 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

6. Etrusk. 
Latın (İtaliya) 
Balkandan f
ərqli olaraq, Aralıqdənizinin ortasında çəkmə formasına 
b
ənzəyən Apennin yarımadasında sivilizasiya bir az keç başlamışdır. Bu-
rada 
əkin üçün yararlı torpaq Yunan elindən çox olsa da, Ön Asiya mədə-
niy
ətindən  uzaqda  yerləşməsi  və  metallurgiyanın  gec  mənimsənilməsi 
İtaliyanın ikişafını ləngitmişdi. Ümumi ellin adı ilə tanınan yunanlara nis-
b
ətən, buranın əhalisi m.ö. I minildə müxtəlif dilli boylardan ibarət idi. 
Dunay 
çayı yaxalarından m.ö. II minilin sonunda qalxıb, buraya gələn ita-
lik 
boylarından yapiq, osk-umbr, sabin və latınlar, İlliriyadan gələn venet 
(Venetsiya bölg
əsi) və daha sonralar gəlib quzeydə yerləşən qallar (kelt), 
m.ö.VIII-VI 
əsrlərdə Balkandan gəlib güneydə, Siciliyada oturan yunan-
lar hindavropa kök
ənli boylar idi. Lakin buraba dili bilinməyən rutul kimi 
b
əzi boylar da vardı. Bura Troyadan və Lidiyadan gələn boyların içində isə 
türkdilli uruqlar 
vardı. Bunlardan biri də yeni yurda Ön Asiya gələnəklərini 
g
ətirən etrusklar idi. 
Yunan v
ə  Roma mədəniyətınin  tarixi  axarından  Avropa  uyqarlığı 
ya
randısa, vaxtilə Roma uyqarlığı da etruskların kultur alanları üzərində 
qurulmuşdu. Ən azından, avropalılarin yazı kulturu latın əlifbasına borc-
ludur ki, onun da kökü q
ədim türk runik əlifbası ilə eyni olan etrusk əlifba-
sına dayanır. Bunu hər iki əlifbada istifadə olunan qrafik işarələrin müqa-
yis
əsində aydın görmək olur: 
483
 Polad  k
əndindən  (İcevan  rayonu)  toplanan  «Qıratın  qaçırılması»  qolunda  söylən-
mişdir (
Вялийев,
 
1979, 4). 
484
 
Подосинов, 1985, 153. 
 
249 
                                                 

Etrusk dilind
əki türkizmlərdən danışarkən vaxtilə etrusklardan latın 
dilin
ə keçmiş sözləri də nəzərə almaq lazımdır. Latin dilindəki pedis (bit), 
urbis, orbis 
(uram, ordu, şəhər, dairə), sero (sarımaq), balte (beldə, kəmər), 
curia (kurum), curulis (dövl
ət taxtı), veto (bitmək), konsilium (konuşma, 
g
ənəşmə), camillus (kam, gənc rahib) və bu kimi onlarla sözün etrusk di-
lind
ən qalması mümkündür.  
Tarixi 
ədəbiyatda  Etruskların  İtaliyaya  haradan gəlməsi,  onların 
soykökü mövzusu 2500 il bundan önc
ə gündəmə gəlməsinə baxmayaraq 
bugün
əcən öz həllini tapmamışdır. XIX əsrin sonunda artıq etrusk dili bir 
çox dünya dill
ərilə müqayisə edilmiş, lakin qohum dil axtarışı hələlik bir 
n
əticə verməmişdir.   
Vergilinin q
ədim Roma tarixindən bəhs etdiyi «Eneida» əsərində 
bu şəhərin əsasını qoyan etrusk soyköklü Romul və Remin troyalı Eneyin 
tör
əmələri olduğu bildirilir. Romanın məşhur Qay sülaləsi də özünü tro-
yalı Eneyin soyuna bağlayırdı. Məşhur Roma imperatoru Qay Yuli Sezar 
senatda  ilk  çıxışında  «Mən  əsilzadəyəm,  troyalı  Eneyin nəslindənəm» 
dey
ərək özünü təqdim  etmişdir.
 
Etruskların  Tarkvini  soyunun  Romada 
hakimiy
əti (616-510)  yüzil  sürdü.  Roma  imperiyasının  təməl  daşlarının 
qoyulduğu  bu  çağda  romalılar mənimsədiyi mifoloji tarixlə, dövlətçilik 
g
ələnəyilə sonralar Asiya və Avropada tanındı.  
Q
ədim etrüsk əfsanəsinə  görə, Eneyin törəmələri Romul və  Rem 
sahibsiz qaldıqda onları bir dişi börü (qurd) əmizdirir, ölümdən xilas edir. 
Sonralar bu ekizl
ər Roma şəhərinin əsasını qoyurlar. Bu baxımdan, türk-
l
ərin qayı boyunun dişi qurd əfsanəsi etrusklarda da vardı. Roma şəhərin-
d
ə  etrusk  kvartalının  (Tuskus  vikus)  olması,  Yugarius vicus  (yuxarı)  və 
Yanikul  (yeni qol) m
əhəllələri, qədim  subar  boyadı  ilə  Subura  adlanan 
etrusk kvartalı göstərir ki, şəhər sakinlərinin yalnız bir qismi etruskardan, 
dig
ər qismi isə  başqa  etnoslardan 
(latın,  sabin  və  b.) ibarət  imiş.  Bu 
türk adları sanki Romanın simgəsi 
sayılan  Bozqurdun  ünvanını  gös-
t
ərən  keçmiş  tarixin  yaddaşı  kimi 
qalmaqdadır.  Bizə  düşən bu yad-
daşı oyatmaq, yeniləməkdir. Etruri-
yanın özündə də etrusklar müxtəlif 
yerli v
ə gəlmə boylarla qarışıq ya-
şayırdılar.  
 
