 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

 
4. Urartu  
Urmu  gölünün 
batı  və  quzey-batı  bölgələri  ilə  Van  gölü  hövzəsi 
asur 
yazılarında  bəzən  Nairi  ölkəsi  kimi  verilirdi.
462
 Van  gölü 
460
 
Иванов, 1988, 208-218. 
461
 Urartu dilind
ə bu teonimin Teyşeba kimi işlənməsi Teşub/Teyşeb prototipini ortaya 
çıxarır ki, bu da yerli əhalinin dilində tapınaq yeri anlamında işlənə bilən Taş-eb (daş-ev) 
deyimi ola bil
ər. Altayda da Taşeb kurqanları vardır. Hurrilərin baş tanrısı Kumarve idi, 
lakin yerli Kubaba, Ujxara v
ə U.GUR şəklində yazılıb, oxunuşu bilinməyən tanrılara da 
sitayiş edirdilər.  
462
 Qaynaqlarda Van gölü «Nairi ölk
əsinin yuxarı dənizi» (tamtu elitu ša matāti Nairi), 
Urmu gölü is
ə «Nairi ölkəsinin aşağı dənizi» (tamtu šaplitu ša matāti Nairi) adlanırdı. 
Əgər nairi söznün samicə nəhr ilə əlaqəsi varsa, onda bu söz türkcənin Su (Sub) ölkəsi 
deyiminin asurca t
ərcüməsidir. 
 
239 
                                                 

yaxınlığında Urartu ölkəsinin adı ilk dəfə Uruatri bölgəsi kimi m.ö.
 
XIII 
əsrdə I Salmanasarın yazısında qeyd olunmuşdur. Hurri dövləti dağılandan 
sonra  bu 
ərazilərdə  çoxlu  kiçik  bəyliklər  yaranmışdı.  Sonralar  Van  gölü 
hövz
əsinə qafqazdilli boyların ikinci böyük axını
 
başlayır və guman ki,
 
bu
 
yeni  g
ələnlər  çeçen-inquş  xalqının  ulu  əcdadı  idi.
463  
 
Onlar  hurri 
boylarından  qalmış  qohum  əhali  ilə  burada  qarışıb,  m.ö.
 
IX 
əsrdə  Ön 
Asiyanın  qüdrətli  dövlətlərindən  birini  qura  bildilər.  Urartu  adlanan  bu 
dövl
ət m.ö.VII əsrə qədər yaşadı. Doğu-Anadolu və Göyçə gölü ilə Urmu 
gölü 
arasında türk
 
torpaqla
rını
 
z
əbt
 
ed
ən urartu çarlarının çoxlu yazıları 
qalıb.
464
 Türk  boy
larının  Urartu  çağındakı  tarixi  çoğrafiyasını  bərpa 
etm
əyə  yardımçı  olan  urartudilli
 
yazılardakı
 
onomastik
 
material  v
ə
 
türk-
urartu
 
leksik  paralell
əri,  urartu  dilinə  keçən  türk  sözləri  gərəkli 
qaynaqdır.
465
  
Haylar 
keçmişdə  özlərinə  erməni  demədiyi  kimi,  urartular  da  heç 
vaxt özl
ərini urartu adlandırmamışlar. O çağlarda yerli türk dialektlərinin 
birind
ə  Bia  adlanan  Van  gölü  yaxalarında  yerləşdiyi  üçün  özlərini 
yazılarında Biainili «Vanlı» kimi təqdim edirdilər
.
466
 
Urartuların
 
dilind
ə
 
Biain 
şəklində işlənən bu gölün adı sonralar Van formasına düşmüşdür. 
Urartu  sözü  is
ə yerli subar türklərinin dilində ur-artı tərkibi ilə işlənən 
coğrafi addır.
467
 
İlk dəfə asur qaynağında yanlış (Uruatri) yazılan bu ad 
463
 Urartu dili daha çox udil
ərin dili ilə müqayisə olunmuşdur 
(
Пайазат,
 1936), 
lakin 
İrəvan-Naxçıvan  arası  toponimlərlə  Çeçen  onomastikasındakı  çoxsaylı  paralellik 
(Vedi-Vedeno, Arqu-Arqu
n,  Naxçıvan-naxçı
 
boyu v
ə  s.) urartu-çeçen  ilişkisini  ortaya 
qoyur. 
464 
Yazılar tapılan bəzi yeradları Karmir-blur (Qırmızıtəpə), Arin-berd (Qanlıtəpə) şək-
lind
ə  sonradan dəyişdirilsə  də,  əksəri  türk  adını  saxlamışdır:  Topraxkala, Mher-qapısı, 
Taştəpə,  Yazılıdaş,  Xotanlı,  Dəlibaba,  Başbulaq,  Ördəkli,  Daşkörpü,  Qızılqaya,  Adıya-
man, Topuzava v
ə b.
 (
АВИИУ, 
1951
;  Мещанинов, 
1978
).
 
