O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

partiyalarini tayyorlashdan samarasi ko‘p va kam chiqimli yirik ishlab 
chiqarishni yo‘lga qo‘ygan ma’qul. Bundan tashqari violentlar yangi 
mahsulot ishlab chiqish, savdo tarmog‘ini rivojlantirish va 
harakatlanishning kuchli siyosati bilan bog‘liq keng ko‘lamli ilmiy-
tadqiqotlar tomonidan yaratiladigan ustuvorliklardan ham foyda-
lanadilar. 
O‘zining bahaybat kuchiga tayanadigan violentlar strategiyasi – 
imkon qadar raqobatchilarini surib chiqarib, kengaytirilgan bozorga 
egalik qilish. Violent firmalar xaridorlarni nisbatan arzon baholari va 
tovarlarining o‘rtacha darajali sifati bilan jalb etadilar. Xaridorlar haqida 
g‘amxo‘rlik gigant-violentlarning xayriyasi emas: ular ko‘pincha 
bozorda monopolist pozitsiyasini egallab turadi, ular ommaviy talab 
qonunlarini yaxshi biladi: yomon yoki qimmat mahsulot bunday talabni 
keltirib chiqarmaydi. 
Zamonaviy uskunalardan foydalanuvchi mayda firmalar rollarining 
o‘zgarishi va yirik firmalarning ayrim pozitsiyalarini yo‘qotishi odamlar 
o‘zlarining kundalik ehtiyojlarini yirik firmalar mahsulotlari hisobiga 
qondirishining dalilidir. Ular “Microsoft” ning dasturiy ta’minotlaridan, 
“Erich Krause” kanstovarlaridan foydalanishadi, “Rossiya” fabrika-
sining konfetlarini iste’mol qilishadi. Agar bunday kompaniyalar 
boshqalar bilan (joy) talashishsa, siqib chiqarilsa, firmalar bilan ham 
shunday holat yuz beradi. 
Rossiya iqtisodiyoti rivojlanishi aynan yirik kompaniyalar 
tomonidan ishlab chiqilgan samarali bozor siyosatiga bog‘liq va uning 
asosini tashkil qiladi. Patiyentlar – ixtisoslashuv yo‘liga o‘tgan firmalar. 
Ular iste’molchilarning ma’lum tor doirasi uchun antiqa (oddiy bo‘lma-
gan) mahsulotlar ishlab chiqaradilar. Bu turdagi kompaniyalarning 
mahsulotlari mos keluvchi guruh mijozlari uchun almashtirib bo‘lmas – 
bebahodir. Bunday kompaniyalar kengaytirilgan bozorning uncha katta 
bo‘lmagan qismini nazorat qila borib, tarqalib ketmaslikka harakat 
qiladi. Ular o‘zlarining qimmat va yuqori innovatsiyali mahsulotlarini 
qoidaga ko‘ra standart mahsulotlardan qanoatlanmaydiganlarga 
sotishadi. Masalan, “Fin-press” nashriyoti professional menejerlar va bu 
kasbga tayyorlanayotganlarga yoki jahonda noyob gidroaviatexnika 
ishlab chiqaruvchi Taganrogdagi Beriyev nomli konstruktorlik byurosi 
uchun marketing va menejment haqida axborotlar taqdim etadi. 

---

144 
Bozordagi ayrim maxsus joylarda xizmat ko‘rsatuvchi patiyent 
firmalarning muvaffaqiyati xaridorlarning tor doirasini, ularning o‘ziga 
xos talablarini hisobga olgan holda yaxshi bilishi va ularga o‘ta yuqori 
iste’mol qiymatini taqdim eta olishidadir. Agar violent firmalar (gigant 
o‘lchamdagi) muvaffaqiyatga savdoning katta hajmi bilan erishsalar, 
patiyent firmalar o‘zlarining noyob tovarlariga yuqori baho qo‘yib, 
yuqori foyda olish hisobiga muvaffaqiyatga erishadilar. Patiyent 
firmalarni “ayyor tulkilar”, deb ataladi. 
Tulki kompaniyalar bozorga turli-tuman mahsulotlar olib keladilar. 
Gigantlar tomonidan qurshovga tushib qolishdan qochib, ular o‘ziga xos 
bo‘lgan iste’mol tovarlarni faol qidirib topadilar va jamiyatni iqtisoddagi 
bir xil stnadartlardan qutqarib, ularni shakllantiradilar. Bozordagi 
ma’lum bir joyda, uning yo‘qolib ketish xavfi (riski) bilan ishlash bir 
vaqtning o‘zida bir necha ana shunday joylarda ishlashni talab qiladi. 
Mamlakatimizdagi firmalar uchun patiyent strategiyasi tadbirkorlik 
falsafasi sifatida alohida qadrli. U yetakchi yirik kompaniyalar bilan 
to‘g‘ridan to‘g‘ri kurashmaslikka, faoliyatning o‘sha sohalari uchun 
imkoniyatsiz, foydasiz bo‘lgan tomonlarini qidirib topishga chaqiradi. 
Bunday “ayyorona” yondashuv ojizlarning kuchlilar bilan raqobatidagi 
imkoniyatlarini jiddiy oshiradi, bu esa firmalar uchun ortiqchalik 
qilmaydi. 
Patiyent strategiyasi ko‘plab mudofaaga oid ishlab chiqarish uchun 
istiqbolli bo‘lishi mumkin. Buning uchun ularda yaxshigina dastlabki 
pozitsiyalar mavjud: yuqori malakali iste’dodli xodimlar, zamonaviy 
uskunalar, mayda seriyali, ba’zan esa ustuvor hisoblanuvchi noyob 
mahsulotlar ishlab chiqarish va boshqalar. 
Kommutantlar oddiy biznesda mahalliy miqyosga ega bo‘ladi. 
Mayda, ixtisoslashmagan korxonaning kuchi aniq mijozlarning hajm 
bo‘yicha uncha katta bo‘lmagan ehtiyojlarini qondirishga moslashgan-
ligi hisoblanadi. Ommaviy (violent) ishlab chiqarish uchun iste’molchi-
larning katta guruhining talablari, ixtisoslashganlar uchun (patiyent-
larga) – iste’molchilarning alohida qatlamlar talablari tuziladi. 
Kommutant firmalar kichik biznesni amalga oshirishadi va mahalliy 
bozor talablarini qondirishga mo‘ljallangan. Har gal har bir aniq holat 
uchun yaratiladigan sanoqsiz mayda korxonalar biznes uchun har bir 
imkoniyatdan foydalanishga tayyor, violentlar va patiyentlar esa o‘z 
ishlab chiqarish qiyofalarida qat’iy turadilar. Yirik ishlab chiqarish 
quvvatlarining, ilmiy-texnika bazasi yoki tor sohadagi alohida 

---

145 
bilimlarning yo‘qligi (ya’ni violentlar kuchlimi yo patiyentlar) 
aniqlovchi kommutantlar uchun nima bilan shug‘ullanishlarining aha-
miyati yo‘q. 
Bu holat kommutantlarni “kulrang sichqonlar” deb atalishiga olib 
keldi. Sichqon – firmalarning ustuvorligi, boshqa firmalar qodir 
bo‘lmagan tijorat faoliyati sohasini shunchalik oson o‘zgartira olishidir. 
Yuqori darajadagi ochiq-oydinlik – kommutantlarning raqobat kurashi-
dagi kuch manbasi. Doimiy ravishda foyda olishga intilish va u tufayli 
har qanday vositani o‘zlashtira olishga tayyorgarlik kommutantlar 
faoliyatida o‘ta sof shaklda ko‘rinadi. 
Kommutant strategiya yangi xususiy firmalar orasida mavjud. 
Xususiy tadbirkorlar boj to‘lovlari va valuta kurslaridagi har qanday 
o‘zgarishlar va turli xil mahsulotlar bilan ishning o‘rtacha rentabelligiga 
qarab faoliyat turini zumda o‘zgartiradi. 
Eksplerentlar – bu yangisini yaratish va bozorning eski 
segmentlarini tubdan qayta shakllantirishga ixtisoslashgan firmalar. Ular 
ITTKIning eng ahamiyatli yutuqlarini yaratishda muhim rol o‘ynashadi. 
Gap faqat mahsulotni mukammallashtirish haqida emas, inqilobiy 
qarorlarning o‘ta xavfli qidiruvi haqida ham bormoqda. 
Eksplerent firmalarning raqobatdagi ustuvorligi bunday firmalarni 
“birinchi qaldirg‘ochlar” bilan taqqoslash uchun asos bo‘lib xizmat 
qiluvchi innovatsiyalar, yangi texnologiyalar va tovarlar bilan bog‘liq. 
Bunday pioner kompaniya (frans. pioneer – faoliyatning qaysidir 
sohasiga yangi yo‘l ochuvchilar) yangi bozor yaratish va unda shaxsan 
o‘zi ishtirok etib, foyda olishga intiladi. 
Yangi mahsulotni chiqarish juda qimmat turuvchi ommaviy ishlab 
chiqarishda, xato qilishga yo‘l yo‘q va violentlar tekshirilmagan loyiha-
lardan qochishga urinadilar. Ko‘pincha, eksplerent firmalarda bozorni 
o‘zlashtirish va undagi keng marketing faoliyati uchun yetarlicha 
mablag‘ bo‘lmaydi. Shuning uchun ular ko‘proq yirik firmalarning yoki 
ularning sho‘ba korxonalarining venchur (riskli) bo‘limlari sifatida 
ancha samarali harakat qilishadi. Pioner firmalari o‘z ochilishining 
bozorda muvaffaqiyat qozonishiga ishonadi, lekin 100 tadan 85 ta 
holatda muvaffaqiyatsizlikka uchrashadi. Biroq eksplerentlarning 
bizneslariga yangi-yangi qaldirg‘ochlarni jalb etish uchun 15 ta 
holatdagi muvaffaqiyat yetarli. 
Zamonaviy eksplerentlar kam, lekin iqtisodiyoti rivojlangan mam-
lakatlarda ham ularning soni uncha ko‘p emas. Shuning uchun ushbu 

---

146 
firmalar davlat tomonidan maksimal qo‘llab-quvvatlashdan foydalana-
dilar, chunki ular iqtisodiyotning turli sohalarida ITTKIning 
kuzatuvchilari hisoblanadilar.