«İxtisasa giriş»

12. Mühafizə olunan ərazilərin və obyektlərin təsnifatı 
T
əbiətdən səmərəli istifadəyə - TƏK-nin (təbii və süni) və ayn-ayn ərazilərin qorunması 
kimi baxılır. Ayn-ayn ərazilərin «konservasiyası», cəmiyyətin iqtisadi, ekoloji, elmi-
t
ədqiqat və s. maraqlannı müəyyən edir. Ərazilərin funksional təyinatından və mühafizə 
olunma rejimind
ən asılı olaraq onları 5 qrupa bölürlər: 1) qoruq - etalon (qoruqlar və 
t
əbiətdən istifadə rejimləri); 2) resurslann müdafiəsi (müvəqqəti qoruq, torpaq qoruyucu 
v
ə meşələrin su mühafizəsi); 3) obyekt qoruyucusu (dəmir yolu, nəqliyyat yollan 
ətrafında qoruyucu zolaqların çəkilməsi); 4) mühit qoruyucu (istirahət zonalannın 
əhalinin məskunlaşdığı yerlərin, milli parkların ətrafında yaşıl zonanın yaradılması və s.) 
5) rekreasiyalı (quru və ya su sahəsi, hansı ki, əhalinin istirahəti, sağlamlığının bərpa 
olunmasına yönəldilib). Yer kürəsində 9793 ədəd hər biri 1000 ha ümumi əraziyə malik 
qoruq sah
ələri mühafizə olunur. Onlann ümumi sahəsi 959.568-101 ha-dır (7,1% 
qurudan). Avstraliya v
ə Okeaniyada mühafizə olunan ərazi - 11,7%; Şimali və Mərkəzi 
Amerikada - 10,2; Avropa - 8,9; Afrika - 7,1; C
ənubi Amerika - 6,3; Asiyada - 4,4 %. 
Dünya ölkələri arasında ən böyük ərazini Yeni Zelandiya (22,4 %), Butan (20,6 %), 
ycncsucla (28,9 %), Ekvador (39,2 %), Dominikan Respublikası (21,5 %), İngiltərə (20,9 
%), Slovakiya (20,7 %), Almaniya (25,8 %), Danimarka (20,9 %), Avstriya (24,8 %), 
Danimarka, o cümlədən Qrenlandiya - 44,9% tutur. Ən yiiksok, mütləq formada 
mühafizə olunan ərazilər qoruqlar sayılır, çünki bir çox funksiyaları yerinə yetirir. TƏK-in 
tam qor
unmasını, ekostabil- liyin davamlılığı, müxtəlif flora və faunanın qorunması və bir 
neçə müxtəlif ölkələrin «Qırmızı Kitab»ına daxil olan nadir növlərin mühafizəsi aiddir. 
Qoruqları yaradanda onlann unikallığı deyil, əsasən təmsiletmə xarakterli prinsipi rəhbər 
tutulur. M
əqsəd təbii zona daxilində landşaftların saxlanılmasıdır. Bu halda qoruqlar 
t
əbiətin etalonu kimi çıxış edir, hansılar ki, landşaftın antropogen dəyişmələri ilə ölçülür. 
Yaxın olan ərazilərə qoruqlar müsbət təsir göstərir (mczoiqlim, qrunt suların səviyyəsi, 
landşaftın məhsuldarlığı). Qoruq nə qədər çox məsafə tutarsa, bir o qədər də onun 
müsbət təsiri çox olar. Qoruqla- nn əsas funksiyası müxtəlif bitki və heyvan növlərinin 

---

qorunub saxlanmasıdır. Ancaq qoruqlarda zubr, boz ayı, maral və s. kimi heyvanlar da 
saxlamaq olar. Qoruqlar t
əkcə heyvan və bitki növlərinin paylanmasında mərkəz kimi 
çıxış etmir. Bu landşaftlar boyunca bir çox növlərin məskunlaşması üçün məkandır. 
M
əsələn: meşələrdə heyvanların çox növlərinin məskunlaşması ilə bağlı bütün yarpaqlı 
ağaclar məhv olur. Böyüyənlər arasında şam ağacı dominant sayılır. Heyvanların daha 
effektiv m
əskunlaşması üçün xüsusi zolaqlar yaradılmalıdır ki, onun bir hissəsində 
qoruq v
ə ya milli park birləşsin. Qoruqda təbiəti mühafizə rejimlərini həyata keçirəndə ən 
vacibi insan f
əaliyyəti nəticəsində landşaftların mühafizəsi və yaxın olan ərazilərin 
əmələgəlmə dərəcəsinin qeydə alınmasıdır. Bununla bərabər, bütün mühafizə olunan 
ərazilər iki qrupa bölünür: birinci qrup insanların təsiri ilə az dəyişmiş qoruq əraziləridir, 
onlar özünü bərpa etməyə qadirdirlər. Dünyada 240- a yaxın bioqoruqlar adlanan 
mühafizə olunan ərazilər var. Burada sistematik olaraq beynəlxalq müşahidələr aparılır. 
Amma bu tipli 
ərazilər də antropogen faktorlara uğrayırlar. Bu qoruqlardan başqa 
beyn
əlxalq status alan müşahidə olunan ərazilər var ki, onlar təbii və təbii-mədəni irsi və 
vetland (bataqlaşmış torpaqlar) torpaqlara aiddir. Ən iri ərazi Şimali Danimarkada və 
Qrelandiyada (70,000-103 ha), Braziliyada (29,940-
103 ha), ABŞ (27,008-103 ha), 
Rusiyada (9,561-
103 ha), Əlcəzairdə (7,276-103 ha) yerləşir. Ən çox ərazi qoruqlu 
landşaftlara aiddir. Çünki bu ərazilərdə daxili sabitliyin davamlılığım artırmaq üçün 
m
əqsədyönlü işlər aparmağa yönəldilmişdir. Bir çox qoruq ərazilərində yaşayış 
m
əntəqələri və onlara aid kənd təsərrüfatı sahələri mövcuddur. Bundan başqa, 
qoruqlara çox yaxın yerləşən ərazilərin təsiri də güclüdür. N.L.Qladkov qeyd edirdi ki, 
qoruqların həyatına tamamilə qarışmamaq olmaz. Dəyişmələrin dərəcəsini nəzərə 
alaraq mühafizə olunan ərazidə bölgələşmə sistemindən istifadə olunur. Funksional 
zonalara: tam qoruq funksiyalı təbii ehtiyatlar; bufer (10-15 km radiusda qoruğa yaxın 
olan 
ərazidə insan fəaliyyətinə limit qoyulur: ovçuluq və s.); rekreasiya əraziləri 
(ekocığırlar, meydançalar, muzeylər) daxildir. Qoruqlar ekoloji və təbiəti mühafizə 
bilikl
ərinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Təbli qoruqlar - daha böyük və ciddi 
mühafizə rejimilə seçilən ərazilərdir. Tez-tez onlar qoruqların qiymətli və nadir hissəsi 
olur. Bel
ə qoruqlar ağaclar üçün yaradılmışdı. Təbii abidələr - elmi, mədəni-tarixi, estetik 
m
əna daşıyan, sahəsi 100 ha az olan ərazilərdir. Təbii abidələrə botanika (nadir bitkilər, 
kollar, ağaclar olan ərazilər); geoloji (buzlaqarası çöküntülər, sıldırım qayalar); hidroloji 
(bataqlıq, göl, bulaqlar), kompleks (nadir gözəlliyə malik landşaftlar); və s. hissələrə 
ayrılırlar. Xüsusi mühafizə olunan ərazilərə - daimi və müvəqqəti mühafizə olunan ciddi 
v
ə ya tez-tez mühafizə olunan təbii komplekslər aiddir. Ekoloji-sanitar təminatlı ərazilər - 
obyektl
ərə və orta müdafiəli ərazilərə bölünür. Ən çox milli parklar, insan fəaliyyətinin 

---

t
əsirinə az məruz qalmış, xüsusi gözəlliyə və unikal landşafta məxsus istirahət və 
turizm
ə maraq göstərilən ərazilərdir.