465 
Ъялилов,
 1988, 40-41. 
466
 
Əslində, Bia adına mənsubiyət (-ini) və cəmlik (-li) şəkilçisi qoşulduğundan Biainili 
«
vanlılar» anlamı verir 
(
Меликишвили,
 1954, 22);  
      Q
ədimdə  Urmu  hövzəsində  Buya  adlı  çay  da  vardı 
(
АВИИУ
, 
№  49,  6);  «Su 
anbarı» anlamında bulqar-tatar dili və dialektlərində biya, bua, buy və Bi-küle (Bi-gölü), 
kumuk  v
ə başqord dilində bıya, buvqan sözləri işlənir
 (
Гарипова
, 
1991, 30-32,
 
50,
 
63,
 
74);  Bia,  Bua  axarsu 
adlarını  bulqarlar  İtil  hövzəsinə,  doğuya  miqrasiya  edən 
türkl
ər də onu Yenisey hövzəsinə aparmışlar
 
(ЕАМТИЛ
, 
71-72); 
Cağatay dilində isə 
buy sözü sahil 
anlamında işlənmişdir (Мурзаев, 1984 , 99). 
467
 Türk dill
ərində ur//or sözü «çuxur» anlamından «təpəcik» anlamına qədər müxtəlif 
m
əna  çalarları  ilə  toponimlərdə  işlənir,  toponimlərin  tərkibində  art  sözü  də  «aşırım», 
 
240 
                                                 

sonrakı yazılarda düzgün verilmişdir. Bisütun yazısının pers variantında 
Uraştu Ermən bölgəsini bildirir. Bu adın Ararat variantı isə Bibliyada 
’
RRT
 [urartu] 
yazılışının yanlış [ararat] oxunuşu ilə yayılmışdır.  
Bel
əliklə, Qafqaz dağlarının arxasından gəlib, Van yaxasında yerlə-
şən  urartular  buradakı  hurrilərə  qarışıb  gücləndilər  və  m.ö.  IX  əsrdən 
artıq kiçik urartu bəyliklərinin birliyi - Urartu çarlığı şəklində asurların 
yazısında qeyd olunur və həmin əsrin ortalarında Arame urartuların çarı 
kimi verilir. 
Urartuların baş şəhəri Tuşpa (Van şəhəri) idi. Qaynaqlar bu 
çardan sonra Lutipri 
oğlu I Sardurun və onun oğlu İşpuininin adlarını çə-
kir.
468
 
İşpuinidən sonra oğlu Menua (810-787), sonra onun oğlu I Argişti 
(786-764) v
ə onun oğlu II Sarduri (764-735) çar olur. Son üç çarın çoxlu 
yürüşləri olmuş və ətraf ölkələrin işğalı ilə yekunlaşan bü yürüşlərə aid 
yazıları qalmışdır. Əvvəllər Urartu çarlarının yazısı asur dilində idi, son-
ralar is
ə mixi yazını urartu dilinə uyğunlaşdırıb, bu dildə yazmışlar. Urar-
tu 
çarı
 
I
 
Rusanın
 
(735-714)  özünü  öldürm
əsi  ilə  nəticələnən  Asur-Urartu 
müharib
əsindən «II Sarqonun Azərbaycana yürüşü» başlığı ilə geniş bilgi 
vermiş, yürüş  marşrutu  boyu  türk  bölgələri  haqqında  danışmışdıq. Azər-
baycan bölg
ələrini ələ keçirmək və ya asılı
 
bölg
əyə
 
çevirm
ək uğrunda çox 
vaxt Asur v
ə Urartu dövlətləri bir-biri ilə qanlı müharibələr
 
aparırdı. Bu 
savaşların acısını isə azər boyları çəkirdi. 
I Rusa asurlara m
əğlub olana qədər o və ondan əvvəlki Urartu çarları 
ətraf ölkələrə dəfələrlə boyük yürüşlər edib, qənimətlə qayıtmış və yaxın 
bölg
ələrin  çoxunu  zəbt  edib,  Urartu  ərazisinə  çevirmişdilər.  Doğu-
Anadolu bütövlükd
ə onların nəzarəti altında idi. Urmu ilə Göycə gölləri 
arasındakı ərazilər də çox vaxt Urartudan asılı duruma düşürdü. I Rusanın 
ölümünd
ən sonra urartulara II Argişti (714-685), II Rusa (685-645), III və 
IV Sardur, Erimen v
ə oğlu III Rusa başçılıq etmişdir. Lakin bu çağlarda 
g
əlib Doğu Anadoluya yerləşən qamər (kimmer) boyları, onların ardınca 
g
əlib,
 