250 

Etrusk xalqı, etrusk dili deyimlərinin gerçək anlam tutumu o çağla-
rın etnik demoqrafiyası, gəlmə-yerli boyların ayrı-ayrı və iç-içə yaşaması 
il
ə bağlıdır. Etnik gələnəklərini saxlayan boyların dini inancları sintezin-
d
ən yaranmış yeni etrusk dinilə paralel ortaq ünsiyət vasitəsinə çevrilmiş 
etrusk dili d
ə Etruriyada yaşayan müxtəlif boyların mədəni birliyi
 
idi. Bu 
birlik siyasi birliy
ə, etrusk toplumu da superetnosa çevrilmədi. Bu baxım-
dan, etrusk dilin
ə burada yaşayan bir-iki boyun doğma dili, başqa boyla-
rınsa ikinci dili kimi baxmaq gərəkir. XX əsrə qədər Qafqazda azər türk-
c
əsinin rolu nə idisə, etrusk dili də Etruriyada həmin rolu oynamışdır. La-
kin vahid etnos olan az
ər türklərindən fərqli olaraq, etrusklar qarışıq etnos 
idi v
ə bu durum onların İtaliyada latınlaşmış bir xalq kimi yeni eraya daxil 
olmasına münbit şərait yaratmışdı.
 
Etrusk yazıları üzərində araşdırma bizdə belə bir qənaət yaratdı ki, 
etrusk dili d
ə çuvaş, hay, alban dilləri kimi qarışıq bir dildir.
 
Bu dild
ə tür-
kizml
ərlə yanaşı başqa bir-iki dilin də izi görünür. Bu izləri leksik qatda 
aramaq n
ə qədər asan olsa da, qramatik qatda o qədər çətindir. Etruskolo-
giya
nın uğuru isə bu problemin düzgün çözülməsindən asılıdır. Bu baxım-
dan, etrusk dilini açmaq üçün bir açar yetmir, etrusk dünya
sına girmək 
üçün qapıya iki açarla yaxınlaşmaq gərəkir.  
Bel
əliklə, türk dili etrusk dilini aça bilən açarlardan biri sayıla bilər, 
qalır o biri açarın tapılması. Bunun üçün etrusk əlifbasında bir-iki hərfin 
bildirdiyi s
əslərə yenidən baxmağa ehtiyac vardır. Uzun və çətin bir yol 
keçmiş etruskologiya elmi üçün əlifbada kiçik düzəlişlər aparmaq o qədər 
d
ə çətin olmayacaq. Yetər ki, etrusk əlifbası ilə eyni qaynaqdan olan türk 
runik 
əlifbasının özəl orfoqrafik qaydalarından yardımçı vasitə kimi istifa-
d
ə olunsun.
 485
 
Önc
ə etrusk onomastikasında geniş yer tutan türk adların-
dan bir neç
əsinə baxaq
. 
Kiçi
k Asiyanın qədim dillərindən bəhs edən
 
V.V. Şevoroşkin kari ad-
larının sonunda görünən alp sözünün burada işlənmiş Alpos adı ilə bağlan-
485
 Xocam B
əxtiyar Vahabzadə 1985-də dedi ki, Sumerlə bağlı sənin məqaləni tərcümə 
edib çapa ver
ən alman dostumuz Ə. Şmide Bakıdadaır, görüşmək istəyir. Biz Bəxtiyar 
mü
əllimgildə görüşdük və söhbət etrusklardan düşəndə o maraqlı bir söz işlətdi, dedi ki, 
almanlar etrusklara turx deyir. T
əkcə bu turx sözü o zaman mənim üçün əsas ipucu oldu
 
v
ə
 
bir müdd
ət etrusk yazıları ilə ciddi məşğul oldum.
 
Sonralar b
əzi yazılarımda etrusk 
dili, 
əlifbası və teonimlərindən bəhs etmiş, türkcə oxuduğum bir neçə etrusk deyimini 
«Az
ər  xalqı»  (2000)  bitiyində  vermişdim.  Keçən bu müddət  ərzində  topladığm  xeyli 
etrusk-türk paralell
əri artıq “Etrusk-Türk bağı” adlı ayrıca bitik şəklində çapa hazırdır. 
 
