O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti
Yüklə 459,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MA’RUZALAR MATNI
- ISHQALANISH VA YEYILISH TO’G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
|
O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti TRIBOTEXNIKA ASOSLARI 5320300 – Texnologik mashina va jihozlar ta`lim yo’nalishi uchun MA’RUZALAR MATNI Namangan-2014 Ushbu ma’ruzalar matni 5320300 –Texnologik mashina va jihozlar ta’lim yo’nalishi uchun tayyorlangan ishchi o’quv dasturi asosida tuzilgan. Tuzuvchi: M.Abduvaxidov, NamMTI, TMJ kafedrasi dotsenti M.Sayidmurodov, NamMTI, TMJ kafedrasi katta o’qituvchisi Taqrizchilar: A.Botirov, NamM’I, TMJ kafedrasi dotsenti A.Burxonov, NamMTI, TMJ kafedrasi dotsenti Ma’ruzalar matni Namangan muhandislik-texnologiya instituti "Texnologik mashina va jihozlar" kafedrasining yig’ilishida tasdiqlangan. 27 avgust 2014 yil, bayonnoma № 1 Ma’ruzalar matni Namangan muhandislik - texnologiya instituti o’quv-uslubiy kengashida muhokama kilingan va cho’ etishga ruxsat etilgan 31 avgust 2014 yil, bayonnoma № 1 1-MA’RUZA ISHQALANISH VA YEYILISH TO’G’RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR Reja 1.Tribotexnika fanining rivojlanish tarixi. 2. Amonton, Kulon va Yeylerning ishqalanish to’g’risidagi qonunlari. 3.Ishqalanish va yeyilish jarayonining asosiy atamalari. Ishqalanish tabiatning ajoyib xodisasidir. U insoniyatga issiqlik va olov berdi, tormoz sistemasi tufayli tez yurib ketayotgan poezd va avtomobilni kiska vakt ichida to’xtatish, kimeviy reaktsiyani minglarcha marotaba tezlashtirish, odam ovozini plastinkaga yozib olish, g’ijjak ovozlarini eshitish imkonini va boshqa ko’p narsalarni berdi. Ishqalanish - deyarli xar kanday mexanizm ishlaganida albatta sodir bo’ladigan jarayon. Texnikada u ikki xil axamiyatga ega: ijobiy va salbiy. Podshipniklar, tishli uzatmalar, porshenli tizimlarda ishqalanish sirtlarining yeyilishiga, kuvvatni isrof bo’lishiga olib keladi. Foydalanayotgan energiyaning 30-40% ishqalanishga sarf buladi. SHuning uchun bu o’rinda ishqalanish zararli omil hisoblanadi. Tormozlar va ilashish muftalarida esa ishqalanish foydalidir, shu bois bu o’rinda yeyilishning ruxsat etilgan chekli qiymatlaridan chiqib ketmagan holda uni ma’lum kiymatgacha oshirishga xarakat kilinadi. Ishqalanishning natijasi yeyilish xodisasidir. Olimlarning olib borgan izlanishlari shuni ko’rsatmokdaki mashina va mexanizmlarning ishlash qobiliyatini 80-90 % ga sabab ishqalanish hisobiga yeyilishdir. Ishqalanish tabiatini o’rganishni birinchi bor qadim zamonlarda Aristotelь boshlagan edi. Uningcha, har-bir real jismning siljishida u tashqi qarshilikka duchor bo’ladiku, bu qarshilikning miqdori uning vazniga (og’irligiga) bog’liqdir. Ammo Aristotelь inertsiya xodisasini bilmas edi. CHunki u jismning o’ziga bog’liq bo’lgan qarshilik bilan jism xarakatidan hosil bo’lgan tashqi muxit qarshiligining farqiga yetolmagan edi. Keyinroq Leonardo da Vinchi ishqalanish sabablarini chuqurroq o’rganib, o’zining bu sohaga ulkan xissalarini qo’shdi. U davrda olimlar va ixtirochilar o’rtasida abadiy dvigatelь yasash to’g’risidagi tortishuvlar eng avjiga chiqqan vaqt edi. Leonardo da Vinchi abadiy dvigatelь yasash mumkin emasligiga ishqalanish jarayoni yo’l qo’ymasligini isbotlab berdi va ishqalanish kuchi qo’yidagi omillarga: -ishqalanish yuzalarining materialiga; -ishqalanish yuzalariga ishlov berishning sifatiga; -ishqalanish koeffitsienti yuk (nagruzka)ning qiymatiga to’g’ri proportsional ekanligini isbotlab berdi. Ishqalanish kuchi miqdorini kamaytirish uchun ishqalanish yuzalari oralig’iga rolik yoki sharik qo’yish kerakligini aniqlab berdi. Ishqalanuvchi uzellarning tuzilishini ish sharoitiga moslashtirish mexanizmlarning ishlash samaradorligini belgilaydi va friktsion tuzilmaning chidamliligi xamda ishonchliligini oshirish imkonini beradi. Ishqalanish materiallarini tadkik kilish soxasida tuplangan tajriba va mashina detallarining ishqalanishi, yeyilishi xamda moylanishiga oid nazariy ishlar maxsus texnik fan - tribologiya fanini yaratish imkonini berdi. Tribologiya - yunoncha so’z bulib «Tribos» - «Ishqalanish» - «Logos» - «Fan» ya’ni - «Ishqalanish va yeyilish» xakidagi fan demakdir. Tribotexnika - qattik jismlar bir biriga nisbatan xarakatlanganida ularning ta’sir ko’rsatuvi xaqidagi fan bo’lib mashina va mexanizmlardagi ishqalanish, yeyilish va moylashga oid butun masalalar majmuini o’z ichiga oladi. Keyingi yillarda tribotexnikada yangi bo’limlar tribokimyo, tribofizika va tribomexanika bulimlari rivojlanmokda. Tribokimyo - o’zaro urinuvchi sirtlarning kimeviy aktiv muxit bilan ta’sirlashuvini o’rganadi. U ishqalanishdagi yemirilish muammolarini, tanlama ko’chirishning kimyoviy asoslarini va ishqalanishda metall va polimerlarning yoki moylash materialining parchalanishi tufayli ajralib chiqadigan kimyoviy aktiv moddalarning detallar sirtiga ta’sirini tekshiradi. Tribofizika - o’zaro urinuvchi sirtlarning, xarakatlangan vaqtdagi o’zaro ta’sirlashuvi jihatlarini o’rganadi. Tribomexanika - o’zaro urinuvchi sirlarning o’zaro ta’sirlashish mexanikasini o’rganadi. U energiyaning, impulьsning tarqalishini, ishqalanishdagi mexanik o’xshashlikni, reaktsion tebranishlarni, reversiv ishqalanishni, gidrodinamika tenglamalari va boshqalarni ishqalanish, yeyilish hamda moylash masalalariga bog’lab o’rganadi. Tribotexnikaga oid ko’pgina atamalar standartlashtirilgan. GOST-23. Ishqalanish sabablarini o’rganishda Leonardo da Vinchi o’zini katta hissasini q o’shgandir. U birinchi bo’lib ishqalanish koeffitsienti tushunchasini kiritdi. Bunda ishqalanish kuchi ishqalanaetgan yuzalar materialiga, ularning yuza tozaligiga bog’likligini, yuklanishga to’g’ri proportsionalligini aniqlagan. Buni bartaraf qilish uchun yuzalar orasiga roliklar qo’yish yoki yog’lashni tavsiya etgan. Galiley tomonidan qilingan yangilik, ya’ni inertsiya qonuni va jismni massasi xaqidagi tushun chalarni o chilishi mexanikada katta o’zgarish sodir qildi. Galiley, jism he ch qanday qarshiliksiz bo’shliqda, doimiy bir xil tashqi kuch ta’sirida doimo bir xil tezlanishda harakatlanishini isbotladi. Bu esa, inertsiya va tezlikni o’zgarishidan xosil bo’ladigan harakat qarshiligidan, tashqi ishqalanish kuchlaridan xosil bo’ladigan tashqi muhit qarshiligini farqlash imkonini berdi. 1699 yilda fransuz olimi Amonton birinchi bo’lib ishqalanish kuchining yuklanishga chiziqli bog’liqligini, ya’ni ishqalanish kuchi yuklamaga (yukka) to’g’ri proportsional ekanligini sharhladi: Yüklə 459,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|