Urmu il
ə Göycə gölləri
 
arasında
 
oturan saqalar
 
(skit)
 
urartu
ları
 
z
əbt 
etdiyi torpaqlardan qovaraq, Van 
yaxalarına sıxışdırmışdılar.  
«bel», «arxa» 
anlamları ilə iştirak edir (Murzaev, 1984, 56, 415-416). Urartu ölkəsindən 
a
şağıda Ərbil şəhərinin adı da həmin model ilə yaranmışdır; onun akad dilində yazılışı 
bunu 
açıq göstərir: Urbili-um (Ur-bel-i > Erbil). 
468
 B
əzi yazarlar Lutipr ilə o çağlarda Urartudan xeyli uzaqda olan Kaşiyar dağı tərəfdə 
bölg
əbəyi Tubusi (oğlu) Lapturi adını qarışıq salır (Çilingiroğlu, 25); Əski subar yurdu  
olan bu bölg
ədə
 
h
əmin adın Topuz
 
oğlu Alpturı
 
ola bilm
əsi
 
(
Ş.Günaltay)
 
yozumu da
 
var. 
 
241 
                                                                                                                        

Əsasən Van gölünün quzey və doğu yaxalarında məskunlaşan urartu 
toplumunun  bir  hiss
əsi də Urmu gölündən batıda yerləşmişdi. Böyük və 
Kiçik
 
Zab  çay
larının 
yuxarı  axarında  olan 
bu  bölg
əyə  urartular
 
Ardini  deyir,  asurlar 
is
ə  yazılarında  onu 
Musasir
 
«ilan
 
çıxan» 
adı
 
il
ə
 
verirdi.  Urartu 
boylarının
 
Haldi 
adlı 
baş  tanrısına  məxsus 
m
əbəd
 
d
ə  burada
 
idi. 
Musasir
 
mü
əyyən
 
çağlarda 
Urartu 
hakimiy
ətinə 
tabe 
olsa da, çox vaxt asur 
yazılarında ayrıca bəylik kimi qeyd olunur. Bu
 
iki
 
bölg
əyə  yerləşən
 
urartu
 
boyları  arasında  dialekt
 
f
ərqi  ola  bilərdi,  belə  ki,
 
asur 
yazılarında urartuca eyni Rusa adını
 
daşıyan
 
urartu 
çarı Ursa, Musa-
sir b
əyi isə Urzan kimi verilir. 
Urartu
 
ordula
rının yürüşlərini əks etdirən yazılar aydın göstərir ki, 
urartu  toplumu  h
ər  yandan  türk  boyları
 
il
ə  əhatə  olunmuşdur.
 
Urartular
 
«
düşmən  Aza  ölkəsi»  adlandırdığı  İrəvan  çuxurunu  işğal  edəndən  sonra 
burada  h
ərbi qarnizon yerləşdirmək
 
üçün
 
qala
 
v
ə
 
şəhərlər tikdilər. İndiki 
Qanlı-təpə
 
(Arin-berd)  üz
ərində  əskərlər  üçün  qarnizon  qalası  (er-ebi)  
«
ərən evi» kimi tikilən Erebuni (İrəvən) qalası da m.ö.782-də salındı.
469
 
İrəvan  çuxuru  Urartudan  öncə  Kuər  çuxuru,  Saqa  dövləti  çağından  isə 
Saqat  çuxuru 
adlanır.  Ona  görə  də,  türkcə  çox  qədim  yaşı  olan  İrəvan 
adının bir neçə əsr bundan öncə yaşamış, özü türk olsa da, adı farsca olan 
R
əvanquluya heç bir dəxli olmadığı kimi,
 
Çuxur-Saqat 
adının qondarma 
469
 Yeri g
əlmişkən deyim ki, bizim bəzi «alimlər» m.ö.
 
780-ci ill
ərdə salınan İrəvanın 
adını burada 2500 ildən sonra yaşamış Rəvənqulu xanın adı ilə «izah» edirlər. Halbuki 
müasir 
İrəvanın «Qanlı-təpə məhəlləsində ərən (əskər) qarnizonu üçün salınmış, bir əsr 
sonra  saqa  ordusu  t
ədəfindən  dağıdılıb-yandırıldığı  üçün  xarabalığı  qanlıtəpə  adlanan 
Er-ebu-ni (
İrpuini)
 
qala
sının mənası «Ərən-qala» deməkdir; qədim azər türkcəsində er-
ebi  «
ər-evi» (ərən evi),  adın  sonluğu  isə  urartu  dilində  yeradlarına  qoşulan  şəkilçidir. 
Bura g
ələn haylar yerli deyimi hayca Arin-berd «Ərin qalası» şəklində işlətmişlər. Yerli 
türkl
ər urartuların işlətdiyi qədim İrebuni adını İrəvan şəklində günümüzəcən yaşatmış-
lar.  
 
242 
                                                 

Çuxur-S
ə’d şəklində yazılması da yanlışdır, bu ad rus, hay qaynaqlarında 
Sakat kimi qeyd olunur. 
Sakat adı isə sonrakı saatlı boylarının adında və 
Pir-
Sahat yeradında təkrar olunmuşdur. Hurri dili kimi, urartu dili sözlə-
rinin az 
olmasına baxmayaraq, bəzi türk-urartu paralellərini seçmək olur: 
türk 
urartu 
       
anlamı 
baba-(
dağ) 
m
ən 
su  
sıra 
tut- 
de- 
apar- 
ər (kişi) 
ərsə (ərçə) 
uruq 
qab 
ç
ən 
eb (ev, oba) 
abad 
göz
əl 
baba 
me(n) 
tsu 
şer-i 
tu- 
ti- 
par- 
ir, er-i, eir  
ar-
şe 
urudan-i  
kap-i 
şan-i 
eb-an-i 
abad-i 
gazul-i 
dağ 
m
ən ( I şəxs əvəzliyi) 
su, göl, d
əniz 
sıra 
tutmaq, 
əsir almaq 
dem
ək, danışmaq 
aparmaq (*al-par 
>
apar) 
xalq 
g
ənc 
soy, n
əsil 
qab, ölçü, ç
əki vahidi 
qab 
bölg
ə, ölkə 
m
əbəd, yaşayış məskəni 
göz
əl, yaraşıqlı 
O 
çağlarda urartu yazılarının qeyd etdiyi kimi, Arazdan yuxarıda az 
(
sonrakı azər), ulduz (ultuza) boylarının yaşadığı ərazilər «Kuarli ölkəsi» 
adlanırdı.
470
 Ola  bilsin  ki,  ku
ərli,  kuarçi  (kuarzi)  sözləri  etnonim  yox, 
lulu  v
ə  hunlar  kimi,  Kuərə  (Kuər)  tapınan  boylara  verilən  ümumi  addır. 
Arame vax
tında çarın əsas şəhəri kimi Arzaşku şəhərinin adı çəkilir. Araz 
çayı  ilə  Mərənd
 
ara
sında
 
olan
 
bu
 
şəhərin
 
adı
 
sonralar  Arazboyu  rast 
g
əldiyimiz Araz-barı, Araz-dəyən modeli ilə yaranmış Araz-aşku sözüdür. 
O 
çağlarda Araz sözü Azərbaycanda tanrı, boy və çay adı kimi işlənirdi.
  
Uduri-etiuni adlanan Göyc
ə hövzəsinə bir neçə yürüşü olan urartu-
ların
 
burada 
yazıları
 
qalıb.
 
Yazılardan bəlli olur ki,
 
urartular buradan
 
doğu 
t
ərəfdə yerləşən dağlıq bölgələrə
 
d
ə hücum etmişlər. Sadalanan adlar
 
sıra-
sında Ku-Albani adı diqqəti çəkir,
 
çünki bir neç
ə əsr sonra burada
 
Alban 
dövl
əti qurulmuşdur. Göycənin batısında qeyd olunan luer boyadı sonralar 
470
 
Меликишвили, 1954, 57, 65-66. 
 
243 
                                                 

burada Loru (P
ənbək) adında görünür.
471
 Kürün 
yuxarı axarında Kuriani 
bölg
əadı hələ o çağlarda bu çayın Kür (Kur) adlandığını bəlli edir. Türk-
urartu paralell
ərinin məna çaları mətn daxilində daha aydın seçilir. Məsə-
l
ən; «Sarduri oğlu İşpuini 
gazuli 
urişxi
  (
yaraşıqlı vuruş silahı) və 
niribi 
gazuli
 (göz
əl heyvan) ərməğan verdi». Burada urartu dilindəki gazuli sözü 
asur dilin
ə damqu (gözəl, təmiz, yaraşıqlı) sözü ilə tərcümə edildiyindən 
b
əlli olur ki, urartuca gazuli bizim gözəl sözümüzdür.
472
   
Urartu 
qaynaqlarında xeyli türkcə şəxs adları vardır: Başat (Basat), 
Batu,  Ata,  Dada,  Tsinalibi  (Çin-Alp),  Qapur.  Bu 
baxımdan, son urartu 
çarı Rusanın atasının türkcə Erimen (e-ri-me-na) adı diqqəti çəkir. Bəzi 
hurri-urartu 
tanrıadları (Teşub-Teyşeba, Şimiqi-Şivini) eyni olsa da, fərqli 
urartu teoniml
əri vardı; baş və savaş tanrısı Haldi, Günəş tanrısı Ardi. 
 