251 
                                                 

tısını mümkün sayır və müqayisə üçün etruskcadan cul-alp sözünü sual 
işarəsilə örnək göstərir.
 486
  
Əlbəttə, alp sözünün “igid” anlamı onun türk 
adlarına qoşulmasına imkan vermişdir və etruskların tale tanrısı kimi təq-
dim olunan Kul-alp 
adında türkcə “şanlı igid” anlamı vardır. Bu baxımdan, 
uzmanların etruskların Alpan teonimini cəsarətli tanrıca kimi deyil, onun 
ad
ında həvəslə, istəklə (
willingly
)
 
sözlərini axtarması əbəsdir.
 Bir etrusk 
yazısının sonluğunda alpan turke (alpan sunağı) sözləri işlənir ki, burada 
da  alpan  sözü 
igid,  cəsur  anlamındadır.  Doğu  türklərdə  Ulgen  tanrının 
epitetlərindən biri Ayaz adıdır. A. İnan qeyd edir ki, bəzi şaman duaların-
da Ulgenə aqayaz (ağ ayaz), ayazkan deyimlərilə müraciət olunurdu.
487
 
Et
rusk yazısında bahadır adı kimi keçən Ayvaz yunanların Ayaks (Ayaz) 
adı ilə qarşılaşdırılır. Hər halda, Eyvaz variantı da qeyd olunan bu adların 
Koroğıu-Herekle bağı fonunda etimoloji baxımdan araşdırmaq yararlı ola 
bilər.  Etrusk  yazılarında  işlənən  lukumon  titulu  baş  kahin  və  hökmdar 
sanı bildirir, yəni etrusk toplumunda lukumon həm başqam, həm başqan 
sayılırdı.  Etrusk  inancına  görə  yeraltı  qüvvələrlə  təmas  qurma  bacarığı 
olan lukumonlar qutsal sa
yılırdı. Romalı yazar Festə görə, lukumon hara 
yanaşırdısa,  ora  təhlükəli  məkana  çevrilirdi.  Yunanların  basilevs  dediyi 
lukumonların yaşamı o qədər rituallaşmışdı ki, onlar dini törələrin quluna 
çevri
lirdi. Sözün anlamını açmaq üçün onun hansı məna çalarları olması-
na baxmaq lazım gəlir. Lukumon sanına bu kontekst daxilində baxanda 
onun  “ulu  qam” 
anlamı  ilə  işlənən  ulukam
 
(ulukam-
an)  sözü  olduğunu 
gör
mək olur.  
İtaliya dilçisi prof. Mario Alineyi etruskların baş tanrısı Tinia (Tin) 
il
ə  türklərin  Tengri  teonimi  arasındakı  əlaqəni qeyd edib bunlarda eyni 
söz kökü olduğunu yazır.
488
 Roma elb
əyi (carı) Tiberi adında qədim türk 
el (dövl
ət) qurumunda “vali” anlamında təbər, eltəbər titulu durur. Titul 
bildir
ən  bu söz vaxtilə  het diniə  də  keçmiş  və  burada sonralar labarna 
(hökmdar) for
masını  almışdır.  Romulun  ulu  babası  kimi  verilən  Eney 
yunanca Afrodita
, latınca Venera adlanan tanrıcanın oğlu idi. Etrusklarda 
bu tanrıca Turan adlanırdı. 
Appian m.ö.V 
əsrdən  sonrakı  keltlərlə  romalıların  savaşlarından 
b
əhs edərkən Romada tanınmış Fabiy soylu bir qamın adını Qay Fabiy 
486
 
Шеворошкин, 1965, 232. 
487
 
İnan, 1972, 32. 
488
 Alinei, 2005. 
 
252 
                                                 

Dorson, Tit Liviy is
ə onun adını Qay Fabiy Dorsuon kimi verir.
489
 Az
ər 
türkl
ərində və başqa türk xalqlarında Dursun, Tursun adı geniş işlənir. 
Troya şəhəri İdı dağının ətəində yerləşir. Homer Heranın bu dağın 
zirv
ələrindən biri olan Qarqar üzərinə qalxmasını yazır.
490
 
Buradakı İdı, 
Qarqar toponiml
əri qədim türk qarqar boyunun və türk onomastikasında 
yayğın “qutsal” anlamlı İdı dağadı ilə bağlıdır. Güney Azərbaycanda İdı 
dağadı, Qarqar bölgəsi m.ö. I minilin əvvəllərindən, Quzey  Azərbaycanda 
is
ə qarqar boyları Alban eli çağından bəlli idi, Qazaxıstanda Qarqar dağı 
indi d
ə vardır. Bu baxımdan, İtaliyaya köçənlər içində hansısa türk boyu-
nun 
olması quşqu yaratmır. 
Uzmanlar etrusk dilinin güney v
ə quzey dialektləri olmasını söylə-
yirl
ər. Yazı örnəkləri olsa belə, şifrəsi açılmamış bir ölü dilin dialekt özəl-
likl
ərinə şərh vermək zor işdir. Doğrudur, Toskanada yaşayan etruskların 
bioloji-genetik varisl
əri bugün italyan dilində danışakən sözləri fərqli tələ-
füz ed
ə bilər, lakin bunun etrusk dilinə yox, italyan dilinə dəxli var. Adilə 
xanım Aydanın yazdığına görə, bu bölgədə c (k) səsi x kimi deyilir və bu 
öz
əllik gorgia toscana (toskana qırtlağı) adlanır.
491
 Et
rusk yazılarında ey-
ni adın, sözün müxtəlif yazılış fopmaları aydın göstərir ki, bunların müəy-
y
ən hissəsi dialekt fərqlərilə bağlıdır.  
Uzmanlar 
etrusk yazılarında işlənən ais (sonralar eis) və cəm halda 
aisar 
sözünün “tanrı” anlamı daşıdığını söyləyir. Maraqlıdır ki, eyni du-
rum Skandinav xalqlarının saqalarında da özünü göstərir. Özəlliklə, island 
dilind
ə “tanrı” anlamında æs [au:s], cəmdə æsir sözü işlənir.
492
 
Döğrudur, 
skandinav dill
ərindəki  as  sözü Avropanın  quzey-batı bölgələrinə  Asiya-
dan g
əlmiş qədim as//az boyları, həmin boyların baş tanrısı Odinin və di-
g
ər as tanrılarının ilk məskəni Aser (Azər) yurdu ilə bağlanır.
493
 
Ancaq 
etruskcada ais//eis, aisar sözl
ərinin skandinav saqalarındakı as, aser söz-
l
ərilə əlaqəsinin olub-olmaması hələlik bəlli deyil. Belə ki, aser//asar tan-
rıadını  Skan-
dinav ölk
ələri-
n
ə  aslar,  İtali-
489
 
Аппиан, 2004, 237. 
490
 
«İlliada», XIV. 292-283.  
491
 Ayda, 1987, 232. 
492
 
Исландско-русский словарь. М. 1962, 49. 
493
 Az
ər xalqı, 2005, 11-24. 
 
253 
                                                 

yaya da etrusklar Asiyadan (Az
ər ölkəsindən) aparmışlar.  
 
Etrusk-türk 
əlaqəsindən  danışmaq  üçün  türkologiya elmi Altay 
teorisin
ə  istinad edə  bilmir,  çünki  etruskların  İtaliyaya  Altaydan 
getm
əsini ortaya qoya biləcək bəlgələr  yoxdur.  Bu  baxımdan,  türklərin 
Atayurdunu Ön Asiyada ver
ən yeni Urmu teorisi  isə  etrusk-türk 
ilişkilərini tarixi gerçəkliyə dayanan elmi ölçülərlə ortaya çıxara bilir.
 
II  mi
nilin  sonlarında 
Kiçik  Asıyanın  batısından 
köç
ərək  Apennin  yarıma-
dasının  Arno-Tibr  çayları 
arasında Etruriya (Toskana) 
bölg
əsində yerləşən etrusk 
boyları artıq I minilin baş-
larından  İtaliyanın  önəmli 
xalqla
rından  birinə  çevril-
miş, 8-ci əsrin ortalarından 
6-
cı əsrə qədər etrusk eks-
pansiyası ətraf bölgələri və 
adaları bürümüşdü. 
Et
rusk varlığı İtaliya-
da miladdan önc
əki minil 
boyu davam etdi, ancaq bu 
varlıq 500 il üzüyuxarı yüksəlişlə, 500 il də üzüaşağı enişlə davam etdi. 
Etru
sklar Yeni eraya latınca danışan bir toplum kimi keçdi, arxada böyük 
m
ədəniyət buraxsa da, öz keçmişini itirdi. 
Miladdan önc
ə III-I əsrlər ertuskların asimilyasiya olunma dönəmi-
dir. Etruskların sonu çatdı, bu acı sonluq İtaliyanın mərkəzində Yuli Sezar 
v
ə Oktavian Avqust dönəmində tarix yazarlarının gözü önündə baş verdi, 
ancaq bu acımasız olayı qələmə alan olmadı, oldusa da, it-bata düşdü, 
g
əlib bizlərə çatmadı. Roma imperiyasını yönətən latın siyasi elitası və 
latın yazarları hər vəchlə etrusk adının tarixdən silinməsinə çalışırdılar. 
Bu duruma münasib
ət bildirən Q. Müleşteynin gerçəkliyi yansıtan belə 
bir deyimi var: Etruriya Roma
nın beşiyi, Roma etruskların məzarı oldu. 
Yunanlarla cavaşda ölən Troyanın son çarı Priamın və bu savaşda 
ona yardım edən Eneyin soybabaları Dardan idi. Dardan, Troy (Tur), Eney 
v
ə Priam şəxsadları kimi, Troya ilə bağlı bir sıra toponimlər də türk ono-
mastikasına yad deyildir. Həmin çağlarda batı türklərindən olan subar, er-
 
254 

m
ən, mitan, tiras (tirsa), qaşqay və urmu boylarının, daha əvvəllər dilində 
xeyli türk sözl
əri görünən hat boylarının Troya (İlion) ilə əlaqəsini müm-
kün saysaq, onda bel
ə türkizmlərin gerçək varlığı doğaldır. Troya-Lidiya 
yör
ələrindən İtaliyaya köçən etruskların da buradakı türkizmləri və yaxud 
türk di
lini yeni yurda aparması doğal sayılmalıdır.  
Dilin leksik qatında şəxs adları (antroponimlər) önəmli yer tutur. Et-
ruskoloqların verdiyi etrusk adları sırasında türk onomastikası üçün yad 
olmayan elementl
ər də görünür. Belə ki, Hathli soyadında hat-lı modeli, 
latınlarda Caius//Gaius şəklində işlənən etruskların Cae//Cai adında oğuz 
boyadı kayı (qayı), Churchle [Xurxle]-Koroğlu,
 
Pleku-Pelek, Tute-Tutu, 
Ulthes-Ulduz,  Karkana-
Karakan şəxs adlarının paralelliyi vardır. Alfiya, 
Atiliya, Perca, Culni, Cainei,  Sarsinaia, Peci, Araziya, Pinariya, Tanusa, 
Suana kimi etrusk 
qadın adlarında Sarsın Ay, Bikə adları seçildiyi kimi, 
sonda sadalanan adlarda da axarsu il
ə bağlı Araz, Pınar, Dəniz və qutsal 
Su-
Ana adları görünür. 
Əgər Arnth adının Arnza [Arnca] forması kiçiltmədirsə, onda türk 
dill
ərindəki  -ca  (Qaraca)  şəkilçisi görünməkdədir.  Şəxsin  adında  hansı 
soydan-
boydan  olmasını  (koqnomen)  göstərən müxtəlif  şəkilçilər  vardır. 
Örn
əyin, turs boyundan Tursikina etrusk adında -ki morfemı onunki, bi-
zimki sözl
ərində olan -ki şəkilçisilə yaxındır.  
Etrusk dilinin hansı dil ailəsinə mənsub olmasını müəyyən etmək 
üçün bu dild
ə  qohumluq bildirən terminlərin düzgün tapılması  gərəkir. 
Uzmanlar etrusk dilind
ə qohumluq bildirən sözlər sırasında əmi, dayı, bibi, 
xala, bacı mənasında işlənən sözlərin olmadığını qeyd edib apa, ati, klan 
(oqlan), sex 
(qız), neftis (nəvə), ruva (qardaş), puya (arvad, qadın), nene 
(n
ənə, dayə), papa (baba) kimi sözlərin
 
bildirdiyi m
ənaları verirlər ki, bun-
ların da çoxu türk dillərində özünü göstərir.
494
 
İtalya dilçisi prof. M. Alineyi etrusk dilində işlənən tarxon, camthi, 
zilax  kimi titul bildir
ən sözlərin vaxtilə macar dilinə də keçmiş (kende, 
dyula) türk sözl
əri (tarkun, kende, yula) olduğunu yazır.
495
 Mü
əyyən sa-
h
ələr üzrə sənətkarları bildirən terminləri və peşə-sənət bildirən sözlərin 
bir qismini başdaşı yazılarından öyrənmək olur. Belə epitafiyalardan bə-
zil
ərinin iki dildə yazılması isə çözümə yardım edir. Örnəyin: 
494
 
Latıncanın  nepōs  (h.a. *nepōts) terminilə  əlaqəsi görünən etrusk dilindəki  neftis 
sözünün n
əvə və ya qardaş//bacı uşağı anlaminda olması hələ dəqiq müəyən edilməyib.  
495
 Alinei, 2003. 
 
255 
                                                 

TLE 541: 
(latın): ar. trebi. histro  
(etrusk): ath: trepi: thanasa 
Trebi ad
ının latın variantından həm də aydın olur ki, etrusk yazıla-
rında [p] səsini bildirən p hərfi bəzi sözlərdə [b] səsini də bildirir. Latın 
dilində  teatr  aktyorlarına  histr(i)o  deyilir  və  yazının  etrusk  variantında 
onun qarşılığı tanasa sözüdür. Deməli, etrusklar aktyora tanasa demişlər. 
Görünür, tanasa sözünün qarşılığı kimi verilən histro sözü sonralar latın 
dilində aktyor (artist) anlamı ilə işlənmişdir. Buradakı tanasa sözü bədiz 
(
surət, şəkil) anlamında ola bilər. Bu halda bütöv yazı belə oxunur: Arnt 
Trebi(nin) bədizi. 
Əgər bu ikidilli yazıda semantikası və morfoloji quruluşu ilə diqqəti 
çəkən tanasa sözünün güman etdiyimiz “bədiz” anlamı doğrudursa, onda 
etruskcanın bu sözü türkcənin tanış, taniq (şahid) sözləri kimi tanı- fei-
lin
dən yaranmışdır. Burada Turab adını xatırladan Trebi antroponimi də 
maraqlıdır. Bu  ada  başqa  bir ikidilli  (TLE  462)  yazıda  Kay Trebu  şək-
lində rast gəlirik ki, kayı (qayı) soyundan da yuxarıda bəhs olunmuşdu. 
O çağlarda etrusk dili kimi başqa qarışıq dillərin də olmasına dair 
bəlgələr  var.  Örnəyin,  Herodot  qrek  (yunan)  kökənli  sayılan  gelonların 
yarı qrek, yarı skitçə bir dildə danışdıqlarını yazırdı. Müəyyən tarixi şəra-
itdə bir xalqın ikidilli duruma düşməsini göstərən bəlgələr çoxdur. Bilinq-
vizm adlanan bu  dur
um dillərdən birinin üstünlüyü, sonra da qələbəsilə 
nəticələnir.  Etrusk  dilinin  latın  dililə  əvəzlənməsindən  öncəki  ikidillilik 
başdaşı yazılarında geniş əks olunmuşdur. Yeri gəldikcə belə yazılardan 
əldə olunan bilgilər üzərində dayanacağıq, çünki bəzi etrusk hərflərinin 
etruskologiyada yol verilmiş yanlış yorumuna bu bilgilərlə düzəliş verilir. 
Paris Milli kitab
xanasında  saxlanan 
q
ədim etrusk zəri üzərində saylar rəqəm və 
nöqt
ə ilə deyil, sözlərlə verilmişdir.
 
Etrus-
kologiyada say bildir
ən sözlər 1-thu, 2-zal 
(esal),  3-ci  (ki),  4-ša,  5-max,  6-huth  kimi 
oxunur,  geniş  yayılmışdır,  lakin  zərlərdə 
kubun  qarşı  tərəflərində  olan rəqəmlərin 
c
əmi üstündəki nöqtələrə uyğun olub yeddi 
sayını verməlidir: 1+6=7; 2+5=7; 3+4=7. 
B
əzi uzmanlar isə  huth  sözünü  4  sayına, 
ša sözünü is
ə 6 sayına aid edirlər. 
 
256 

Bu say bildir
ən sözləri sırası ilə Polat Kaya (pr, ki, zal, mak, ma, 
hut), Selahi Dik
ər (thu, ki, huth, ça, mal, zal) və ola bilsin ki, mənim bil-
m
ədiyim kimsələr də  türkcə  oxumaq istəmişlər. Vaxtilə  zərin üzərində 
olan sözl
ərin 
t
əxmini 
transkripsiya 
il
ə 
ve-
rildiyini, 
z
ərin 
pr 
yazılan  üzünü  isə  başayaq 
tutaraq tu oxuduq
larını görüb, 
b
əzi düzəlişlər (şa  əvəzinə 
pla, 
huth 
əvəzinə  hlth) 
vermişdim.
496
 Bu 
müqayis
ələrdə  həmin fərqlər 
aydın görünür:                         
Etruskoloqların oxuduğu 
variantla  (yuxarı  sıra)  bizim 
va
riant  (aşağı  sıra)  arasındakı 
f
ərqləri nəzərə alanda 1, 2, 5, 
6 sayları zər üzərindəki düzümə uyğun gəlir, 3 və 4 sayları isə düzgün 
transkripsiyası  ilə  bağlıdır,  zəri  yzxından  görmədiyim  üçün  tam  oxunuş 
acıq qalır. Lakin etruskca say bildirən sözlərdən dördünün bilinməsi də 
ön
əmlidir 
Etrusk 
əlifbası üzərində bir az geniş dayanmağa ehtiyac var, çünki 
bugün dünya xalqlarından çoxunun istifadə etdiyi latın qrafikalı əlifbanın 
kökünd
ə duran etrusk əlifbası qədim türk əlifbası ilə eyni qaynaqdandır. 
Avrasiyaya  yayılmış  runik  hərflərin qədim  tük  damğalarından  yaranma 
yollarını I bölmədə örnəklərlə göstərmişdik.
497
 Vaxtil
ə Əhməd Çəfəroğlu, 
Muharrem Ergin v
ə başqa dilçi alimlər də göytürk əlifbasının türk toplu-
munda yarandığını söyləmişlər. 
496
 Az
ər xalqı, 2000, 152-153;  Etruskca pila (beş) sayının çuvaş dilindəki pilĕk (bilək) 
varian
tına uyğunluğu göstəriri ki, çuvaş sayları (pĕr, ikĕ, viç, tăvată, pilĕk, ult) başqa 
etrusk say
larının da müəyyənləşməsinə yardımçı ola bilər. 
497
 Vaxtil
ə Mirzə Fətəli Axundov latın qrafikalı əlifba tərtib etsə də, onu Azərbaycan 
Demokratik respublikasını quranlar gerçəkləşdirdi, biz də onu 1991-də bərpa etdik. O 
vaxt Dövl
ət Əlifba Komissiyasının rəhbəri idim. Mənə irad tutanlardan bəzisi deyirdi, 
madam ki 
əlifbanı dəyişirsiniz, elə Göytürk əlifbasını qəbul edin. Mən yarızarafat cavab 
verirdim ki, el
ə latın əlifbası da bizim qədim əlifbadan yaranıb.  
 
257 
                                                 

Yazıdan istifadə edən qədim xalqların toplumda yazıb oxuya bilən 
mirz
ələrə ehtiyacı vardı, ona görə də bitikçi (katib) və dilmancların hazır-
lanması üçün məktəblər yaranırdı. İlk dəfə sumerlərin yaratdığı belə mək-
t
əblər sonralar Ön Asiyada yayğınlaşdı, bu gələnəyi etrusklar da İtaliyaya 
g
ətirmişdi.  Etrusk  yazıları  kətan  parçaları  və  üz tərəfinə  mum çəkilmiş 
ağac lövhələr üzərində öyrənilirdi. Kətan üzərində quş qanadından, ağac 
üz
ərində qamışdan düzəldilmiş qələmdən, mürəkkəb kimi doğal boyadan 
istifad
ə olunurdu. Romalılar da uşaqlarını yazıb-oxumağı öyrənmək üçün 
etrusk m
əktəbinə göndərirdilər.  
Etrusk 
əlifbası abc sıralanması 
il
ə  yazı  lövhəsində, keramik qablar 
v
ə başqa nəsnələr üzərində tapılmış-
dır. Belə nümunələrdə əlifbanın sol-
dan sağa düzülüşünə də rast gəlmək 
olur. El
ə örnəklər var ki, orada hərf-
l
ərin  sıralanmasında  və  ya  sayında 
yanlışlıq görünür:  
Etrusk 
əlifbasında bəzi hərflərin fərqli şəkilləri və eyni səsi bildirən 
f
ərqli hərflərin  olması  doğaldır.  Belə  ki,  minil  boyunca  işlənən  yazının 
m
ərkəzi hakimiyəti  olmayan  xalqın  yaşadığı  bölgələr üzrə  fərqlənməsi, 
h
əm də bu zaman içində inkişaf edən dilin fonetik sistemində baş verən 
d
əyişmələrə uyğunlaşması ilə ortaya çıxan fərqləri təbii saymaq gərəkir. 
Zaman axarında etrusk və göytürk əlifbasında olan işarələrin bəzisi 
d
əyişikliyə uğrasa da, hər iki dilin yazılarında görünən eyni cizgili hərflər 
daha çoxdur. Minil davam ed
ən  etrusk  yazı  gələnəyində  dilin  inkişafı, 
dialektl
ərin bölgələr üzrə fərqlənməsi yazı qaydalarına təsir etdiyi kimi, 
əlifbadakı  hərflərin  sayında  və  cizgisində  də  iz  buraxmışdır.  Lakin  bu 
f
ərqlər Orxon yazıları ilə Yenisey yazıları arasında olan qrafik fərqlərdən 
azdır. Türk və etrusk runik əlifbalarının bir qaynaqdan olması eyni səsin 
h
ər iki əlifbada eyni işarə ilə verilməsində daha aydın görünür: 
 
 
258 

Əvəllər ellinlərin yazı gələnəyi olmadığını vurğulayan və Elladada 
əlifbanın  ortaya  çıxmasını  finiklərə  bağlayan,  yunanların  dəri üzərində 
yazılan  kitabələrə  dephtera  (dep-deri) deməsini, istifadə  edilən  əlifbaya 
finik  yazısı  deyiminin isə  uzum müddət yunan dilində  davam etməsini 
yazan Herodot kadmel
ərin yunanlara gətirdiyi  əlifbada yaranan fərqləri 
bel
ə  izah edir: “Öncə  başqa  finikiyalılar kimi kadmelərin  yazısı  finik 
əlifbasında idi. Sonralar dillərində baş verən dəyişmələr əlifbaya sirayət 
etmiş və bəzi hərflərin fərqli formaları yaranmışdır.” 
498
 
 
Siciliyalı  Diodora  görə, Homerdən 
önc
əki  yunan  şairləri pelask əlifbasından 
istifad
ə  etmişlər, bu əlifbaya  dayanan  yazı 
türl
əri  Avropaya  da  yayılmışdır.  Belə 
əlifbanı  İtaliyaya  pelasklar  gətirmişlər. 
Diodorun fikrin
ə  Böyük Pliniy də  tərəfdar 
çıxmışdır.  Bu  yorumlar  etruskların  pelask 
sa
yılması  ilə  bağlıdır,  çünki  Latın  əlifbası 
etrusk 
əlifbasından yaranmışdır. 
Etrusk 
əlifbsı  əsasında  Latın  əlifbası-
nın yaranması quşqusuzdur. Artıq bunu eti-
raf ed
ənlərin sayı artmaqdadır: “Latın əlifba-
sı üzərində illərlə davam edən mübahisə ar-
tıq çözülmüşdür. Bəzilərinin iddia etdiyi ki-
mi, latınlar əlifbanı Kumedə yerləşən yunan-
lılardan  deyil, quzey qonşuları  etrusklardan 
almışlar”.
499
 Skandinav 
runla
rının  da  etrusklardan 
alınması  ensiklopediyalarda 
qeyd olunur.
500
   Lakin 
skandinav runlarının mənşə-
yi  m
əsələsi hələlik mübahi-
s
əlidir.  
Burada verdiyimiz 
etrusk 
əlifbası  uzmanların 
498
 
Herodot, V. 58; Buradakı depdera (dep-deri) da dəri sözü ilə bağlıdır. 
499
 Bloch, 1963, 120. 
500
 Britannica, XIX t., 1970, 755. 
 
259 
                                                 

ümumi r
əyinə  görə  etruskologiyada qəbul olunmuş  variantdır.  Lakin  bu 
variant  qüsursuz deyildir, çünki bura
dakı yanlışlıq bəzi sözlərin düzgün 
oxun
masına  imkan  vermir.  Doğrudur, etruskologiya elmi etrusk 
əlifbasındakı  hərflərin  bildirdiyi səsləri düzgün müəyyən etməsilə  uğur 
qazan
mışdır, lakin bəzi hərflərin oxunuşu hələ tam aydınlaşmayıb. Bizcə, 
bel
ə hərflərin hansı səsi bildirməsini dəqiqləşdirmədən etrusk yazılarını 
oxumaq  bir  sıra  yanlışlıqlara  yol  açır,  həm də  etrusk dilinin səsləri 
quruluşunun dəqiq təsvir edilməsinə mane olur. Belə mübahisəli hərflərin 
fonetik d
əyərini burada müəyən etmək iddiasında olmasaq da, bəzisi haq-
qında müşahidəmizi açıqlayıb uzmanlarla paylaşmağın yararı vardır.     
Etrusk yazılarında [f] səsi kimi oxunan 8 hərfi əslində [b] səsi kimi 
oxunmalıdır.  Bunu  Tebariy  adının  Pirqi  lövhələrində  aramey və  etrusk 
yazılış variantlarında görmək olur:  
Bu adın yanlış olaraq etruskca Tefariy kimi oxunmasının bir səbəbi 
d
ə etruskologiyada dərin kök atmış “etrusk dilində [b], [d], [g] samit səslə-
rinin olmaması” fikrindən doğur. İki dilli yazılar belə mübahisəli məsələ-
l
ərin  aydınlaşmasına  yardım edir. Yenə [b] səsilə bağlı bir adın latın və 
etrusk dilind
ə yazılışını əks etdirən ikidilli yazıya (TLE 462) baxaq. 
etrusk: cae trepu  
latın:   c. treboni 
Bu yazıda Cae (Kay) Trepu adının latınca C. Treboni(us) şəklində 
yazılması p//b, u//o qarşılığını ortaya çıxardır. Bəlli olur ki, etrusk yazı-
sında p//b və u//o qoşa səsləri eyni hərflə verilə bilir. Bu p//b qarşılığını 
Trebi 
adının keçdiyi başqa bir ikidilli yazı (TLE 541) da təsdiq edir: 
etrusk: ath: trepi: thanasa  
latın:   ar. trebi. histro 
Göründüyü kimi, etrusk dilind
ə  [b] səsinin olmadığını  söyləmək 
doğru  deyildir. Düşünmək olar ki, əvvəllər  etrusk  yazılarında  B  hərfilə 
veril
ən bu səsi sonrakı çağlarda 8, bəzi yazılarda isə p [p] hərfilə bildirmiş-
l
ər. Etrusk əlifbasında işarələrin doğru oxunması çox önəmli məsələdir. 
Öz
əlliklə, dilarxası samit səsləri bildirən hərflərin dəqiqləşməsinə ehtiyac 
vardır. Türk dili kimi etrusk dilində də səsuyumu (sinharmonizm) qanunu 
olduğu üçün bu samit hərflərin dilönü (incə) və dilarxası (qalın) saitlərlə 
işlənməsi diqqətə  alınmalıdır.  Türk  runikasında  sait-samit  harmoniyası 
 
260 

etrusk yazılarında da özünü göstərməlidir. Nəzəri baxımdan dilarxası sa-
mitl
ərə aid hərflər etrusk dilində bu səsləri bildirə bilər:   
 
 
Bu 
baxım-
dan, etrusk ya
zılarında ϖ hərfinin yalnız [v] samit səsi kimi, ,q hərfinin 
is
ə  [x] samit səsi  kimi  oxunması  yanlışdır.Yeri gəldikcə, bəzi  yazıların 
oxunuşunda bu işarələrin bildirdiyi səslər üzərində dayanacağıq. Burada 
yalnız  4 hərfin  etrusk  yazısında  4,  türk  runikasında  isə  9 səs bildirməsi 
faktına  önəm vermək gərəkir, çünki bu durum səs harmoniyasını  etrusk 
dilind
ə  əks  etdirmir.  Bu  baxım-
dan, etrusk h
ərfləri də  ən  azı  6 
saiti bildirm
əlidir. 
Yunan-
latın  hərflərilə  ya-
xınlığı  olan  etrusk  əlifbasında 
əksər hərflərin  hansı  səsi bildir-
m
əsini müəyən etmək etruskoloqlar üçün o qədər çətin olmamışdır. Belə 
ki, etrusk 
yazılarında yunan-latın dillərindən alınmış bəzi yer, şəxs və tanrı 
adlarını bildirən onomastik sözlərin yazılışında hərflərin səs dəyəri, az da 
olsa, bir neç
ə latın-etrusk ikidilli kiçik mətnlərin varlığı etrusk əlifbasının 
düzgün mü
əyyənləşməsi  üçün  imkan  vermişdir.  Doğrudur,  artıq  etrusk 
əlifbası əksər tədqiqatçılar üçün mübahisə doğurmayan 
bir m
əsələyə  çevrilmişdir,  lakin  bir  neçə  hərfin  hansı 
s
əsi bildirməsi hələ  dəqiq öyrənilməmişdir.  Çünki 
yunan-
latın  dillərində  olmayan bəzi səslər  etrusk 
dilinin öz
əlliyini təşkil  edir,  onların  əlifbada  hansı 
h
ərflərlə  ifadə  olunduğunu  tapmaq  üçün ciddi  araşdır-
malara ehtiyac vardır. Buradakı hərflərdən yalnız  s, z 
s
əslərini bildirənlər quşqu doğurmur.  
Etrusk dilinin foneml
ər sistem sait səsləri 
bildir
ən hərflərin  doğru  müəyən edilməsindən  çox  asılıdır.  Bu  nədənlə, 
etrusk 
əlifbası ilə eyni qaynaqdan olan göytürk runuk əlifbasında özünü 
göst
ərən  eyni  işarənin,  yuxarıda  deyildiyi  kimi,  işləndiyi sözdən  asılı 
 
261 

olaraq dilarxası və dilönü saiti ifadə etməsi etrusk 
dilind
ə saitləri bildirən hərflər üçün də keçərli ola 
bil
ər. 
Uzmanlar müxt
əlif sözlərdə işlənən  κ ,  Κ ,  
Γ h
ərflərini [k] səsi kimi oxuyurlar. Halbuki, elə 
etrusk  yazıları  var  ki,  bu  hərflərin üçü də  orada 
işlənir. Örnəyin,
 
Toskana (Tarquini) adlanan böl-
g
ədə m.ö.VII əsrə aid bu yazıya baxaq: