 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

5. German 
boyları  
Hindavropa 
xalqlarının bir qolu olan germanlar quzey (skandinav), doğu (ostqot) 
v
ə  sonralar  formalaşan  alman  xalqının  özəyini  təşkil  edən  batı  boylara  (vestqot) 
ayrılmışdır.  Avropada  hunların  hegemonluğuna  qədər  vestqot  və  ostqot  boyları 
Avropanın böyük bir hissəsinə yaylmış və Roma imperiyasının bir çox əyalətlərini zəbt 
etmişdi.  Ermanarixin  başçılığı  ilə  Qaradəniz-Azaqdənizi  yaxalarına  gəlmiş  ostqotlar 
hunlara  m
əğlub olur. Bir əsr boyu hunlara tabe olub, bəzi savaşlarda onların müttəfiqi 
kimi 
iştirak edən doğu german boyları ilə türklərin əlaqəsi intensiv olmuşdur. Daha sonra 
german-türk 
əlaqələri Avropanın göbəyində dövlət quran avar türkləri ilə gerçəkləşmiş-
dir  v
ə  doğu  german  boyları  sonralar  bulqar,  xəzər  və  daha  sonralar  peçeneq,  kuman-
qıpçaqlarla da qarşılaşmışlar.  
Avropada  IV 
əsrin  son  rübündən  başlayaraq,  Atilla  çağı  və  ondan  sonrakı 
dövrl
ərdə  türk-german  əlaqələri  bəllidir  və  bu  barədə  xeyli  ədəbiyat  vardır.
617
 Lakin 
hunlara  q
ədərki  türk-german  əlaqələri  haqqında  isə  indiyə  kimi  elmi  araşdırma 
aparılmadığından  mövcud  bəlgələr  diqqətdən  kənarda  qalmışdır.  Halbuki  belə  bəlgələr 
sırasında  germandilli  Skandinav  xalqlarının  saqaları  mühüm  yer  tutur.  Qədim  türk-
german
 
kon
taktı
 
saqalarda,  german  runik
 
əlifbasında,  german  dillərində,  folklor  və 
mifologi
yasında
 
əks olunmuşdur.
618
 
Norveçd
ən 870-930-cu illər arasında İslandiyaya köçən germanlar 
arasında nəsildən-nəsilə ötürülən qədim soy yaddaşını qələmə alanlar da 
vardı. Skandinav xalqları arasında geniş yayılan İsland saqalarını ərsəyə 
g
ətirənlər həmin soy yaddaşına uyğun yarımifik, yarıtarixi olayları dastan 
şəklinə salmışlar. Öğuznamələri xatırladan İsland saqalarında as boyları-
nın Skandinav bölgəsinə Asiyadan gəlməsi qeyd olunmuşdur. Öncə saqa 
v
ə  tarixi-coğrafi  əsərlərdə,  həm  də  Bibliya  gələnəyilə  yazılan  abidələrdə 
türkl
ərlə bağlı bir neçə epizodu gözdən keçirək.  
Saqalarda «türk» motivinin izi o q
ədər dərindir ki, hətta İsland tarix 
elminin 
əsasını  qoyan  Ari  Thorgilsson  (1067-1148) «İslandlar  haqqında 
kitab» 
adlı əsərində islandların formalaşmasında iştirak edən boylardan 
616
 Avropada macar v
ə başqa finuqor boylarına qarışan bəzi türk boyu assimilyasiyaya 
uğramışdır. Udmurt elinin quzey-batısında yaşayan besermən boyu da yerli udmurtlara 
qarışıb dilini itirən bulqar uruqlarından sayılır (Тепляшина, 1970, 243). 
617
 Pritsak 2000, 509. 
618
 
B
əzilərinə görə, germanlar runik yazını etrusklardan almışdır (ИДМ, II, 1983, 420). 
Lakin n
əzərə almaq lazımdır ki, etrusk, finikiya və türk runik yazısı eyni mənşəlidir. 
 
323 
                                                 

danışarkən  sviar  boylarının  konunqu  Nyerdin  adını  türklərin  konunqu  
kimi qeyd etdiyi 
İnqvi adından sonra vermişdir.
619
 
«Ölk
ələrin təsviri
 
(III)»
 
adlı əsərdə türklərin Skandinaviyaya
 
g
əlmə 
tarixinin çox q
ədim olduğu vurğulanır və bu faktın «həqiqəti əks etdirən 
əksər abidələrin giriş hissəsində olması» qeyd olunur.
620
 H
əmin qaynaqda 
Trak (Frak) ölk
əsinin adı da qədim türklərlə bağlanır:  
 «Quzey  [skandinav]  dilin-
d
əki bütün doğru hekayələrin əv-
v
əlində deyilir ki, quzeydə türklər 
v
ə Asiyadan [gələn] insanlar məs-
kunlaşmışdı…»; «Trakiya həm də 
Grek ölk
əsi adlanır, orada əvvəllər 
Yaf
əs oğlu Tiras yaşayırdı. Türk 
adlanan  xalqlar  ondan  tör
əmişlər. 
Trakiyanın  yanında  [indi]  Unqar 
ölk
əsi və Bolqar ölkəsi yerləşir».
  621
  
Bibliya  g
ələnəyi  ilə  yazılmış  «Nuh  oğullarının  məskunlaşması» 
adlı əsərdə də Norveç ölkəsi Yafəs oğlu Qamər ilə bağlanır. Azərbaycan 
is
ə bu abidədə Alban-Aran ölkəsi kimi verilir.
622
 
