar. Eski o’zbek tilida qo’llanishda bo’lgan ko’makchilar xuddi hozirgi o’zbek 
tilidagidek, ikki guruxga bo’linadi: a) sof ko’makchilar; b) funktsional ko’makchilar. 
Sof ko’makchilar. Eski o’zbek tilida quyidagi sof ko’makchilar iste`molda bo’lgan: 
yochu’n. Bu ko’makchi bosh kelishikdagi so’zlar bilan qo’llangan. quyidagi manolarni 
ifodalaydi: 
a) atalganlikni bildiradi: Bu xikayat el u’chu’ndu’r bari// bu rivayat el u’chu’ndu’r bari 
(ShN); 
b) sababni bildiradi: Xindustandin o’zga’ yerda’ bolmas u’chu’n muni taqrib bila’ zikr 
qildim (BN); 
v) maqsadni bildiradi: Ilm taxsili u’chu’n shaxrga kelibtu’r (Navoiy,MN). 
Birla’ (birla’n // bila’ // bila’n). Bu ko’makchi dastlab birla’ formasida qo’llangan bo’lib, 
qolgan formalari keyinchalik vujudga kelgan. quyidagi manolarni bildiradi: 
a) birgalik manosini: Besh yu’z er birla’ atlanur boldi (qR). 
b) vosita manosini: Butlarina nayzanin’ uchi birla’n sanchdilar (Sh.tar.) 
v) holat, sabab manosini: Yetmish yil boldi ne`mat birla’ umr kechu’rdu’m (qR) 
g) payt manosini: Bir manzilga tunla’ birla’ yettila’r (Tafsir). 
Kibi/ka’bi. Bu ko’makchi o’xshatish, qiyoslash manolarini ifodalaydi: qilay Majnun kibi 
ko’n’lu’mni xali (Navoiy FSh). ¤zga’ xanlar kibi majlis qurmas (ShN). 
Bikin. Bu ko’makchi XIV-XV asrlarga oid yodgorliklarda uchraydi. Yuqoridagi 
ko’makchi kabi o’xshatish, qiyoslash manolarini ifodalaydi: To’ku’lga’y axiri andin qan yer 
u’zra’ suv bikin qanim (Lutfiy). 

---

48 
Yan’lig (yan’liq). Bu ko’makchi ham o’xshatish, qiyoslash manolarin ifodalaydi: Guncha 
yan’lig chak bolmagan giriban qalmadi (Sakkokiy). 
a’zra’ (uza’). Asosan she`riy asarlarda qo’llangan. Ish-harakatning biror narsa-predmet 
ustida, yuzasida bo’lishini ko’rsatadi: Sunbo’l gul uza’ saya salibdur-mu yaxud// har yan 
achilibdur-mu yu’zu’n’ uza’ kulala? (Munis). 
Ichre ko’makchisi ish-harakatning biror narsa-predmet ichida sodir bo’lishini ko’rsatadi: 
Chara budur ki, k£xisar ichra’// vatan etka’y qarangu gar ichra’ (Navoiy SS). 
Sari ko’makchisining yozma manbalarda aks etishi XIII-XIV asrlardan boshlab kuzatiladi. 
Bu ko’makchi ish-harakatning yo’nalishini ko’rsatadi: Anin’-dek urdi yu’z shaxzada sari//ki