Urartu 
yazılarında sadalanan tanrılar 
sırasında  yerli  türk  boylarının  tapınaq  və 
iy
ə  adları  da  yer  tutur.
473
 Bel
ə  ki,  Urartu 
çarı Menuanın urartu tanrısı Haldi (Xaldi) 
il
ə  yanaşı,
 
Kuera 
tanrısına  da  anıt  yazısı 
var
dır.
474
 
Ən qədim türk boylarından olan 
lulu dilind
ə
  
ki-ú-ru-um
 
(kiur)
 
sözü «
tanrı»
 
anlamı  bildirir.
475
 Qaynaqlardan  bu  da 
b
əllidir ki, həmin sözü (kuər) eyni anlam-
da hunlar da 
işlətmişdir. Araz çayı qırağına 
g
ələn  urartular  burada  yerli  boyların  tapı-
naq
larında eşidib gördüyü Araz (
D
a-ra-za-
a), Xudu (Xutu-ni) teoniml
ərini yazılarında 
əks  etdirmişlər.  Urartu  tanrıcası  Arubani 
adında arı-banu «təmiz-saf xanım» anlamı 
471
 Loru bölg
əsində xristianlaşma çağlarında haylaşan luərlərin türkizmlərlə dolu olan 
loru dialekti hay dilind
ən çox fərqlənir. 
472
 
УКН, 126-126. 
473
 
Bunların sırasında 
D
İrmuş (ermiş), 
D
Alaptuş (alıb-düş),
 D
Taraini (
tarı, tanrı),
 D
Elipri  
(
alıp əri =Alpər) kimi təkibi türk sözlərinə oxşayan adlar da vardır (УКН, 145-147). 
474
 
ВДИ, 1951, №3, 181. 
475
 
Меликишвили, 1954, 125. 
 
244 
                                                 

görünür,
 
Atbini 
tanrıadında isə at-bin tərkibi (ata minən), «süvari» anlamı  
mümkündür.
476
 
Urartuların Turanu
 
teoniminin turan
 
sözü
 
olması isə quşqu
 
do
ğurmur,
 
çünki etrusklar h
əmin
 
çağda buradan
 
Turan teonimini 
İtaliyaya
 
apar
mışlar.
 
Göründüyü  kimi,  t
əkcə  teonimlər  sırasında  bir  neçə  urartu- 
türk paralell
əri aşkar
 
etm
ək
 
olur,
 
ancaq türkl
ər bunları iyə, urartular isə tanrı 
adı kimi
 
işlədir:  
D
Araza,
 
D
Atbini,
 
D
Arubani,
 
D
Kuera
 
(Que’r
ā),
 D
Xutuini,
 D 
Turanu. 
Quzey
 
v
ə
 
Güney Az
ərbaycan bölgələri
 
arasında
 
əlaqə hər iki tərəfdə 
eyni
 
adlı boyların yaşaması və bölgələrarası gediş-gəliş ilə görünür. Belə 
ki,  Gümrü  bölg
əsində işgi-qul boyundan Saqaştar adlı başçının Manaya 
getm
əsinə aid məlumat verilir.
477
 Urartu 
qaynaqları təkcə kuman boyunun 
adını əks etdirən bir-birindən xeyli uzaq üç yer və boyadı çəkir: Göycə 
gölü  hövz
əsində kaman boyu; Musasirlə Asur arasında Kuman bəyliyi; 
Orta  Anadoluda  sonralar  Komaniya  adlanan  Kuman  bölg
əsi. Urartuların 
getdiyi 
ən uc bölgələrdə belə, türk onomastikası vardır; bunun örnəyini 
Diyar
bakırdan batıda Kumuq və Xəzərə yaxın, Əhərdən doğunda Polad 
bölg
ələri, quzeydə Kur (Kür), güneydə isə Bars bölgələri əks etdirir.  
Bel
əliklə,
 
IV-I  minill
ərboyu prototürk Atayurdunun
 
sınır
 
bölg
ələrinə 
g
əlib
 
yerl
əşən sumer, akad-asur, het və irani etnoslardan fərqli olaraq, II 
minilin 
başında  və  sonlarında  bura
 
g
ələn  qafqazdilli  hurri-urartu  boyları 
daha 
yaxın qonşuluqda yerləşmişlər.
 
İkiçayarasının quzeyi
 
v
ə
 
Van
 
hövz
ə-
sind
ə məskunlaşan bu boylar sonralar başqa xalqlar tərəfindən assimilya-
siya olunub dilini 
itirmişdir. Lakin kompakt yaşadıqları quzey-batı bölgə-
l
ərdə dillərini saxlamışlar. Herodotun vaxtında Doğu Anadoluda ermən, 
matien, subar (sa-sper) türkl
əri ilə yanaşı, qafqazdilli alarodi boylarının 
da 
yaşadığını görürük. Urartu yazılarında adı keçən Kulxa sonra qafqaz-
dilli Kolx bölg
əsinin əsasında durur. 
 
5. Yunan. Bizans
  
Əsl yunan tarixi m.ö.VIII əsrdən başlasa da, bəzi yunan boyları bir 
neç
ə əsr
 
önc
ə Balkan yarımadasının quzeyindən enib,
 
güney bölg
ələrdə 
yerl
əşmişdi.
 
