tomoni - odamning sub’yektiv kechinmalari qanday roʻy bersa, ularni shu holida tasvir etish va
aniqlab olishga intiladi. Psixolog oʻz tadqiqotlarida tekshirilgan kishilarning oʻz-oʻzini kuzatib
olgan ma’lumotlariga ham asoslanadi.
Psixologiya vujudga kela boshlagan V asrdan tortib to bizning eramizgacha va XIX asrning
deyarli oxirigacha oʻz-oʻzini kuzatish metodi yoki introspektiv metod
ruhiy hayot hodisalarini
bilishning birdan-bir metodi boʻlib keldi desa boʻladi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab oʻz-oʻzini kuzatish metodiga tanqidiy koʻz bilan
qaraladigan boʻlib qoldi. Bu metodning bir qancha kamchiliklari borligi ma’lum boʻldi.
Oʻz-oʻzini kuzatishda tadqiqotchi ham tekshiriladigan ob’yektga, u ham tekshiruvchi
ob’yektga boʻlinib qolishi bu metodning eng muhim kamchiligi ekanligi koʻrsatildi. Holbuki,
normal kishilar shaxsining amalda bunday «boʻlinib ketishi» mumkin emas.
Oʻz-oʻzini kuzatishda psixik hodisalarni (masalan, shodlik yoki qaygʻu hissini, tafakkur
jarayonini) ham boshdan kechirish, ham shu hodisalarni oʻrganish
juda qiyin ekanligi, ba’zan esa
butunlay mumkin boʻlmasligi koʻrsatib oʻtildi.
Oʻz-oʻzini kuzatish metodining cheklanganligini ham uning kamchiligi deb bilish kerak.
Psixolog oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan faqat oʻz psixikasini oʻrganadi-da, axir.
Shunday boʻlgach, odam psixikasi haqidagi fan faqat psixologlarning oʻz psixologiyasiga
aylanib ketadi. Bunday psixologiya madaniy taraqqiyot jihatidan yuksak darajada turgan, oʻz
xtisosiga koʻra oʻzinioʻzi kuzata oladigan va oʻzini-oʻzi muhokama qila oladigan kishilar psixikasi
haqidagina bilim beradi. Ammo madaniy taraqqiyotning pastroq bosqichida turgan kishilar
psixikasi haqidagi ta’limot ham, bolalar psixikasi haqidagi ta’limot ham psixologiyaga qoʻshilishi
kerak. Madaniy taraqqiyotning pastroq osqichida turgan kishilar va bolalar esa fan nuqtai
nazaridan oʻz-oʻzini kuzata olmasligi tabiiy. Demak, oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan odam psixik
taraqqiyotining turli bosqichlari haqida bilim olib boʻlmaydi.
Nihoyat, oʻz-oʻzini kuzatish metodining yana
bir katta kamchiligi shuki, bu yoʻl bilan
оlingan ma’lumotlar psixik hayot hodisalarini turli yoʻsinda bir tomonlama, sub’yektiv talqin
qilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, odamning xarakterini tekshirayotgan psixologning oʻzi
egoist boʻlsa, oʻz-oʻzini kuzatish natijalaridan, egoizm - har qanday xarakterning muhim belgisidir
deb hulosa chiqarishi mumkin.
Dunyoda sahiy, olijanob xarakterli kishilar borligini bunday
psixolog faqat oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan bila olmaydi. Zohiran koʻrinadigan narsa bu еrda
xaqiqat boʻlib tuyulishi, yakka hodisa umumiy hodisa boʻlib tuyulishi mumkin. Holbuki, har
qanday ilmiy bilim ob’yektiv va chin bilim boʻlishi kerak.
I.P.Pavlov oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan aniqlab olishi mumkin boʻlgan sub’yektiv psixik
hodisalar haqida gapirar ekan, bunday deb yozgan edi:
«Albatta, bu (sub’yektiv – P.I.) hikmatlar biz uchun birinchi darajali voqe’likdir, ular
kundalik hayotimizni yoʻlga soladigan, inson jamiyatining taraqqiy etishiga sabab boʻladi. Ammo
sub’yektiv holatlarga qarab yashash boshqa-yu, ularning mexanizmini chinakamiga ilmiy tahlil
qilish boshqa».
Oʻz-oʻzini kuzatish yoʻli bilan sub’yektiv ravishda koʻngildan kechadigan faktlarni aniqlash,
tasvirlash mumkin, ammo ularni har tomonlama tushuntirish umkin emas.
Psixik hodisani
tushuntirish – uning sababini, nerv-fiziologik asosini topish va odam yashaydigan ijtimoiy sharoit
bilan bogʻlanganligini aniqlash demakdir, bularning hammasi esa oʻz-oʻzini kuzatish doirasidan
tashqaridadir. Fanning vazifasi faktlarni tasvir etishdangina iborat emas, balki asosan shu faktlarni
tushuntirish,
ularning
qonuniyatlarini
kashf
etishdan
iborat.
Ob’yektiv metoddan
foydalangandagina bunga erishish mumkin.
Tashqi va ichki kuzatishning birligi Lekin odam psixikasini faqat oʻz-oʻzini kuzatish metodi
bilan oʻrganib boʻlmasa, faqat tashqi kuzatish yoʻli bilan, ya’ni oʻz-oʻzini kuzatish ma’lumotlari
bilan bogʻlanmasligi ham mumkin emas. Oʻz-oʻzini kuzatish metodining ahamiyatini tamomila
inkor qilish – odamning yuksak darajadagi bilish qobiliyatiga, ijodiy qobiliyatiga,
ongiga
ishonmaslik demakdir.
Boshqa kishilarni kuzatishning xususiyati shundaki, tadqiqotchi shu kishilar xulqatvorining
tashqi koʻrinishlarini idrok etar ekan, koʻnglidan kechayotgan hislarini bir qadar biladi. Shu
sababli psixolog tashqaridan kuzatish yoʻli bilan va oʻz-oʻzini kuzatish ma’lumotlariga tayanib,
odamning turli xatti-harakatlarini tasvir etish bilangina kifoyalanib qolmay, balki umuman psixik
hayot hodisalari haqida, ularning tashqi va ichki (sub’yektiv) koʻrinishlari haqida xulosalar ham
chiqarishi mumkin. Tadqiqotchi psixolog kishilar bilan muomala qilishda turmush tajribasiga va
ilmiy tekshirish ishlarida еtarli amaliyotga ega boʻlganida psixik hayotning tashqi koʻrinishlarini
kuzatar ekan, psixik jarayonlarning sub’yektiv suratda qanday kechishini ham ozmi-koʻpmi ocha
oladi. Masalan, tafakkurni kuzatish yoʻli bilan tekshirganimizda koʻz, yuz muskullaridagi xilma-
xil harakatlarni va turqining oʻzgarishini
qayd qilibgina qolmay, balki, shu bilan birga, shu
tafakkur jarayonlari qanday zabt va qanday tezlik bilan roʻy berishini ham bir qadar bila olamiz.
Modomiki tafakkur jarayonlari tashqi muhitda oʻz ifodasini topar ekan, tafakkurning
mazmunini bila olamiz, tafakkur jarayoni qay shaklda roʻy berayotganini, masala qanday kelib
chiqayotgani, masalani echish jarayoni qanday borayotganini ham kuzata olamiz.
Dostları ilə paylaş: