Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
CƏNUBĠ AZƏRBAYCANDA SOYQIRIMI (1917-18)
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
CƏNUBĠ AZƏRBAYCANDA SOYQIRIMI (1917-18) - erməni və assur (aysor) silahlı b irləşmələrinin Cənubi Azərbaycanda türk-müsəlman əhalisinə qarşı törətdiyi soyqırımı. Ermən ilə r ö z məkrli niyyətlərinə çat maq üçün rusların xristian təəssübkeşliyi ilə Cənubi A zərbaycan əra zisində yerləşdirilən assurlardan (yerli ca maat onları c ilo adlandırırd ı) da istifadə edirdilər. Rusiya və Amerika Birləş miş Ştatları (ABŞ) kimi iri dövlətlərin himayəsinə arxa lanan erməni-assur hərbi birləşmə ləri öncə Urmiya şəhəri ətrafında hərbi mövqe tutaraq, yerli əhalin i soyub-talayır, gündüz barışığa vəd versələr də, gecələr şəhərin ayrı-ayrı məhəllələ rin i yandırıb, viran qoyurdular. Onlar bu cinayətlərdə toplardan da istifadə edirdilər ki, bu da əhali arasında böyük tələfata səbəb olurdu. ABŞ-ın Urmiyadakı konsulu Şedin hiy ləsi ilə tərksilah olun muş və heç bir yerdən kömə k görməyən a zərbaycanlılar ailə lərini başqa yerə köçürüb, döyüş ə atılmaq qəra rına gə ldilər.Seyid Əh məd Kəsrəvinin ya zdığına görə, şəhəri top atəşinə tutan ermənilər əhali a rasında vahimədən istifadə edərək, şəhərə da xil o lub, dinc əhaliyə d ivan tutur, evləri yandırır, kütləv i qətl-qarət törəd irlər.
311
1918 il martın 17-də, axır çərşənbə günü erməni daşnakları və assurlar 500-dən ço x evi odlayıb, 10 mindən ço x azərbaycanlını qırmışlar. Xalq arasında "Urmi bəlvası" kimi yad olunan bu qanlı fac iələ r indi də xat irə lərdən silin mə mişdir. Urmiya, Sa lmas, Xoy, Maku, Dilməqan şəhərlərində və onların ətrafındakı kəndlərdə A zərbaycan türklə rin in soy- qırımı davam etdiyi vaxt Os manlı ordusu soydaşlarımızın yardımına gəldi. 1918 ilin iyununda Xoy şəhərinə çatan türk ordusu oradan Salmasa doğru hərəkət etdi. Bir neçə günlük döyüşlərdən sonra erməni ordusu darmadağın edilib, qaç mağa başladı. Lakin onlar geri çəkilərkən belə, kəndlərə od vurur, insanları qətlə yetirir, məğlubiyyətlərinin acığ ını dinc əhalidən çıxırd ılar. Hə min va xt daşnak qaniçəni Andronik Xoy ş əhərini ələ keç irmək və erməni-assur qoşunu ilə b irləşmə k üçün 8 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə Cu lfa yolundan hərəkət etdi. Ermənilər Xoy şəhərini ələ keç irib, əhalin i q ırdıqdan sonra özlə ri ilə gətirdiklə ri 10 min erməni a iləsini burada yerləşdirmək və A zərbaycanın bu hissəsini Ermən istana birləşdirmə k niyyətində idilər. 1918 il iyunun 24-də Andronikin ordusu Xoy ş əhərini mühasirəyə a ldı. Ermən ilər Urmiyada törətdikləri vəhşiliklə ri burada da davam etdirdilər. La kin şəhər sakinləri silahlı müdafiə ordusu yaradaraq, düşmənə ciddi müqavimət göstərdi. Şəhərin müdafiəsində qadınlar da iştirak edird ilər. Ermən ilər şəhəri top atəşinə tutdular. Lakin bu vaxt Salmas tərəfdən Osmanlı ordusunun yaxın laşdığını görən ermənilər məğlub olacaqların ı h iss edib, gəldikləri yolla da geri döndülər. Ermənilər yeni-yeni mə krli p lanlar qurur, zəif müdafiə olunan şəhər və kəndlərə basqınlar edib, yeni faciə lər törədird ilər. Onlar rusların Urmiya gölündəki hərbi gəmisindən də istifadə etməyi nəzərdə tuturdular. 180 nəfər yaxşı təlim görmüş erməni-assur hərbçisinin ə lində olan bu gə mi vasitəsilə Şə rəfxana limanına ç ıxmaq və oradakı gə miləri ələ keç irmək istəyirdilə r. La kin onlar sahilə çıxarkən Os manlı və Azə rbaycan türklə ri ilə döyüşdə məhv edildilər. Be ləliklə , onla rın bu planı da baş tutmadı. Ermənilər 1917-18 illərdə Cənubi A zərbaycanın qərb bölgələrindəki onlarla şəhər və kəndləri v iran qoymuş, talan etmiş, kişi, qadın, uşaq və qocalara fərq qoymadan, ü mu miyyətlə, 190 minə yaxın A zərbaycan türkünü qətlə yetirmişlər. Əd.: Məmmədzadə M.B., Ermənilər və İran, B., 1993; Ordubadi M.S., Qan lı illər, B., 1991; RəsuloğluB., Azərbaycan yolunda (məqalə lər toplusu). "Urmiyadan Şama xıya ma rt qırğın ları", B., 2001; Onullahi S., Erməni millətçilə ri və İran, B., 2002; yenə onun, Cənubi Azərbaycanda türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqrımla rı, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti tarixin in aktual p roblemləri. Beynəlxalq elmi sessiyanın (mart-may, 2003) materialları, B., 2003; Xudiyev N., Cənubi Azə rbaycanda ermən ilə rin törətdiyi soyqırımı, "Dirçəliş - XXI əsr" jurnalı, B., 2003, №61.