Onların keçdiyi yollar boyu arxada qalan xarabalıq və yanğın 
476
 Troya -Türk 
əlaqələri üzrə tanınmış yazar Rəşid Saffət Atabinən soyadı daşıyırdı.  
477
 T
əəssüf ki, 27 sətirlik bu yazının kiçik bir parçası verilib: 
İ
sa-ga-
aş-tar-a LUGAL 
İ
iş-gu-qu-ul-xi-e  u-la-bi KUR ma-na-i-di  
İ
a-ta-‘a-a… «
İçgiqul boyunun bəyi Saqaştar 
Manaya getdi, Ata…» 
(
УКН
, 286). 
 
245 
                                                 

izl
əri göstərir ki, bu miqrasiya Ege və Krit-Miken kulturu adı ilə bəlli 
olan  m
ədəniyətinin  dağılması  ilə  nəticələnmişdi.  İnsan  yaşayışının  izi 
Yunanıstanda m.ö. IV minildən o yana getmir. Burada m.ö. III minildən 
üzüb
əri  başlanan  mədəniyətin  yaradıcılarının  hansı  xalqa  mənsub  ol-
ması bəlli deyil
.
478
 
Lakin 
onların bu regionda m.ö. II minilin əvvəlindən 
yaratdığı mədəniyət, özəlliklə, m.ö.XV əsrdə güclü zəlzələ ilə sona çatan 
Krit 
adasındakı  yüksək  Minoy  kulturu  dağılmamışdan  bir-iki  əsr  öncə 
yüks
ək  mərhələsinə  çatmışdı.  Arxeoloqların  tapdığı  yazı  nümunələri, 
əşyalar,  yüksək  zövqlə  tikilmiş  binalar  heyrətedici  estetik  gözəlliyi  və 
mük
əmməlliyi ilə seçilir. Egey mədəniyətinin aparıcı qollarından biri də 
Kiçik 
Asiyanın  batı  yaxasında  salınmış  Miken  şəhəri  idi.  Yunan  boy-
larının m.ö. XIII əsrin sonundan başlanan Makedoniyadan güneyə miqra-
siyası müxtəlif çağlarda bir neçə dalğa ilə gerçəkləşmiş və buradakı yerli 
m
ədəniyəti məhv etmişdir. Hətta buradakı yazı-əlifba 4-5 əsr gündəmdən 
çıxmışdır.
 
Önc
ə
 
materikd
ə,
 
so
nrakı  əsrlərdə  isə  yaxın
 
adalarda  yerl
əşən
 
yunan 
boyları bir neçə əsr ərzində Anadolunun batı yaxalarında koloniyalar
 
qura 
bildi. 
Artıq m.ö. V-VI əsrlərdə Qaradəniz sahilləri yunan koloniyaları ilə 
şəbəkə yaratmış və Azov dənizi yaxalarına qədər çatmışdı. Məhz burada 
yunan-türk 
əlaqəsi daha qabarıq şəkildə saqa boyları ilə təmasda görünür. 
Lakin  yunan-türk 
əlaqəsi daha əvvəllər Aralıqdənizi hövzəsində olmuş-
dur, çünki mifoloji v
ə qədim dil paralelləri saqa-yunan əlaqəsindən öncə 
vardı və görünür, bu əlaqədə Troya və Etrusk boyları içində olan türklər 
vasit
əsilə  yaranmışdı.  Sonrakı  əlaqələrsə  Makedoniyalı  fateh  İskənlərin 
(Aleksandr) 
yürüşü ilə bağlı ellinizm çağı, daha sonra isə Bizans çağına 
aiddir.     
Yunan  elind
ə m.ö.
 
I  minilin  ilk 
əsrlərində hansı siyasi qurumların 
olması tam aydın deyil, lakin yunan köçlərinin pilon (filon) şəklində gə-
lib yerl
əşməsi məlumdur. Yunanca «uruq», «boy» anlamında phylon sözü, 
Spartada is
ə həmin anlamda oba sözü işlənirdi, bu sözün «kənd» mənası 
da 
vardı.
479
 
Maraqlıdır ki, bu bölgələrdə «klan», «uruq» anlamında oikos 
478
 
Сергеев, 1948, 65. 
479
 Oliva, 1971, 78; Sparta 5 obadan ibar
ət idi (Сергеев, 1948, 151); Hələ antik çağda 
Hesix  (Hesych)  yunan  sözl
ərini  izah  edərkən,  oba  sözünün  «kənd,  qəsəbə»  anlamını 
qeyd 
etmişdir (Яйленко, 1990, 11). 
 
246 
                                                 

sözün
ə də rast gəlinir ki, bu da türkcə ok (
>
oyk) il
ə uyğundur.
480
 Bu 
çağ-
larda «
başçı» anlamında yunan dilinə keçmiş basil sözü yunanca eyni an-
lamlı patrike sözünü üstələyirdi. Hətta soy-uruq başçıları basil adlanırdı. 
Bel
ə ki, Afinada 4 filobasiley (uruq başı) vardı. Homer çağına (m.ö.VIII) 
q
ədər
 
yunanlar
 
möht
əşəm
 
sivilizasiyanın
 
xarabalıqları
 
üz
ərində
 
h
ələ kənd 
v
ə şəhərin fərqlənmədiyi polislərdə tikilən çiy
 
k
ərpiç evlərdə yaşayırdı-
lar.
 
Yunan toplumunda 
yaşayış yerilə bağlı işlənən sözlər sırasında koma 
v
ə demos (əvvələr dam-os) terminləri də diqqəti çəkir, çünki bunlar azər 
v
ə yunan dillərində ortaq söz kimi işlənir. 
Yunan k
əndləri böyüyüb şəhərə çevrildikcə, ətraf bölgələrlə iqtisa-
di,
 
m
ədəni  və  ticarət  əlaqələri  genişləndikcə  toplumda
 
əkin-biçin,  hey-
vandarlıq, sənətkarlıq, tikinti yüksək templə inkişaf edirdi. Söz sənəti və 
dini 
tapınaqlar sistemə düşür, elmi biliklər artırdı. Bu inkişafa təkan ve-
r
ən amillərdən biri də ətraf ölkələrdə yaranan yunan koloniyaları ilə sıx 
əlaqə, həmin ölkələrdə yunan «lobbisi» idi. Artıq m.ö.
 
VIII-VII 
əsrlərdə 
yunan 
şəhərləri kiçik dövlət şəklini almışdı. İki-üç əsr sonra isə Misir və 
Mesopotamiya  m
ədəniyətindən  yaradıcı  şəkildə  bəhrələnəmiş  yunanlar 
qonşu ölkələrin həsəd aparacağı mədəniyətə sahib idi.  
 Pers 
çarı Daranın m.ö. 515-514-də Avropa saqaları (skitlər) üzərinə 
yürüşü uğursuz olsa da, Trakiya və Kiçik Asiyanın batı bölgələri perslərin 
n
əzarəti altına düşdü. Bölgə bəyləri (tiranlar) persyönlü siyasət aparmaq 
zorunda  idi.  Bu  durum  yunan 
şəhərlərində həm tiranlara, həm də xarici 
müdaxil
əyə qarşı demokratik idarə uğrunda mübarizəyə təkan verdi. Bir-
biril
ə daima çəkişən yunan şəhər-dövlətləri m.ö. 500-478-ci illər arasında 
davam ed
ən pers-yunan savaşında birləşib, qüdrətli dövlətə çevrildi.  
Afina dövl
ətində aparılan yeni reforma uğurlu oldu.
 
Bel
ə ki, püşkat-
ma il
ə seçilən strateqlər, 500-lük şura (bule), xalq məclisi (ekklesia), çoxlu 
üzvü olan xalq m
əhkəməsi (geliea) əsl xalq suverenitetinin təntənəsi idi. 
Qadınlar
 
v
ə təbii ki, çoxsaylı qullar bu səsvermədə iştirak etmirdi.
 
Əgər 
arxont  daha  çox  sosial  m
əsələləri idarə edirdisə, strateq hərbi və dövlət 
m
əsələlərinə baxırdı. Bu çağda Afinanın ətraf bölgələrlə ittifaqı genişləndi, 
xüsusil
ə  Perikl  strateq  olanda  (m.ö.
 
443-430)  m
ədəniyət  sahəsində 
quruculuq 
işləri xeyli irəli getdi. Ancaq Afina ilə Sparta arasında davam 
480
 Az
ər dilində koma, daş koma, dam sözləri vardır. Antik dövr yazarlarının əsərlərində 
d
ə «kənd, qəsəbə, məskən, bölgə» anlamlarında tas koma, koma, dem (demus) sözləri  
işlənmişdir (Яйленко, 1990, 11-13);  Ola bilər ki, azər dilində koma və dam sözləri hin-
davropa kök
ənli dildən alınmadır. 
 
247 
                                                 

ed
ən Peloponnes müharibəsi (m.ö.
 
431-404)
 
Afinanın məğlubiyətilə qur-
tardı.  Az  sonra  nüfuzunu  itirən  Sparta  perslərlə  müharibəyə  cəlb  olunub 
z
əiflədi. Artıq Makedoniya güclənməkdə idi. İskəndərin Asiya ölkələrinə 
yürüşü yunan toplumuna yeni imkanlar açdı. 
Antik 
çağın ən qüdrətli cahangiri olub, bir çox xalqların mifik-epik 
q
əhrəmanına çevrilən İskəndər Misirdən Hindistana, Orta Asiyaya qədər 
böyük 
ərazini az müddətdə işğal etmiş,
 
ellinizmin  bu
 
ərazilərə
 
t
əsir
 
etm
ə 
imka
nı  yaratmışdır.  Lakin  İskəndər  öləndən  sonra  bu  nəhəng  imperiya 
Misir, Suriya v
ə Makedoniya kimi üç böyük dövlətə parçalandı. Suriyada 
Selevkil
ər, Misirdə Ptolemeylər sülaləsi hakimiyəti yürütdü. Selevk çarı 
III  Antiox Roma  ordusuna  m
əğlub
 
olandan  sonra  Selevk  dövl
əti parça-
landı və getdikcə doğu bölgələr Part, batı bölgələr Roma imperiyasının 
nüfuzu 
altına düşdü. Nəhayət, m.ö. 63-də Suriyada son Selevk bölgəsi 
d
ə romalıların əlinə keçdi.
 
