O. E. Toshmurodov milliy kurashning nazariy asoslari

 
6.3. Kurashchilar bellashuvini tuzish taktikasi 
 
Milliy kurash taktikasi texnika rivojalanishi, musobaqa 
qoidalari va hakamlik tizimining o‘zgarishiga muvofiq holda 
muntazam rivojlanib kelmoqda. 
Hozirgi paytda kurashchi tomonidan to‘xtovsiz hujum 
bajariladigan taktika afzal hisoblanadi. Ushbu holda, hattoki agar u 
ballar bilan baholanadigan hech qanday hujum uyushtirmagan, uning 
raqibi esa faqat himoyalangan bo‘lsa ham, unga ustunlik beriladi, 
raqib esa sustkashligi uchun ogohlantirish oladi. 
Kurashchi to‘tovsiz hujumlar taktikasini qo‘llash uchun o‘z 
jamg‘armasida taktik tayyorgarlikning turli usullari, ko‘p sonli oddiy 
hujum harakatlari va MHH ga ega bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, 
bunday taktika yuqori darajada chidamlilikka ega bo‘lishni taqozo 
etadi. Shu bilan birga, u nisbatan tinch hamda raqibni hujumga 
chorlash davrlari bilan almashtirib turilishi mumkin. Bunda kurashchi 
raqib hujumini qaytarishga tayyor turishi lozim. 
Texnika taktikaning asosiy vositasi hisoblanadi. Muayyan 
taktikani tanlash ham usullar jamg‘armasiga bog‘liq. Ko‘pincha u 
kurashchining jismoniy qobiliyatlari: kuchi, tezkorligi, chaqqonligi 
bilan aniqlanadi. Ushbu sifatlardan biron birining yuqori darajada 

---

80 
rivojlanganligi shu jismoniy sifatga urg‘u bergan holda (hal etuvchi 
harakat bilan) taktikani tuzishga imkon yaratadi. 
Bellashuvni olib borish taktikasi, asosan, raqib tayyorgarligi 
darajasiga bog‘liq. Bellashuv taktikasini to‘g‘ri tuzish uchun, birinchi 
navbatda, raqibning qanday hujum harakatlarini qo‘llashi, qanday 
himoyalanishi, uning jismoniy tayyorgarligi qandayligini bilish 
lozim. 
Taktikani o‘z tayyorgarligining kuchli tomonlari va muayyan 
raqibning bo‘sh tomonlarini hisobga olgan holda rejalashtirish shart. 
Masalan, agar kurashchi katta kuchga ega bo‘lsa, unda hal qiluvchi 
hujumni kuch usulida qurish lozim. Agar raqib harakatlarni tez bajara 
olsa, unda uning harakatlarini ushlab olishlar bilan bug‘ish va kuch 
bilan bostirish zarur. Agar u jismonan kuchli bo‘lsa, uning 
harakatlaridan ilgari harkatlanish va murakkab hujumlar bilan 
ustunlikka erishish lozim. Raqibning yaxshi ko‘rgan hujumlarini 
bilgan holda qarshi hujum harakatlarini tanlash zarur. 
Muayyan raqib bilan bellashuvni o‘tkazish uchun kurashchi 
ma’lum bir taktika rejasini oldindan belgilab olishi lozim. Bunda, 
agar u ustunlikka erishishga olib kelsa, uni bellashuv oxirigacha 
ushlab turish lozim. Agar u muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, ehtiyot shart 
boshqa variantlari tuziladi. 
Taktik reja quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: 
1. Bellashuv maqsadi va unga erishish uslublari. Maqsad 
kurashchi va raqibning imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Nisbatan 
bo‘sh raqib bilan bo‘ladigan kurashda kurashchining maqsadi - sof 
g‘alabaga; kuchli raqib bilan esa - ochkolar (chala, yonbosh) 
bo‘yicha g‘alabaga erishishdan iborat. 
2. Texnik harakatlarni tanlash. Kurashchi o‘z tayyorgarligini 
hisobga olgan holda belgilangan maqsadga to‘liq mos keladigan va 
muayyan raqib bilan kurashishda samarali bo‘lgan texnik harakatlar 
hamda ularni tayyorlash usullarini (MHH) tanlaydi. Usullar va MHH 
raqibning bo‘sh tomonlarini hisobga olgan holda tanlanadi. 
3. Bellashuvni tuzishning umumiy yo‘nalishi bellashuvning 
birinchi davridanoq g‘alabaga erishish yoki ballarda ustunlikka ega 
bo‘lishga qaratiladi. 
4. Bellashuv sur’ati. Yaxshi tayyorgarlikka ega bo‘lgan 
kurashchi yetarlicha chidamlilikka ega bo‘lmagan, lekin kuch va 
texnikada undan ustun bo‘lgan raqib bilan uchrashuvda bellashuvni 
yuqori sur’atda olib borishni rejalashtirishi maqsadga muvofiqdir. 
Chidamli raqib bilan bo‘ladigan bellashuvda o‘z energiyasini tejab 

---

81 
sarflash lozim. Raqibga bellashuvni yuqori sur’atda olib borishga 
yo‘l qo‘ymaslik maqsadida uning harakatlarini cheklab qo‘yish, o‘zi 
esa qarshi hujum uchun eng kichkina imkoniyatdan foydalanib 
qolishga tayyor turishi lozim. 
5. Tik turish va masofani tanlash. Tik turish va masofani 
tanlashda shuni hisobga olish lozimki, ular belgilangan hujum 
harakatlarini bajarishga yordam berishi hamda raqib “yaxshi 
ko‘rgan” hujumlarni qiyinlashtirishi lozim. Hakamning “vaqt” 
buyrug‘i yangramaguncha, diqqatni jamlab turish, e’tiborli bo‘lish va 
raqibning hujum harakatlariga tayyor turish zarur. Chunki raqib, 
yutqaza turib, o‘z kuchini safarbar etadi va har doim ham hujumni 
oqilona tashkil qilmaydi. Bu paytda manyovr olib borish, aldamchi 
hujumlar hamda harakatlarni cheklaydigan ushlab olishlarni qo‘llash 
zarur. 
Kurashchi, bellashuvda yutqaza turib, oxirgi sekundga qadar 
hal qiluvchi hujumni tayyorlashi lozim. Kurashchi, o‘z harakatlari 
bilan mag‘lubiyatni tan olgandek ko‘rsatib, raqib uchun kutilmagan 
vaziyatda “portlashi” va bellashuv taqdirini o‘z foydasiga hal 
qiluvchi murakkab hujumni amalga oshirishi zarur. 
Ko‘pgina 
mutaxassislarning 
belgilashicha, 
amaliyotda 
kurashchilarni o‘rgatish texnik tayyorgarlik bilan cheklanadi, ba’zi 
hollardagina murabbiylar texnik usullarni amalga oshirish taktikasi 
bo‘yicha tavsiyalar beradi. Bellashuvni olib borish taktikasiga 
kelganda, tayyorgarlikning bu bo‘limini kurashchilar asosan bevosita 
musobaqalarda o‘rganadilar. Musobaqalar paytidagi murabbiy 
ko‘rsatmalari va musobaqadan so‘ng bellashuvni tahlil qilish ko‘p 
jihatdan kurashchilarning nazariy bilimlari doirasini kengaytiradi, 
lekin 
bir 
vaqtning 
o‘zida ular muayyan o‘rgatish bilan 
mustahkamlanmagan nazariy manbalari bo‘lib qoladi, xolos. 
Shunday qilib, bevosita musobaqalarda ishtirok etish hozirgi kunda 
taktik mahoratga o‘rgatish hamda takomillashtirishning yagona 
ta’sirchan uslubi hisoblanadi. 
R.A.Piloyan, V.T.Djaparaliyevlarning o‘tkazgan tadqiqotlari 
natijasida birinchi marta kurash bellashuvi tuzilmasini tashkil etuvchi 
va muayyan vazifalarni hal etishning turli usullari hamda vositalarini 
tavsiflovchi taktik harakatlarga bo‘linadi: 
- razvedka qilish - harakati kurashchilarning katta “aldamchi” 
faolligi bilan tavsiflanadi. Bellashuvning birinchi minutlarida 
manyovr olib borish aldamchi harakatlar, siltashlar, chorlash hisobiga 

---

82 
amalga oshiriladi. Sifat tavsiflari (ro‘yobga chiqish yoki chiqmaslik) 
keyingi harakatning amalga oshirilish darajasi bo‘yicha aniqlanadi; 
- hujumni amalga oshirish - ushbu harakat uchun oldindan aniq 
tayyorgarlik ko‘rmasdan hujumning texnik usulini o‘tkazishga 
xosdir. Usulni bajarish vaqti, aks holda - shunday tayyorgarlik vaqti 
ham qayd qilinadi. Ikkala holda ham usulning tugash vaqti yoki 
maqsadli ko‘rsatmaning o‘zgarish vaqti qayd etiladi; 
- qarshi hujumni amalga oshirish - maqsadi bellashuvda 
raqibning hujum harakatlari paytida singari maxsus yaratiladigan 
sharoitlar vaqtida yuzaga keladi. Birinchi holatda kurashchi avval 
himoyalanish harakatini amalga oshiradi, so‘ngra qarshi hujumni 
bajaradi. Ikkinchi holatda kurashchi raqibni ma’lum bir ushlab 
olishga chorlaydi va keyin qarshi hujum harakatlari amalga 
oshiriladi. Birinchi holda himoyalanish harakatini tugallash vaqtidan 
boshlab to qarshi hujumning texnik usulini yakunlashga qadar, 
ikkinchi holda - chorlashni qo‘llash paytidan boshlab to usulni 
yakunlash yoki maqsadli ko‘rsatmani o‘zgartirishga qadar bo‘lgan 
vaqt oraliqlari hisobga olinadi; 
-himoyalanishni amalga oshirish - himoyalanish harakatlari 
raqib tomonidan ma’lum bir hujum harakatini amalga oshirish uchun 
ushlab olish paytidan boshlanadi va himoyalanishni amalga oshirish 
yoki raqib tomonidan hujumni amalga oshirish bilan yakunlanadi; 
-faollikni namoyish qilish - ushbu harakatni hal etish boshi va 
oxiri birmuncha qo‘shilib ketgan hamda kurashchining o‘zidan 
tuzatish kiritishni talab qiladi. Lekin diqqat bilan tahlil qilganda 
ularni yetarlicha aniq ko‘rish mumkin. Faollik bilan siltashlar, 
itarishlar, aldamchi harakatlarning ko‘pligi bilan tavsiflanadi. 
Kurashchilar hujum usullarining boshlang‘ich harakatlarini 
bajarayotgan paytlarida, odatda, usulni oxirigacha yetkazmaydilar; 
- ustunlikni ushlab qolish, ya’ni kurashchi yutilgan ballar 
orqali ustunlikka erishgandan so‘ng uni ushlab qolishi lozim. Bu 
taktik harakat shu bilan tavsiflanadiki, kurashchi imkon qadar uzoq 
vaqt ichida raqibiga yutqazib qo‘yilgan ballarni kamaytirishga xalaqit 
berishi zarur. Ushbu harakatni amalga oshirishda manyovr olib 
borish va hujum harakatlari keng qo‘llaniladi, buning ustiga 
kurashchi asosan ushlab olishni amalga oshiradi hamda hakam 
bellashuvni to‘xtatgunga qadar raqib harakatini cheklab qo‘yadigan 
holatda turadi. 
Musobaqa bellashuvining umumiy vaqti ichida hisobga 
olinmaydigan va ma’lum bir maqsadli ko‘rsatmaning yo‘qligi bilan 

---

83 
tavsiflanadigan maqsadsiz sarflangan (kurashchi sustkashligi va kutib 
turish holati bilan ifodalangan) vaqt oraliqlari ko‘p sonli ortiqcha 
harakatlar bilan ajralib turadi. Odatda, bu paytda kurashchilar, 
raqibidan faol harakatlarni kutayotib, uning texnik rejasiga bog‘liq 
holda bo‘ladi. 
Mashg‘ulot jarayoni mazmunining tahlili shuni ko‘rsatadiki, 
kurash bellashuvi tuzilmasini tashkil etuvchi taktik haraktalarga 
yetarlicha ahamiyat berilmaydi. Mashg‘ulotlarda hujum, qarshi 
hujum va himoyalanish harakatlariga katta qiziqish borligiga 
qaramasdan, ularning musobaqalardagi samaradorligi katta emas. 
Buning sababi shundaki, kurashchilar mashg‘ulotlarda taktik 
tayyorgarlik usullaridan ajralgan holda, o‘tkazilgan usuldan so‘ng 
xavfli holatni amalga oshirish sifatida taktik harakatni kiritmasdan 
hujum, himoyalanish va qarshi hujumlarni amalga oshirish 
malakalari hamda ko‘nikmalarini takomillashtiradilar. 
Turli malakali kurashchilar tomonidan olib boriladigan kurash 
xususiyatlarini tavsiflovchi va alohida harakatlarning bellashuv 
minutlari bo‘yicha taqsimlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatkich 
bellashuv davomida kuchning to‘g‘ri taqsimlanganligi to‘g‘risida fikr 
yuritishga imkon beradi. 
Yanada yuqori malakaga ega bo‘lgan kurashchilarda alohida 
harakatlarning minutlar bo‘yicha taqsimlanishida ma’lum bir 
qonuniyat kuzatiladi. Bellashuvning birinchi minutlarida - razvedka, 
hujum, himoyalanish; ikkinchi minutida - hujum, gilam chetida 
ushlab olishlar, faollikni namoyish qilish; uchinchisida - kuchni 
tiklash, gilam chetida ushlab olishlar, himoyalanish, qarshi hujum; 
to‘rtinchisida - faollikni namoyish qilish, hujum, qarshi hujum, 
ustunlikni ushlab turish. 
Kurashchilar musobaqa bellashuvlari yuzasidan o‘tkazilgan 
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqori malakali kurashchilarga 
qo‘llaniladigan usullarning turli-tumanligi hamda ularni bellashuv 
davomida oqilona almashtirib turilishi yuqori malakali kurashchilar 
uchun xosdir. 
Ushbu aytilgan fikr kurashchilar taktik tayyorgarligini 
individuallashtirish muammosiga boshqacha yondashishga imkon 
beradi. Buning uchun kurashchining jismoniy va ma’naviy kuch 
sarflab g‘alabaga erishishga yordam beradigan hamma harakatlar 
to‘plamini egallashi asos bo‘lib xizmat qiladi. 

---

84 
Kurashchining hamma harakatlarni hal eta olish va ularni 
bellashuv davomida to‘g‘ri joylashtira olish malakasi uning bazaviy 
individual tayyorgarligi bo‘lib hisoblanadi. 
Shuning uchun taktik tayyorgarlikni takomillashtirish bo‘yicha 
ishlarni uchta yo‘nalishda olib borish lozim: 
- kurashchilarni ular avval egallamagan harakatlarga o‘rgatish; 
- kurashchining ruhiy, morfologik va jismoniy xususiyatlarini 
hisobga olib, har bir harakatni amalga oshirishning eng oqilona 
vositalari hamda usullarini tanlash; 
- raqib xususiyatlariga qarab, bellashuv davomida taktik 
harakatlarning turli kombinatsiyalarini shakllantirish. 
O‘quv - mashg‘ulotning asosiy qismida taktik vazifalarni hal 
etish vositalari va uslublarini topshiriqli uslubni qo‘llagan holda 
o‘rganish hamda takomillashtirish, shuningdek jahonning eng kuchli 
kurashchilari bellashuvlari videoyozuvlarini tomosha qilish hamda 
tahlil etish tavsiya qilinadi. Bir vaqtning o‘zida kurashchilar yo‘l 
qo‘ygan xatolarni aniqlash va bartaraf etish maqsadida ularning 
bellashuvlari tahlil qilinadi. Kurashchilar qancha ko‘p vositalar va 
uslublarni o‘rganib chiqsalar, ularni musobaqa bellashuvida shuncha 
to‘g‘ri, tez hamda samarali qo‘llay oladilar. Turli malakali 
kurashchilarning musobaqa bellashuvlarini tahlil etish qobiliyatini 
rivojalantirish bilan esa kurashchi notanish vaziyatdan to‘g‘ri yo‘l 
topib chiqib ketishi mumkin. 
Mashg‘ulotni o‘tkazish jarayonida kurashchilar quyidagi 
vazifalarni o‘z oldilariga qo‘yishi kerak: raqib maqsadi, yuzaga 
keladigan vazifalarni hal etish usullari, raqibning bellashuvdagi xatti-
harakatlarini aniqlash uchun razvedka qilish. Razvedkani chorlash, 
aldamchi harakatlar, aldashlar bilan o‘tkazish mumkin. 
Mashg‘ulotlar davomida bellashuvni olib borish vositalari va 
uslublarini takomillashtirishni quyidagi uslubiyat orqali amalga 
oshirish mumkin: muayyan harakatni bajarish maqsadini tushuntirish; 
jahonning kuchli kurashchilari bellashuvlarining videoyozuvni tahlil 
qilish hamda shunga muvofiq kelgusida bellashuvni olib borish 
vositalari va usullarini tanlash; kurashchilar yo‘l qo‘ygan xatolarni 
bartaraf etish; har bir muayyan vazifani hal etish vositalari va 
uslublarini o‘rganish hamda takomillashtirish; o‘quv- mashg‘ulot 
bellashuvlari davomida harakat malakasini takomillashtirish. 
O‘quv - mashg‘ulot bellashuvlarini shug‘ullanuvchilar 
malakasiga muvofiq holda olib borish lozim. 

---

85 
Ko‘pgina mutaxassislarning fikricha, taktik mahorat ko‘p 
jihatdan tez o‘zgarib turadigan musobaqa vaziyatlarida to‘g‘ri yo‘l 
tutish qobiliyati bilan belgilanadi, shuning uchun yuqori sur’atda 
amalga 
oshiriladigan 
ma’lum bir musobaqa vaziyatlarini 
mashg‘ulotlarga kiritish lozim. Bundan tashqari, yana shu narsa 
muhimki, kurashchi juda toliqqan vaziyatlarda ham taklif qilingan 
har qanday topshiriqni hal eta olishi lozim. Shuning uchun aynan shu 
narsa mashg‘ulot jarayonida o‘z o‘rnini topishi lozim. Shuningdek 
bo‘y uzunligi har xil bo‘lgan raqiblar bilan kurashishda yuzaga 
keladigan vazifalarni hal eta olish malakasiga katta e’tibor berish 
zarur. Taktik mahoratni (turli musobaqa vaziyatlarini yoki 
bellashuvda paydo bo‘ladigan vazifalarni hal etish qobiliyatini) 
baholash mezoni bo‘lib hujum samaradorligi koeffitsiyenti xizmat 
qilishi mumkin. 
N.M.Galkovskiy 
ma’lumotlariga 
ko‘ra, 
kurashchi 
musobaqalarda g‘alabaga erishish uchun 60% gacha hujum va 
himoyalanishlarni amalga oshirishi lozim. N.M.Galkovskiy olib 
borgan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, kurashchilar musobaqalarda 
g‘alaba qozonishi uchun 70% gacha razvedka harakatlarini, 60% - 
ushlab olishlarni, 60% - faollikni namoyish qilishni, 100% - xavfli 
holatni amalga oshirishni, 60% - qarshi hujum harakatlarini, 80%- 
ustunlikni ushlab qolishni, 80% - kuchni tiklashni, 100% - xavfli 
holatni bartaraf etishni bajarishlari lozim. 
Bellashuv davomida raqibni almashtirish bilan bajariladigan 
o‘quv- mashg‘ulotlariga katta e’tibor berish lozim. Bu kurashchilarda 
eng qimmatbaho sifatlardan biri – raqib bellashuvni olib borish 
taktikasini o‘zgartirgan vaziyatda bellashuvning taktik ko‘rinishini 
qayta tuzish malakasini rivojlantirishga yordam beradi. Bunda 
raqibni o‘zgartirish kurashchi uchun kutilmagan vaziyatda va 
bellashuvning istagan paytida amalga oshiriladi. Masalan, birinchi va 
ikkinchi kurashchilar o‘quv-mashg‘ulot bellashuvini olib bormoqda, 
bir minutu 20 sekunddan keyin, kurashchilar holatidan qat’iy nazar, 
bellashuv to‘xtatiladi va uchinchi hamda to‘rtinchi kurashchilar 
bellashuvga kirishadilar. Gilamda ikkita juftlik hosil bo‘ladi: 
birinchisi – birinchi va uchinchi kurashchilar, ikkinchisi – ikkinchi va 
to‘rtinchi kurashchilar. Bir minutdan so‘ng juftliklar yana sheriklar 
bilan almashadilar. Texnik harakatlarning amalga oshirilish 
samaradorligi va ularning bellashuvning har bir minuti hajmida 
taqsimlanishi kurashchilar tomonidan bellashuvning olib borilishini 
baholash mezoni bo‘lib xizmat qiladi. 

---

86