Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti aniq va tabiiy fanlar fakulteti

Tovushli axborotlarni kodlash.
Fizika kursidan ma’lumki tovush bu havoning tebranishidir. 
O’zining tabiatiga ko’ra tovush uzluksiz to’lqindir. Agar tovushni elektr 
signalga o’zgartirsak(masalan, mikrofon yordamida), biz vaqt o’tishi 
bilan o’zgaruvchi bir tekis kuchlanishni ko’rishimiz mumkin. 
Kompyuter analog signalni qayta ishlashi uchun uni qandaydir ikkilik 
ko’rinishdagi sonlar ketma-ketligi ko’rinishiga o’zgartirishimiz kerak. 
Buning uchun esa diskretizatsiya va raqamlash kerak. Bu ish bunday 
shaklda ham bo’lishi mumkin: ma’lum bir vaqt oralig’idagi signal 
amplitudalarini aniqlash va olingan raqamli ma’lumotlarni kompyuter 
xotirasiga yozish.
Axborotni ikkilik sanoq sistemasida kodlash
Kompyuter raqamlarining o’zini emas, balki shu raqamlarni 
ifodalovchi signallarni farqlaydi. bunda raqamlar signalning ikki 
qiymati bilan (magnitlangan yoki magnitlanmagan ; ulangan yoki 
ulanmagan ; ha yoki yo’q va hokazo...) ifodalanadi. bu holatning 
birinchisini 0 raqami bilan, ikkinchisini esa 1 raqami bilan belgilash 
qabil qilinggan bo’lib, axborotni ikkita belgi yordamida kodlash nomini 
olgan. Bu usul qisqacha qilib, ikkilik kodlash deb ham ataladi. bunda 
har bir raqam va alifbodagi belgi jahon andozalaridagi kodlash jadvali 
– ASCII (American Standard Code for Information Interchange) jadvali 
yordamida ikkilik belgilar ketma – ketligida ifodalanadi.
Kodlash usullari ikkita – Tekis va notekis turda bo’lishi mumkin. 
Tekis usullarida bir xil xajmdagi belgilardan foydalanilsa, notekis 
usulda belgilar tuli hajmdagi belgilarni o’z ichiga oladi.

---

Kodlashning notekis usuliga Morze alifbosi usullari misol bo’la 
oladi, chunki unda har bir harf va raqanga uzun va qisqa signallarning 
ikkilik ketma – ketligi mos keladi. Masalan “Y” harfiga birgina nuqta 
mos kelsa, “O” harfi uchun uchta tire mos keladi. bunday usul bilan 
axborotlarni uzatish mumkin bo’lsa-da, ularni qayta ishlash katta 
muammoli vazifadir. Shuning uchun ham axborotlarni qayta ishlash 
vositasi 
hisoblash 
mashinalarida 
tekis 
kodlash usullaridan 
foydalaniladi. Kompyuterlarda har bil belgiga 0 va 1 belgilarining 
ketma-kekligidan iborat sakkizta belgi mos qo’yiladi. Shu sakkizta 
belgining har biri bit deb nomlanadi. sakkizta bit esa bir baytni tashki 
etadi.
8 ta 0 va birlaning turli kombinatsiyasidan foydalanib, turli hildagi 
belgilarni kodklashimiz mumkin. 0 va 1 dan iborat raqamlar yordamida 
ularni sakkistadan ajratsak, bu kombinatsiyalar soni 2
8
= 256 bo’ldi va 
ular yordamida 256 ta harf , raqamlar va turli boshqa belgilarni 
kodlash imkoniyatini tug’iladi.
Bitta belgini kompyuterlarda kodlash uchun 8 bit, ya’ni 1 bayt joy 
yetadi. Ko’rinib turibdiki, 1 bayt joyda ikkilik kod orqali 256 ta belgini 
kodlash imkoniyati bo.
ASCII jadvali yordamida ayrim belgilarning ikkilik Sistemasidagi 
kodlarni misol sifatida keltiramiz.
A-01000001 B-01000010 C-01000011
I-01001001 J-010011010 K-010011011
M-010011101 N-01001110 O-01001111
Ya’ni ASCII jadvalida keltirilgandek A belgisini o’nta oltilikda 14 
ga teng (belgi turgan katakda kesilgan satr va ustun raqamlari 
qo’shiladi) 14 – 41 tetrada asosida 1=0001; 4 = 0100. Demak A belgisini 
komyuterda kodlanishi 01000001 bo’ladi, LOLA so’zini quyidagicha 
kodlash mumkin.

---

01001100 01001111 01001100 01000001
Buyruqlarni yoki turli boshqa turdagi axborotlarni kodlash uchun 
tartibda yondoshiladi. biroq turli rusumdagi kompyuterlar uchun bu 
yondoshuv turlicha bo’lishi mumkin. Bu texnikaning xususiyatiga 
bog’liq bo’lgan holatdadir.
0 va 1 lar ketma – ketligi bilan grafik axborotlarni ham kodlash 
mumkin. Buning uchun quyidagi usuldan foydalaniladi. Rozmomadagi 
rasmga diqqat bilan razm solsangiz, u mayda nuqtalardan (ularni 
polografiya tilida “Rastor” deyishadi) tashkil topganligini ko’rasiz. turli 
polografiya uskunalaridan foydalanilganlikboyis, bu nuqtalarning 
zichligi turlicha bo’ladi. Ko’pchilik ro’znomalardagi rasmlarda 1 smlik 
uzunlikda 24 ta nuqta bo’ladi, ya’ni 10 x 10 sm
2
o’lchovidagi rasm 
taxminan oltmish ming nuqtadan iborat bo’ladi. Bular bir xil darajadagi 
oq va qora nuqtalarda iborat bo’lsa u holda bir nuqtadagi 1 bit yetarli 
bo’lmaydi. 2 bit bilan nuqtaning to’rt xil rangini 00-oq, 01 och kul rang 
10-kul rang , 11-qora rangni kodlash mumkin bo’lsa uch bit sakkis hil 
rangni, 4 bit 16 xil rangni kodlash imkoniyatini beradi.