Özünü Roma 
imperiyasının varisi sayan Yu-
na
nıstan IV-VII əsrlərdə Bizans imperiyasının siyasi mərkəzini bura kö-
çürmüşdü. Vaxtaşırı davam edən Sasani-Bizans müharibələri Anadoluda 
gets
ə də, bu savaşlara Azərbaycan türklərindən cəlb olunanlar gah bu, gah 
da  dig
ər  tərəfə  yardım  edirdi.  Bu  illər  ərzində  yunanlar  doğu  ölkələrlə 
h
əmişə
 
əlaqədə olmuş,
 
hunlardan  Altaya  q
ədər elçi göndərmişlər.
 
Bizans 
qaynaqları türklərin tarixi üçün əvəzsiz bəlgələr verir.
481
 
Troya bir növ türk 
dünyası ilə yunanlar arasında körpü rolunu oyna-
mışdır. Yunan yazarlarının əsərlərində Troya ilə bağlı məqamlarda türk 
sözl
əri  ortaya  çıxır.
482
 Homerd
ən  üzübəri  əldə  olan  epik,  mifik, 
epiqrafik, yol qeydl
əri, bioqrafik, fəlsəfi, tarixi və coğrafi əsərlərdə bu və 
481
 
İskəndər və Selevkilər çağında yunan-makedon əskərlərinə ayrılan torpaqda onların 
yerlil
ərlə qarışması görünür. Olsun ki, vaxtilə Muğan-Xəzər arasında olmuş Yunan-şəhər 
d
ə o çağlarda yunan koloniyası imiş. Vaxtilə pers çarının Xəzərin güneyindən Anado-
luya köçürüb, sonralar Lidiyada Hirkan-çuxuru adlanan bölg
ədə yerləşdirdiyi hirkanlı-
larla  burada  oturan 
makedonialı  əsgərlərinin  qovuşması  buranın  «makedon-hirkan 
polisi» 
adlanmasına səbəb olmuşdur (ИДВ,
 
II,
 
1983,
 
336); Görünür, bu cür 
qarışıq yaşa-
yanlara  «
qatılmış» anlamında qatıq (katık)
 
demişlər.
 
Lakin  Roma 
imperiyası çağında 
Asi
yanın bəzi
 
bölg
ələrində
 
sosial
 
termin  kimi 
işlənən kateq (κάτοικοι)
 
sözünün  anla-
mını  müəyyən  etməyə  çətinlik  çəkən  tədqiqatçılar,  hər  halda,  onun  kənddən  kənarda 
yaşayan  əskərlərdən
 
f
ərqli
 
olaraq,  k
ənd  camaatı
 
il
ə
 
birg
ə  yaşayanlara
 
aid
 
olduğunu
 
güman 
etmişlər (Бикерман, 1985, 95-98).   
482
 T
əkcə  Apollodorun  «Bibliothekh»  kitabında  Piriam  (Piri)  və  oğlu  Aleksandrın 
ikinci 
adı
 
Paris (
Barıs),
 
Sandok
 
(Sandak),
 
Oyma (
qız
 
adı)
 
kimi
 
xeyli türkc
ə
 
adlar
 
vardır.
 
Burada 
troyalı Peleqonun oğlu Asteropey Aksiy çayının oğlu kimi verilir (Аполлодор, 
86); 
 
248 
                                                 

ya  dig
ər  türk  boyu  haqqında  bəlgələr  vardır. «Koroğlu  dədədir,  çıxma
 
sözünd
ən» deyimi
 
Herakl-
Koroğlu paralelliyindən, bu obrazın ilkin mifik 
dövründ
ən xəbər verir.
483
 
Homerin t
əsvir etdiyi Təpəgöz «Dədə Qorqud» 
kitabında  təkrar  olunur.  İki-üç  minillik  tarixi  olayları  uzlaşdırıb  eyni 
zamana salan 
Oğuz dastanları kimi, «İliada» və «Odisseya» poemaları da 
XIII-VIII 
əsr tarixi hadisələrini sıxıb bir zaman kəsiyinə salmışdır. Antik 
çağ ədəbiyatında geniş yer tutan Apollonun kahini müdrik Abar (Abaris) 
saqa  boyundan  idi.  Ovidi  onu  qafqaz
lı  sayır
.
484
 
Abaris  kimi,  yeddi 
müdrikd
ən  biri,  saqa  şahzadəsi  Anaxars  haqqında  da  gərəkli  bəlgələr 
vardır. Qədim türk bilgəsi Anaxarsdan IV bitikdə geniş bəhs olunmuşdur.