erməni-daşnak quldur dəstələrinə qarşı mübarizə aparmışdır. Cöyrə oğlu Qa ra 1918 ildə Borçalıya so xulan Andronikin daşnak quldur dəstələrin i geri oturtmuşdu. Ermən ilər Dü rnik kəndi tərəfdən Qızılhacılıya hücum edərkən, Cöyrə oğlu Qara onların qabağını saxlamış, düşmən itki verərək, qaçmağa məcbur olmuşdu. Qan lı döyüşlərdən biri tarixə " Bolus döyüşü" adı ilə da xil o lan və indiki Bo lnisi uğrunda gedən döyüş idi. Qaniçən Andronikin 800 nəfərlik quldur dəstəsi Bolnisiyə hücum etdikdə, Xaç ınlı kəndinin ermən ilə ri də onlara qoşulmuşdu. Cöyrə oğlu Qara Qızılhacılıdan İsrafil ağanın kö məy inə gəlmişdi. Ağ çərkə zi pa ltarda, ağ atın belində olan Cöyrə oğlu Qaranı görəndə, ermən ilə rin bir h issəsi silah larını ataraq qaçmışdı. Yel dağı yaxın lığ ındakı vuruşmada Cöyrə oğlu Qaranın dəstəsi A xalkələkdə, Sağamoyda, Boqdanovkada azğınlıq edən erməni dəstəsini darmadağın etmişdi. La kin bu yerlərdə Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra, 1928 ildə Cöyrə oğlu Qara Şu laveri rayon partiya ko mitəsində məsul vəzifələr tutan ermən ilərin əli ilə həbs olunaraq 1929 ildə qətlə yetirildi. Cöyrə oğlu Qara xalqın yaddaşında Borçalı mahalının Qaçaq Nəbisi kimi qalmış, onun haqqında rəvayətlər, mahnılar qo- şulmuşdu. Mahalın ig idləri çətinə düşəndə deyərdilər: Hardan alaq Cöyrə oğlu Qaranı, Çəkə xəncərini, kəsə aranı.
Sonralar erməni q isasçılığı öz mənfur işini dava m etdirmiş, 1933 ildə Cöyrə oğlu Qa ranın ailəsi həbs edilib Şimali Qazaxıstanın Akmo linsk vilayətinə sürgün olunmuşdu.
312
üzvü. Baltik ölkələri, Azərbaycan və Gürcüstanın mənafelərini müdafiə etmək haqqında bu ölkələrin nü mayəndələri ilə müqavilələr imzalamışdır. Əlimərdan bəy Topçubaşov bütün nümayəndə heyətinin iştirakı ilə Çandlerlə iki müqavilə imzalamışdı (1919, sentyabr). Birinci müqaviləyə görə, Çandler təbliğat məsələləri ilə bağlı Azərbaycan nümayəndə heyətinə, hüquq məsləhətçisi qəbul edilirdi. O, 3 ay müddətinə Azərbaycan Respublikasının mənafeyini və müstəqilliyini müdafiə etməyi öz üzərinə götürürdü. Müqavilədə Çandlerə ödənilməli məbləğ in miqdarı və müddəti göstərilmişdi. Çandler öz müqavilə öhdəliklərin in icrasına 1919 il o ktyabrın 4-dən başlamalı id i. Az sonra 2-ci müqavilə imzalandı. Müqavilədə göstərilird i ki, ABŞ Azərbaycanın tam müstəqilliy ini tanımaqdan imtina edərsə, Azərbaycan tərəfindən Çandlerə heç bir ko mpensasiya ödənilməyəcəkdir. Əlimərdan bəy Topçubaşovun və Çandlerin imzaladığı müqavilə Azərbaycan Parla mentində təsdiq edildikdən və Azə rbaycan Höku mət i tərə findən möhürləndikdən sonra hüquqi cəhətdən qüvvəyə minirdi. Çandler Gürcüstanla da təxminən eyni məzmunda müqavilə imzalamışdı. Əlimərdan bəy Topçubaşov 1919 il sentyabrın 26-da Çandler vasitəsilə prezident V.Vilsona məktub və Azərbay- canın iqtisadi, maliyyə vəziyyətinə dair material və xəritələr göndərmişdi. Çandler 1919 il o ktyabrın 18-də A merikadan Əlimərdan bəy Topçubaşova birinci məktubunu göndərmişdi. Məktubda o, Amerikada ermənilərin Azərbaycan əleyhinə geniş təbliğat aparmasından bəhs edir, noyabrın 1-də yazdığı növbəti mə ktubda isə ABŞ-da ermənilərə münasibətdə xristian həmrəy liy inin xey li qüvvətləndiyini qeyd edirdi. Çandle rin 1919 il 10 noyabr tarixli məktubu daha konkret məzmuna ma lik idi. Çandler yeni respublikaların müstəqilliyinin tanınması ilə bağlı ABŞ Dövlət Departamentinə sorğu ilə müraciət etmiş və aldığı cavabda Departa mentdə yeni yaranmış respublikaların xeyrinə rəy in dəyişməkdə olduğunu bildirmişdi. Çandler qeyd edirdi ki, kiçik xalqlar ö z müstəqilliklərinin tanın masını bir neçə ay, yəni çar generallarının tam məğ lubiyyətinədək gözləməli olacaq lar. Çandler A zərbaycanın istiqlaliyyətini tanıtmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edəcəyini b ildirirdi. Əlimərdan bəy Topçubaşov müntəzəm o laraq Çandlerə Paris sülh konfransında Qafqazla, o cü mlədən Azərbaycanla bağlı cərəyan edən hadisələr barədə geniş məlu mat verird i. Əd.: Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemind ə (1918-1920-ci illər), B., 1993.
çeçen siyasi və dövlət xad imi, neft sənayeçisi. Vladiqafqaz realnı məktəbini və Nikolay süvari məktəbini bitirmiş (1901), II Nikolay ın şəxsi mühafizə dəstəsində xid mət etmişdir (1901-06). 1908 ildə Qrozn ı şəhərinə köçmüşdür. 1913 ildə "Aldanneft" şirkətin i təsis etmiş və Çeçenistanın ən varlı neft sahibkarı olmuşdur. 1912 ildə 4-cü Dövlət du masına seçilmiş və burada Şimali Qafqa z dağlılarının mənafelərinin müdafiəçisi kimi məşhurlaşmışdır. Çermoyev xeyriyyəçi kimi də tanınırdı. "Nəşri-maarif‖ cə miyyətinin təşkil etdiy i "Müsəlman gecə ləri" tədbirlə rində iştirak et mişdir. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Qafqaz yerli süvari div iziyasının zabit i olmuş, " Vəhşi div iziya"nın tərkib ində döyüşən çeçen süvari alayını təşkil etmişdir. Fevral inqilabından (1917) sonra Şimali Qafqaz dağlı azadlıq hərəkatın ın liberal-demo krat qolunun liderinə çevrilmişdir. Şimali Qafqa z dağlılarının siyasi həmrəy liy i və istiqla liyyətinin qızğın tərəfda rı olmuşdur. Balkar azadlıq hərəkatın ın rəhbəri Bəsyət Şaxanovla birlikdə Şimali Qafqaz Dağlı Xalq ları İttifaqının yaradılmasının əsas təşəbbüsçülərindəndir. Çe rmoyev Şimali Qafqa z Dağlıla rı Mərkəzi İcra iyyə Ko mitəsinin üzvü idi. Şima li Qafqaz və Dağıstanın dağlı xalqlarının 1-ci qurultayında (1917, may) Şimali Qafqaz Dağ lı Xalq ları İttifaqı Mərkəzi Ko mitəsinin sədri seçilmiş, dağlı xalqların ın 2-ci qurultayının (1917, sentyabr) sədri olmuşdur. Rusiyada Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra dağlıların kazaklarla b irlikdə Terek-Dağıstan hökumətin in yarad ılma- sına etiraz olaraq, Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Mərkəzi Ko mitəsinin sədrliy indən istefa vermişdir. 1918 ildə Vladiqafqazın və Terek vilayətinin Sovet hökumətinin nəzarətinə keçməsindən sonra Temirxan-Şuraya gəlmiş və burada Şimali Qafqazın Cənubi Qafqaz İttifaqına qoşulması istiqamətində siyasi fəaliyyət göstərmişdir.
313
Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Mərkəzi Ko mitəsi istiqlaliyyətini elan etdikdən sonra Çermoyev yeni dağlı hökumətin in tanın ması üçün xarici ö lkələrə mü raciət etmişdi. 1918 ilin martında Tiflisdə Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyası ilə Şimali Qafqaz dağlıların ın nü mayəndə heyəti birgə iclas keçirmişdi. