OrqaniZMİn yaş XÜsusiYYƏTLƏRİ

2.2 Emosiyalar və onların ontogenezdə inkişafı 
 
Yeni doğulmuş körpədə yalnız şərtsiz reflekslərin 
mövcud olması ilə xarakterizə edilir. Bu baza əsasında, 
həyatının ilk günlərində körpədə ilkin şərti reflekslər yaranır. 
Bunlara əmmə, taktil, eşitmə və digər qıcıqlandırıcılara qarşı 
yaranan ümumi hərəki refleksləri aid etmək olar. V. S.  
Bələdləşmə (oriyentasiyası) refleksi. Həyatını ilk 
aylarında körpənin xarici mühitlə qarşılaşması gedişatında 
onun qıcıqları qəbuletmə təcrübəsi və xarici mühiti dərk etmə 
qabiliyyəti artır. Məhz üç aylıq körpədə ümumi ləngimə 
prosesi, onun sakitləşməsi və qıcıqlara qarşı diqqətin artması 
ilə əvəz olunur. Bu zaman oyanıqlıq vəziyyətində o, adətən 
sakit olur. 
Alimlərin məlumatına görə körpədə şərti reflekslərin 
formalaşmasında 4 əsas mərhələ ayırd edilir. Bunlar qeyri-

---

26 
spesefik mərhələdən, sakitləşmə (ləngimə) mərhələsindən, 
davamsız, qeyri-sabit mərhələdən və davamlı şərti reflekslərin 
yaranması mərhələsindən ibarətdir. 
Belə ki, körpənin 2-3 aylığında əvvəlcə dəri hissiyyatı 
(taktil), daha sonra eşitmə və işıq qıcıqlandırıcılarına qarşı 
süni qidalanma (məsələn, süni qarışıqlı olan “Malyutka” ilə) 
və müdafiyə refleksləri inkişaf edir. Məhz bu dövrdə 
körpələrdə süni qidalanmaya və süni qidaya qarşı müsbət şərti 
refleks əmələ gətirir. Məsələn, 2-3 aylıq körpə yataqda olduğu 
zaman, təklif olunan süd qarışığı ilə doldurulmuş butulkaya 
hec bir reaksiya ilə cavab vermir. Lakin, ana körpəni əllərinə 
aldıqda körpə həmin butulkaya tərəf yönəlməyə cəhd göstərir 
və şərti udma refleksini icra edir. 
Körpənin ilk aylarında onun sinir sistemində oyanma 
prosesləri zəif yaranır və asanlıqla ləngimə ilə əvəz olunur. 
Bu da təbiidir, çünki o, sutkanın çox hissəsini yuxululuq 
vəziyyətində keçirir. Bu körpələrdə diferensiasiya, yəni 
fərqləndirici reflekslər də zəyiflədir və bunun hesabına
onlarda daxili ləngimə çətinlikləri yaranır. 
Yalnız 5-7 aylığından körpədə bir çox təbii şərti 
reflekslər, o cümlədən otağın mebelinə, əşyalara və körpəyə 
qulluq edən insanlara qarşı şərti reflekslər yaxşı inkişaf edir. 
Postnatal inkişafın sonrakı dövründə kiçik yaşlı uşaqlarda 
yeni şərti reflekslərin yaranması və onların möhkəmlənməsi 
müşahidə olunur. Uşaqlarda nitqin yaranması və inkişafı buna 
köməklik edir. Lakin 3-7 yaşlı uşaqlarda şərti reflekslərin 
yaranması, onlarda vegenativ funksiyaların (nəbzin artması 
və s.) üstünlüyü ilə müşayiət edilir. Bu onu göstərir ki, həmin 
yaşlı uşaqlarda böyük yarımkürələr qabığının funskional 
inkişafı hələ tamamlanmamışdır. Burada yaranan oyanmalar 
asanlıqla qabıqaltı şöbələrə yayılır (oyanmanın irradiasiyası 

---

27 
hadisəsi). Bu zaman uşaqlarda şərti refleksin yaranması üçün 
qıcığın daha çox təkrar verilməsi zəruridir. Eyni zamanda 3-7 
yaşlı uşaqlarda yeni stimullara (qıcıq mənbəyinə) qarşı maraq 
getdikcə artır. Bu isə onlarda emosional reaksiyaların 
zənginləşməsinə zəmin yaradır və o zaman uşaqlarda 
vegetativ reaksiyalar davamlı olur. Beləliklə, 6-8 yaşlı 
uşaqlarda böyük yarımkürələr qabığının funksiyaları müəyyən 
ardıcıllıqla möhkəmlənir, onun ayrı-ayrı şöbələrinin 
diferensiasiya-sı baş verir. Nəhayət bu yaşlı və 11-12 yaşlı 
uşaqlarda bir necə qıcığın (kompleks qıcığlar) verilməsi 
zamanı, onlarda yalnız müəyən qıcığa diqqətin daha çox cəlb 
edilməsi nəzərə çarpır. Bu dövr təfəkkürün inkişafı, beyin 
qabığının təhliletmə və inteqrasiya qabiliyyətinin aktivləşməsi 
ilə xarakterizə olunur. Xarici mühitin dərk olunması 
prosesində 11-12 yaşlı uşaqlarda və yeniyetmələrdə “bu 
nədir?” refleksin üstünlüyü nəzərə çarpır. 
Uşaqlarda şərti reflekslərin yaranması və möhkəmlənməsi 
prosesində bir qrup reflekslər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Onlardan bələdləşmə, oxşatma, hərəki, dərketmə hissiyyatı və 
s. Refleksləri göstərmək olar. 
Beləliklə, uşaq doğulduğu andan eşitmə və görmə 
qabiliyyətinə malik olmasına baxmayaraq onun hisslər 
haqqındakı təssüratı aydın və incə olmur. Körpə yalnız 2-ci 
ayında fitin səsini zəngdən ayırır, 6 aylığında rengləri ayırd 
edir ( diferensiasiya reaksiyaları). 
Körpə inkişaf etdikcə qıcıqlara qarşı orqanizmdə