Skandinav  abid
ələrində  as  adlı  boyların  Asiyadan  gəlməsi  fikri 
geniş yer tutur. Belə ki, əksər abidələrdə Odin adlı tanrının Troyadan, 
yaxud  As  ölk
əsindən çıxıb, Azaq dənizi yaxasındakı Skitiyaya, oradan 
da Skandinav elin
ə gəlməsi əks olunmuşdur. Kiçik Asiya - Skitiya (Saqa 
eli) -  Skandinaviya  yolu  is
ə Qafqazdan keçir.
623
 Güney  Qafqaza  aid 
ən 
619
 
İngvi  Tyrkja  konungr  «конунг  тюрков  Ингви»  (ДГНТ,  СССР,
 
1991,
 
113,
 
21-ci 
qeyd). 
620
 Vaxtil
ə latın dilinə çevrilmiş həmin hissə «Fragmentum vetus İslandicum Historico-
Geographicum de rebus Dano-Norvegicis» 
adlanır. 
621
 «Urrhaf allra frasagna i Norrænni tungu þeirri er sanindi fyilgia, hofz, þa er Tyrkir 
ok Asia menn bygdu nordrit…»; «Trakia þat er alt eitt ok Grikland, þar bygdi fyst Tiras 
son Japhets Noa sonar. Fra honum er komin þiod su er Tyrker heita. Hia Tracia stendr 
Ungera land ok Bolgera land» (SRD, t. II. 34-37).
 
622
 
ДГС, 133-134. 
623
 
Saqaların birində Qafqaz adı Kapaqus (oğuz qapısı?) şəklində keçir (ДГС, 66). 
 
324 
                                                 

q
ədim yazılı qaynaq olan Urartu yazısında isə Az ölkəsi qədim oğuz yur-
du olan indiki 
İrəvan çuxurunu əhatə edir.
624
 
Q
ədim island dilində As, Æsir sözləri «tanrı» anlamında işlənmiş-
dir.
625
 
Yuxarıda  etrusk-türk  əlaqələrindən  danışanda  aisar  sözünün 
etrusk dilind
ə də “tanrılar” anlamı daşıdığını demişdik.  Nəzərə alsaq ki, 
as v
ə aiser şəklində tələffüz olunan bu sözlərdə Skandinav ölkəsinə gələn 
as  boyunun 
adı  əks  olunmuşdur,  onda  onların  Azərbaycan  türklərinin 
q
ədim  boyları  ilə  as//az  və  aiser
//
az
ər  paralelliyi  ortaya  çıxır.  Dünya 
şöhrətli  norveçli  alim  Thur  Heyerdal  bu  asların  məhz  azər  eli 
Az
ərbaycandan Norveçə getdiyini dəfələrlə gündəmə gətirmişdir. 
Az
ər  ölkəsindən  İslandiyaya  qədər  gedib  çıxan  as  boylarına  aid 
m
araqlı tarixi məlumat XIII əsrin əvvəlində yazılmış «Kiçik Edda» əsə-
rind
ə verilmişdir.
626
 Mü
əllif burada yazır ki, İsveçdə yerli əhali indiyəcən 
gördüyü  insanlara  b
ənzəməyən Asiyadan gəlmiş bu gözəl görkəmli qərib 
asları maraqla qarşıladı, onlara ərazi verdi. Yerlilərlə evlənmələr asların 
sayını artırdı və Odin oğlu İnqvi ilə buradan Norveçə keçdi. S. Sturluson 
qeyd edir ki, o dövrd
ən çox zaman keçsə də, hələ də yazılı qaynaqlar as-
ların Asiyadan gətirdiyi adları saxlayır.
627
  H
əmin saqada Troyanın «türk 
ölk
əsi» olması, Avropaya «türklərin ölkəsindən gələn asların» buraya 
«türk  ad
ət-ənənəsi gətirməsi» və burada türklərin vərdiş etdiyi qanun-
ların tətbiq olunması kimi ifadələr vardır.
628
 
Göründüyü kimi, t
əkcə bir İsland abidəsi 3 minil əvvəl qədim Tro-
yadan Avropaya ged
ən və özü ilə türk adlarını, türk törə-qanunlarını apa-
ran as boyu 
haqqında nə qədər fakt verir. Ona görə də öz ulu babalarının 
624
 
ХПИДВ, I, 1980, 303-304;  ТУ, 1985, 22-23. 
625
 
Исландско-русский словарь. М. 1962, 49. 
626
 Snorri  Sturlusonun  1222-1225-ci  ill
ər  arasında  İslandiyada  qədim  saqalardan 
istifad
ə  edərək  qələmə  aldığı  bu  əsərdə  göstərilir  ki,  as  boyu  Troya  (Tur-ova) 
şəhərindən  çıxıb  Avropanın  quzeyindəki  Saks  ölkəsinə  gəlir,  sonra  yerli  əhali  ilə 
qaynayıb-qarışan  aslar  çoxalaraq,  daha  quzey  bölgələrə,  indiki  İsveç  və  Norveç 
ərazilərinə yayılırlar. 
627
 
Bu saqada as boyunun 
adı ilə ortaya çıxmış Asqard (As yurdu, As kəndi) toponimi, 
Aslauq, Asdis 
şəxs adları vardır. Buradakı bəzi şəxslər türk adlarına bənzər adlar daşıyır: 
Anar, Torkel (Türkel), At
lı, Qamlı, Yekul, Eqil, Elli, Eyrik, Qanqleri, Buri (Börü), Qunn, 
Qunlauq, Eynar, v
ə s. Burada tanrı Odinin 12 epitetindən biri də island dilində «qoşun 
başçısı» anlamında işlənən ərən (herən//herran) sözüdür
 
(МЭ, 1970, 15).
 
628
 
МЭ, 1970, 10-12. 
 
325 
                                                 

izini Qobustan 
qayalarında axtaran məşhur norveç alimi Thur Heyerdala 
baxanda,  az
ər  türklərinin  kökünü Monqolustan  çöllərində  axtaran tarix-
çil
ərimizi və türkoloqlarımızı anlamaq olmur.  
B
əzi  mütəxəssislər  türklərin  Skandinav  xalqları  ilə  İslamaqədərki 
əlaqəsini  hun  və  xəzər  boyları  ilə  bağlamaq  istəmişlər.  Doğrudur,  hun, 
avar, bulqar v
ə xəzər boylarının germanlarla sıx əlaqəsi olmuşdur və sa-
qalarda h
əmin çağlara aid bəlgələr də (Bulqar, Alban, Aran və s.) vardır. 
Hun 
çağından başlanan german-türk əlaqəsinin İsland saqalarında öz ək-
sini 
tapması təbiidir. Belə ki, saqalarda bir çox türkizmlər «Xakon oğlu 
Xakon» 
adlı saqadakı kağan titulu kimi aydın görünür.
629
 Lakin 
yuxarıda 
aslar 
haqqında verilən bəlgələr Troya çağına aiddir. Troya tarixi isə Ho-
merin  q
ələmə aldığı səviyədə İsland qaynaqlarına bəlli idi. Ona görə də 
german-hun 
əlaqəsindən  minil  əvvəl  protogerman  boyları  ilə  as  bayları 
arasında  baş  vermiş  əlaqənin  saqalarda  buraxdığı  izi  german  dillərinin 
daha d
ərin qatında axtarmaq lazım gəlir. Bu baxımdan, türk dillərindəki -
man (qoca-man),  -ar//-
ər (tat-ar, az-ər) kimi şəkilçilərinin german dillə-
rind
ə eyni funksiya daşıması (biznes-men, svi-er, ais-er), «alp» sözünün 
german dill
ərində mifik anlam qazanması və bu tip digər adstrat element-
l
ər asların Avropada germandilli xalqların içində əriməsinin izidir. Belə 
örn
əklər  sırasında  sosial  və  inanc  terminlərinin  görünməsi  protogerman 
çağından xəbər verir: 
Türk dill
əri 
German dill
əri 
Qud(ay) «
tanrı» 
kut-lamaq «salam» 
börü «qurd» 
man «adam» 
Man-
qışlaq (toponim) 
ərən «döyüşçü, əsgər» 
kun «xalq» 
Qod «
tanrı» 
qut-entaq «salam» 
börük «qurd» (MG, 89) 
mann «adam» 
Mann-heym «insan m
əskəni» 
her
ən//herran «qoşun başçısı» (MG, 15) 
konung «
xalqın başçısı» 
Göründüyü  kimi,  mü
əyyən  saqalarda  əks  olunan  bəzi  deyimlərin 
tarixi q
ədim olduğu kimi, burada təsvir olunan olaylar da qədim çağlara 
aiddir.  Saqa 
yaradıcılarına tarixi yaxşı bəlli olan Troya çağından Böyük 
Skitiya 
çağınacan  olan dövr  m.ö.  XII-VII  əsrləri  əhatə  edir. Bu  baxım-
629
 Bel
ə adı Norveç konunqu Xakon Maqniusson (1299-1319) da daşıyır. 
 
326 
                                                 

dan, Urartu 
qaynağında Az ölkəsi adının yazıldığı tarix də (m.ö.VIII əsr) 
xronoloji 
ardıcıllığa uyğun gəlir.
630
 
Əslində bu başlıqdakı «qonşular» sözünü «əlaqələr» 
sözü  il
ə  əvəz  etmək  daha  doğru  olardı,  çünki azər 
türkl
ərinin  bugünkü  doğu  sınırları  Xəzərlə  qapanır 
v
ə burada «qonşu» yoxdur, güney-doğu sınırlar isə 
n
əinki  Əfqanıstan-Pakistana  və  ya  Türkmənistana, 
heç  Xorasana  da 
çatmır.  Lakin  tarixi  coğrafiya  və 
tarixi 
əlaqə,  həm  də  azər  dilinin  yayılma  arealı  baxımından  sadalanan 
bölg
ə  və  ölkələr  haqqında  qısa  bilgi  əldə etməyin  faydası vardır, çünki 
h
əmin ölkələrə səpələnmiş türk boylarının ulu əcdadları Azərbaycandan 
doğuya  gedən  prototürklər  idi.  Bundan  başqa,  kore  və  yapon  dillərində 
türk sözl
ərinin varlığı və kore boylarının yaratdığı Koqure kulturuna türk 
g
ələnəklərinin təsiri aydın göstərir ki, Göytürk imperiyası çağlarında qə-
dim Ön Asiya (Az
ərbaycan)-Altay əlaqələrinin dalğası Koreya və Yapon 
elin
ə qədər daha geniş dairəyə yayılmışdır.
631
 Bu 
əlaqələrin ötəri də olsa, 
630
 Bel
ə ki, İsland saqalarına görə, as boyu Troyadan və ya Az ölkəsindən Skit (Saqa) 
ölk
əsinə və oradan Skandinaviyaya qalxır. Bəllidir ki, Böyük Skit dövləti Azaq yaxa-
sında m.ö.VIII-VI əsrlərdə mövcud idi (sonralar burada skit boylarının başçılıq etdiyi 
lokal  v
ə kiçik dövlətlər m.s.
 
II 
əsrəcən davam etmişdir), m.ö.VII əsrdə isə ikinci Saqa 
dövl
əti  Azərbaycanda  məhz  Urartu  yazılarında  adı  keçən  Az  bölgəsində  qurulmuşdu.
 
Deyil
ənləri  nəzərə  alsaq,  Az  ölkəsindən  as//az  boyunun  Azaq  yaxasındakı  Skit  elinə 
köçü  m.ö.VIII 
əsrdən öncə, Skit elindən Skandinaviyaya köçü isə m.ö.VII əsrdən son-
rakı çağlarda olmuşdur. Hər halda, bu köç Miladdan öncə baş vermişdir. 
     Miladdan önc
ə Azərbaycandan Avropaya gedən boyların içində kaspilər də varmış. I 
əsrdə yaşamış Ovidiy Nazonun yazdığına görə, Dunayın deltasında müasir Tulça şəhə-
rinin yerind
əki qədim qalanı kaspi soylu Egiz və ya Ögüz (Caspios Aegisos) tikmiş və 
ona öz 
adını vermişdir (Publii Ovidii Nasonis. «Epistulae ex Ponto», I. 8 (10-14). 
631
 H
ətta, dilində xeyli türk sözləri olan bəzi hindu (qızıldərili) tayfaların Qafqazdan və 
ya  Orta  Asiyadan  gedib  Berinq 
boğazından Amerikaya keçdiyini yazırlar. Doğrudur, 
Amerikanın quzeyində məskunlaşan tilingit, eskimos kimi bəzi Uzaq-Şərq xalqları bu 
boğazı baydarkalarla yaxın çağlarda, Orta və Güney Amerikada məskunlaşan hindular 
is
ə həmin yolun 8-10 minil öncə hələ quru torpaq olduğu çağlarda keçmişlər. Lakin siu, 
keçua kimi b
əzi hindu boylarının dilindəki çoxlu türkizmlər sırasında tarixi o qədər də 
q
ədim olmayan baldız, bayal (varlı), baka (bağa), yaşçılan (cavan ilan), yotanka (yataq) 
tipli sözl
ərin varlığı göstərir ki, bu sözlərin Amerikaya aparılma tarixi 1500 ildən çox 
deyil. H
əmin çağlarda isə Amerikaya Skandinav ölkələrindən miqrasiyalar olmuşdur. 
Bel
ə ki, İslandiya, Qrenlandiya kimi ölkələrə gedə bilən vikinqlər eyni məsafədə olan 
Amerikaya da ged
ə bilərdilər. Bu baxımdan, yuxarıda haqqında danışdığımız Azərbay-
candan Norveç v
ə İslandiyaya gedib çıxan as boylarının həmin vikinq yürüşlərində işti-
rak  etm
əsi mümkündür. Bəzi hindu dillərində görünən türk sözlərinin linqvistik təhlili 
 
Doğu 
v
ə 
Güney-
Doğu 
qonşular 
 
327 
                                                 

gözd
ən keçirilməsi həm də ona görə lazımdır ki, Ön Asiyadan vaxtilə do-
ğuya gedən prototürk boylarının bir qismi sonralar saqa, hun, oğuz və baş-
qa  adlarla  Az
ərbaycana qayıdıb azər türklərinin bir xalq kimi formalaş-
masında iştirak etmişlər. 
Arxeoloji b
əlgələrdən bəllidir ki, Altayda m.ö. III minilin ortaların-
dan  görünm
əyə  başlayan  Afanasyevo  və  m.ö.
 
II  minilin  son 
əsrlərində 
ortaya 
çıxan Andronovo kulturu batıdan doğuya miqrasiya etmişdir. Ola 
bilsin ki, bu köçd
ə Ön Asiyadan çıxıb Orta Asiya üzərindən Altaya keçən 
prototürk 
boylarından da bəziləri iştirak etmişlər. Lakin afanasyevolular 
v
ə andronovolular içində zəif görünən türk izlərindən fərqli olaraq, Tu-
vada  m.ö.VIII 
əsrdən sonra Aldıbel, m.ö.V-III əsrlərdə Saqlı kulturunun 
türkl
ərə aid olması şübhə doğurmur. Həmin çağlarda Azərbaycanın güney 
bölg
ələrinə aid arxeoloji özəlliyi əks etdirən Taqar kulturu daşıyıcılarının 
batı  türk  boyları  ilə  yaxın  əlaqədə  olması  da  şübhəsizdir.
632
 Tuvada 
Arjan, Altayda 
Pazırıq kupqanları da Ön Asiya mənşəli saqa türklərinin 
basırıq kulturunu əks etdirir. Bu baxımdan, doğuya gedən türklərin ən 
azından  m.ö.  I  minilin  başlarından  Altay  bölgəsində  məskunlaşdığını 
söyl
əmək olar. Həmin minilliyin ortalarından isə monqol-türk birlikləri 
şəklində formalaşıb, vaxtaşırı Çinin quzey bölgələrinə axınlar edən hun 
boyları haqqında artıq Çin qaynaqlarında yazılı bəlgələr vardır. 
n
əticəsində  irəli  sürdüyüm  bu  fərziyə  etnoqrafik  bəlgələrlə  də  təsdiq  olunur.  Hindu 
dill
ərindəki türkizmləri əvvəlki kitablarımdan birində vermişdim (Cəlilov, 1988, 105). 
632
 Arxeoloji b
əlgələr üzərində aparılan son tədqiqlər göstərdi ki, Karasuk kulturunun 
davamı kimi m.ö. IX-VIII əsrlərdə formalaşan bir neçə mərhələli Taqar kulturu lokal 
bölg
ələrdə m.ö. I əsrə qədər davam etmişdir (Боковенко, 2002, 519).
 
 
328 
                                                                                                                        

Önc
ə  Turan,  sonra  Türküstan  adlanan  Orta  Asiya  və  Çinin  quzey-batı 
(
Doğu-Türküstan)  bölgələri,  həmçinin  Monqolustanın  quzey-batısı 
doğuya  gedən  türklərin  zaman-zaman  məskunlaşdığı  bölgələrdir.  Batı 
türkl
ərdən fərqli olaraq, ümumi «Altay türkləri» adı ilə verdiyimiz doğu 
türkl
ərin  müəyyən  bölgələrdə  məskunlaşması  yerli  çin,  monqol,  tunqus-
mancur  boy
ları  ilə  sıx  əlaqə  və  bəzən  də  qaynayıb-qarışma  ilə  müşayiət 
olunurdu. Türk dilini saxlayan saqa v
ə hunlarda müəyyən monqoloid ciz-
gil
ərin ortaya çıxması, saxa (yakut) xalqının tunqus fiziki görkəmi alması 
h
əmin qarışmaların nəticəsi idi. 
Doğrudur,  m.ö.
 
I  minil  boyu 
Saqa  v
ə  Hun  çağlarını  əhatə 
ed
ən  çin-türk  əlaqələri  yazılı 
qaynaqlarda 
əks  olunmuşdur, 
lakin  daha  önc
əki  çağların  ar-
xeoloji  v
ə  etnoqrafik  kultur 
b
əlgələri 
bu 
əlaqələrin 
q
ədimliyini 
göst
ərir. 
Ön 
Asiyadan  prototürk 
boylarının 
doğu  yöndə  ilk  miqrasiyasının  m.ö.  IV  minilin  ortalarında  baş  verdiyini 
n
əzərə alsaq, onda Macar yazarının bu şəkildəki paltarla bağlı verdiyi Çin-
Qafqaz 
əlaqəsinin tarixi şişirdilmiş görünməz.
633
  
633
 Macar 
yazarının Budapeştdə dərc olunmuş məqaləsində deyilir ki, Çində m.ö.3000-
ci ill
ərə aid mumiyalanmış adamın əynindəki qumaş paltar Qafqaz mənşəlidir.
 
İ.Doğa-
 
329 
                                                 

Cin 
dövl
ətinin 
elmi t
ədqiqinə 
yasaq  qoyduğu 
yüzl
ərlə  kurqan-
piramida
nın 
h
əmin  köç  olayı 
il
ə 
ortaya 
çıxmasını da gu-
man etm
ək olar. 
Q
ədim türk-  çin 
əlaqəsi 
doğu 
türk boyla
rının 
m
ədəniyətində 
d
ərin iz bu-
raxdığı kimi, Çin 
m
ədəniyətində 
türkl
ərin təsiri 
d
ə  qabarıq  görünür.  Hətta,  tanınmış  sineloq  Volfram  Eberharda  görə, 
«Türk kulturunun t
əsiri olmasaydı, Çin kulturu yaranmayacaqdı».
634
  
Ön  Asiyadan 
doğuya miqrasiya edib Çinin yaxın qonşuluğunda yerləşən 
türk 
boylarının  yaşam  tərzi,  etnoqrafiyası,  siyasi  durumu  haqqında  çin 
qaynaq
larında  xeyli  bəlgələr  vardır.  Çindən  batıda  yerləşən  türk  ölkələri 
haqqında bilgilər isə, əsasən m. ö. II-I əsrlərdən başlanır və bu çağda Çjan 
Tsyan 
adlı Çin elçisinin batı ölkələrdən əldə etdiyi məlumatlar yer tutur. 
Dig
ər çinli Syuan-Tezan isə VII əsrdə geniş məlumatlı «Qeydlər» əsərini 
batı  ölkələrdə  yüzdən  artıq  bölgəni  17  il  (629-645)  gəzəndən  sonra 
yazmışdır.
635
 Çind
ən  quzey  və  quzey-batıda  yerləşən  türk  bölgələri  və 
türk 
xalqları  haqqında  isə  bilgi  birbaşa  çin-türk  əlaqələrindən  əldə 
olunurdu. Hun-Çin 
savaşlarında Batı qapıları çinlilərin üzünə açılır, batı 
ölk
ələr haqqında məlumatlar çoxalır və həm də dəqiqləşir.  
Çinlil
ər hunları «acıqdı qullar» (syun-nu) adlandırsalar da, bu quzey 
qonşularından çox şey öyrəndilər. Belə ki, çin ordusunda reforma, silah 
v
ə hərbi geyim «hunsayağı» savaşa kökləndiyi üçün bu sahədə türklərin 
çin kulturuna böyük t
əsiri oldu. Çində ilk süvari alayları da m.ö. III əsrdə 
yarandı.
636
 Bel
əliklə, atçılıq gələnəyi olmayan çinlilər süvariliyi hunlardan 
nın kitabından (Doğan, 2002, 2-3) alınan bu şəkil və məlumatın qaynağı belə göstəril-
mişdir:  Lásló  Bárdi,  A  xinjiangi  sırleletek,  Turan,  A  Magyar  Östörteneti  Kutató  es 
Kiadó folyóirata, 4 c. Budapest, 1998, 84. 
634
 Eberhard , 2002, 537. 
635
 
Тугушева, 1991; Sonralar
 
bu 
əsər
 
uyğur dilinə də tərcümə olunmuşdur.
 
636
 
ИДМ, I. 1983, 494. 
 
330 
                                                                                                                        

öyr
əndilər. Çin qaynaqları üzrə tanınmış uzman Bahaəddin Ögəl yazır ki, 
«q
ədim Çində atlı dəstələrin olmadığını kifayət qədər dəqiq bilirik»
.
637
 
Türk  m
ədəniyətindən  bəhrələnmə  Göytürk  və  Uyğur  dövlətləri 
çağında da davam etmişdir.
638
 Tañ sülal
əsi (m.s. 618-907) çağında türk 
kulturu, öz
əlliklə musiqi sahəsində orkestr qurumu və hərbi marşların bu 
sah
ədə çin musiqisinə təsiri böyük olmuşdur. «Hun kimi saz çalmaq mə-
har
ət sayılır» deyən bu dönəmin çinli şairlərindən Yuan Zhen bir şeirin-
d
ə yazırdı ki, ata hular (hun-uyğur) kimi minmək, bər-bəzək taxmaq, dil 
öyr
ənmək dəb halını aldı. Həmin çağın başqa bir çinli şairi də şeirində 
«h
ər kəs öyrənir hu sazını» deyirdi.
639
 
Bugün  Çin 
adının sinonimi olan Kitay adı da türklərdən qalmadır. 
Bel
ə  ki,  öncə  Mancuriyanın  batısında  yaşayan  bir  boya  türkcə  verilmiş 
kıtay adını sonralar rus coğrafiyaçıları Çinin quzey bölgələrinə, sonralar 
is
ə bütöv Çinə aid etmişlər.
640
 
Kıtay adlı boyların sonralar başqord xalqı 
içind
ə yayıldığını görmək olur.  
Bel
əliklə, çin-türk əlaqələrinin tarixi doğuya getmiş prototürk boy-
ları ilə başlansa da, yazılı qaynaqlar m.ö. I minildən İslamaqədər davam 
ed
ən saqa, hun, göytürk, qırğız, uyğur boylarının qurduğu dövlətlərlə olan 
əlaqələrdən bəhs edir. Göytürk yazılarında da çin-türk əlaqələrinə geniş 
yer 
verilmişdir. Batı ölkələrlə doğu ölkələr arasında Altay türklərinin ya-
ratdığı əlaqənin «İpək yolu» ilə gerçəkləşməsi Çinə batı ölkələrin qapı-
sını açdığı kimi, batı ölkələr üçün də Çinin qapısı açıldı. Bu əlaqələrdən 
t
əkcə çinlilər deyil,
 
dig
ər doğu xalqları kimi monqollar da yararlana bildi. 
Bel
ə ki, sonralar Avrasiyanın önəmli hissəsini bürüyən Çingiz xanın qur-
637
 
Юэял,
 
I. 1992, 129. 
638
 Çin 
qaynaqlarında  türkizmləri  araşdıran  uyğur  alimi  Alimcan  İnayət  son  vaxtlara 
q
ədər çinmənşəli sayılan bir sıra sözlərin (inci, çin «doğru», kök, tanrı, tuğ) çin dilinə 
türk  dill
ərindən  keçdiyini  göstərmiş,  uyğur  bilgini  Arslan  Abdullah  isə  bəzi 
t
ədqiqatçıların yanlış olaraq, uyğur dilində çinmənşəli sözlər kimi verdiyi onlarla sözün 
(ayamaq,  tik,  kiçik,  tokumak,  yamamak,  yeñ,  tañ,  yanmaq  v
ə  s.)  çin  dilinə  aid 
olmadığını göstərmişdir (İnayet, 1999; Abdullah, 1999). 
639
 Abdullah, 1999, 210-211; 
İnayet, 1999, 196-197. 
640
 Türk dill
ərində iki omonim çin sözü vardır: biri etnonim (çin xalqı) və etnotoponim 
(Çin  ölk
əsi)  anlamında  işlənən  çinmənşəli  çin  sözüdür,  digəri  əksər  türk  dillərində 
h
əqiqət, doğru, düzgün, gerçək anlamında işlənən türkmənşəli çin sözüdür. Birinci çin 
sözü türk dill
ərinə keçdiyi kimi, ikinci çin sözü də türklərdən çin dilinə keçmişdir. A. İna-
y
ət yazır ki, əski çağlarda [çin] şəklində tələffüz olunub «gerçək, doğru, açıq» anlamı 
bildir
ən bu söz çin dilində zhēn şəklində yazılmışdır (İnayet, 1999). 
 
331 
                                                 

duğu Monqol imperiyasının yürüşləri türk və monqol əskərlərilə gerçək-
l
əşdiyi kimi, daha əvvəllər Saqa və Hun yürüşlərində də monqol əskərlə-
rinin 
iştirak  etməsi  təbii  idi.  Çünki  Altay  türklərinə  qoşulan  monqollar 
Monqolustanın  quzey-batısında  və  Minusinsk  ovalarında,  ən  azı,  Taqar 
kulturu 
çağlarında türklərlə qaynayıb qarışmışdı.
641
 
Bu 
əlaqələrin sürəkli 
davamı və intensivliyi xeyli ortaq dil elementlərinin yaranmasına səbəb 
olmuş, hətta Altayşünaslıqda bu dillərin tipoloji yaxınlığını və ortaq va-
hidl
ərin çoxluğunu görüb, türk və monqol dilini yanlış olaraq, qohum dil 
hesab 
etmışlər
.
642
 
Monqol-türk dil 
əlaqələri üzərində sonra geniş dayana-
ca
ğıq. 
Ön  Asiyadan 
çıxıb,  Orta  Asiya  üzərindən  Altaya  gedən  prototürk 
boylarının bir qismi həmin yolu geri qayıtmışlar və bu gediş-qayıdış yol-
larının Xorasan və Herat bölgələrindən keçməsi bəzi türk boylarının in-
diki Quzey 
Əfqanıstanda oturması və oradan da Pakistan və Hindistanın 
quzey-
batı bölgələrinə keçib məskunlaşması ilə müşayiət olunur. Bugün 
Əfqanıstanda yüzlərlə türkmənşəli toponim və onların sırasında xeyli türk 
boyadı (saqa, hun, şad, kuş, əfşar, kınık, xəzər, oğuz, qıpçaq, xələc, tatar, 
türkm
ən) ilə düzələn etnotoponimlər vardır.
643
 
Əfqanıstan hökmdarların-
dan 
Əhməd şah Baba Abdalın soyu da XVIII əsrə qədər abdalı (eftalit) 
adını Herat-Qəndəhar bölgəsində saxlayan ağhun boyudur. 
S
əmərqənd  və  Buxaradan  Bəlxə  (qədim  Balıq)  gedən  yol  Dəmir-
qapı adlı keçiddən keçirdi. Öncə Göytürk imperiyasının sınırı sayılan Bəlx 
artıq VII əsrdə bu dövlətin batı qanadına tabe bölgə idi. Daha əvvəllər isə 
bu  bölg
əyə ağhunlar və kuşanlar hakim idi. Ona görə də Orta Asiya ilə 
b
ərabər  Əfqanıstanın  böyük  bir  hissəsi  Turan  eli  sayılırdı.  Buradan 
Kabil-Bamyan v
ə Herat-Qəndəhar yolu ilə keçib müasir Pakistanla Hin-
distanın  quzey-batı  bölgələrində  məskunlaşan  türk  boyları  bu  regionun 
siyasi  tarixind
ə önəmli rol oynamışlar. Bugün Kəşmir, Pəncab, Racputa 
641
 Ola  bilsin  ki,  Taqar  kulturuna 
adı  verilən  Altaydakı  Taqar  adası  da  vaxtilə  Ön 
Asiyadan  Altaya  ged
ən  daqar  (sonrakı  toqar//toxar  və  dügər)  boyunun  adı  ilə 
adlanmışdır. 
642 
Türkl
ərin monqollarla dolaşıq salınması münasibəti ilə prof. Bahaəddin Ögəlin hunlara 
aid d
əyərli kitabında söylədiyi iradı burada yada salmaq lazım gəlir: «Türk tarixini çeşitli 
spekulyasiyalardan  qurtarmaq  üçün  n
ə qədər vəsiqə varsa, bir araya gətirib incələmək 
g
ərəklidir. Yeni bir vəsiqə bula bilənlər əlbəttə ki, konuşa biləcəklər. Vəsiqələri olma-
yan
ların  isə  kəndi  hisslərinə  görə  Moğolu  Türkə,  Türkü  Moğola  karışdırmaya  haqları 
olmayacaqdır» (Ögel, 1981, 266). 
643
 
Ейвазова,
 1995. 
 
332 
                                                 

bölg
ələrində avropoid dolixokefal tiplərin üstünlük təşkil etməsi təsadüfi 
deyil, çünki  m.ö. I  minillin 
əvvəllindən başlayaraq İngilis istilasına qədər 
Hindistanın quzey-batı bölgələrində müxtəlif çağlarda saqa, kuşan, ağhun, 
s
əlcuq, qəznəvi, xələc, timurilər və sair türk soyları hakimiyətdə olmuş-
dur. «Hindistan tarixi» 
kitabında yüzlərlə türk hökmdarının adı çəkilir.
644
 
Saqa 
boylarından  bir  qisminin  m.ö.  II  əsrdə  hunların  təzyiqi  ilə 
Hindistan  t
ərəfinə  getməsi  bəllidir.  Lakin  qaynaqlar  m.ö.VI-V
 
əsrlərdə 
burada 
yaşamış  budizm  dininin  banisi  Budanı  saqa  (sakya)  boyundan 
olan  bir zad
əgan soyundan sayır ki, bu da həmin çağlarda Orta Asiyada 
yaşayan və ya daha əvvəllər doğuya üz tutan saqalardan bir qolun Hin-
distana mühacir
ət etdiyini düşünməyə əsas verir. Doğrudur, ticarət əla-
q
ələri səviyəsində olsa da,
 
İnd çayı yaxa-
larında m.ö.
 
III minilin 
ortalarında yara-
nıb m.ö.1700-əcən davam edən Harappa-
Moxencodaro  kulturu  il
ə  Sumer-Elam 
kulturu 
arasında  bir  bağ  görünür  və  bu 
əlaqə protodravid boylarının və ya pro-
totürk boy
larından olan subar, yaxud sa-
qa boyunun Hind 
yarımadasına köçü ilə 
d
ə yarana bilərdi. Belə ki, doğuya gedən 
prototürkl
ər 
özl
ərilə 
İkiçayarası 
m
ədəniyətinin  atributlarını  da  aparırdılar.  Harappada  ortaya  çıxan 
şəkildəki  kirəmit  üzərindəki  işarələr  də  qədim  Azərbaycanda  olan 
«protoelam» 
yazılarına və azər damğalarına bənzəyir.
645
  
Əfqanıstan, Pakistan və Hindistanın haqqında danışdığımız bölgələ-
rind
ə bir-birinə qarışmış dravid, hindiran, türk, monqol və yunan izlərini 
ayırd etmək bəzən çətin olur, çünki buraya gəlib yerləşən etnoslar bir-biri 
il
ə qaynayıb qarışdığı kimi,  zaman-zaman dəyişən hakimiyət sülalələri-
nin  kimliyi  d
ə qarışıqdır. Hətta, türklüyü şübhə doğurmayan sülalələrin 
farsca 
danışıb-yazması da diqqəti çəkir. İslamaqədər bu bölgələrin etno-
demoqrafik durumunu göz önün
ə gətirmək üçün buranın siyasi tarixində 
ön
əmli rolu olan xalqlar haqqında bəzi bilgiləri xatırlamağa lüzum vardır. 
644
 Bayur, 1987. 
645
 Riçhard  Meadow 1999-da  Harappa 
qazıntısında  tapılan  kirəmit  parçası  üzərindəki 
runik 
yazıya bənzər işarələrin tarixini m.ö.
 
III minilin 
ortalarına aid edir (Doğan, 2002, 3). 
 
333 
                                                 

Yuxarıda hindiran (ari) boylarından danışarkən onların m.ö. II mini-
lin sonunda Areya bölg
əsində iki qola ayrıldığını, birinin Hindistana, di-
g
ərinin sonra Fars əyalətinə getdiyini demişdik.Hind yarımadasına doğru 
ged
ən arilər artıq m.ö.
 
I minilin 
əvvəlində burada formalaşan
 
kasta sosial 
qurumunda  «irq» 
anlamında özlərini arya varna (ari rəngi) adı ilə dasa 
varna (
düşmən rəngi) dedikləri yerli dravidlərdən üstün tuturdular. Həmin 
minilin 
ortalarında yalnız quzey bölgələrdə
 
onlarla kiçik
 
«dövl
ət»
 
vardı, 
VI-IV 
əsrlərdə isə bu bölgələr İnd çayına qədər Əhəməni imperiyasının 
doğu sınırları içində idi. Əhəməni dövlətini darmadağın edən makedoni-
yalı İskəndər İrandan sonra Hindistana girənə qədər üç il (m.ö.330-327) 
Balika (B
əlx) və qonşu bölgələrdə müharibə apardı. İskəndərin yürüşün-
d
ən sonra burada qalmış yunan-makedon qarnizonları, sənətkar və tacir-
l
əri sonrakı Selevki dövlətinin doğu əyalətində bir neçə əsr davam edən 
ellin  kulturunu 
yaşatdılar.
646
 Burada  Selevki 
hökmranlığını  m.ö.  II 
əsrin  ortalarında  quzeydən  gələn  saqalar,  sonra  isə  Part  dövləti  əvəz 
etdi.
647
 
Doğuda isə hindlilərin bir əsr yarım davam edən Morya dövləti 
m.ö.  III 
əsrin  ortalarından  sonra  hökmdar  Aşoki  çağında  böyüyüb 
Hindistanın  bir  çox  bölgələrini  əhatə  etmişdi.  Lakin  m.ö.  II  əsrdə 
hunların  təzyiqi  ilə  Sistana  (Sakastan),  sonralar  oradan  da  Hindistana 
646
 
İskəndərin  yürüşündən  sonra  salınmış  (m.ö.  IV  əsrdə)  və  iki-üç  əsr 
davam 
etmiş ellin tikinti gələnəklərinin izini Göycə çayının Amudərya ilə 
qovuşuğunda  yerləşən  Ay-xanım  şəhərində  aparılan  arxeoloji  qazıntılar 
aşkara  çıxardı.
 
Selevkil
ər  doğuda  müasir
 
Əfqanıstanın  quzeyini  və 
Amud
əryanın  sağ  sahillərini  əhatə  edən  Baktriyanı  və  Türkmənistanın 
Kopetdağa  qədər  güney-batı  əraziləri  ilə  İranın  quzey-doğu  ərazilərini 
əhatə edən Part ölkəsini m.ö. III əsrin ortalarında itirdilər. Həmin çağda 
Selevkil
ərin  tabeliyindən  çıxan  Yunan-Baktriya  dövləti  müasir 
Əfqanıstan,  Orta  Asiya,  Pakistanın  müəyyən  bölgələrini  və  Hindistanın 
quzeyind
ə böyük bir bölgəni nifuzu altına almışdı.  
647
 Prototürkm
ən part (saqa) boyundan olan Arşak (Ərsaq) Xorasan-Xarəzm zolağında 
yaşayan partların dövlətini qurmaq üçün təxminən m.ö. 238-də Baktriyanın quzey qonşu-
luğundakı daxi boylarının köməyindən yararlandı. Ola bilsin ki, daxi adı altında «dağlı» 
anlamında taqar (toxar) boyu idi. I Mitridatın (m.ö.171-138) vaxtında böyük «Part» impe-
riyası Hindukuş dağlarından Fərat çayına qədər uzanırdı. Beş əsrəcən davam edən Part 
dövl
ətində müxtəlif bölgələr yerli sülalələr və Ərsaq, Karen, Suren, Mihran adlı part soy 
sülal
ələri tərəfindən idarə olunur,
 
bölg
ədən asılı olaraq, saraylarda dəftərxana dili kimi 
yunan, aramey, p
əhləvi dillərindən istifadə edilirdi, xalq yaradıcılığı isə qoşan adlanan 
ozan-
aşıqlar vasitəsilə yayılırdı (İDM, II. 1983, 472);  Part və Roma imperiyası arasın-
da m.ö. I 
əsrdən başlanan müharibə müəyyən fasilələrlə son part hökmdarı V Artabana 
(213-227) q
ədər davam etmişdir. 
 
334 
                                                 

keç
ən saqa boyları və onlardan sonra kuşanlar və ağhunlar bu bölgələrdə 
hökmranlıq  etdilər.  Beləliklə,  müsəlman  türklərinin  Hindistanı  işğal 
etdiyi  X 
əsrəcən  burada  zaman-zaman  saqa,  kuşan,  ağhun  boylarının 
hegemonluğu olmuşdur.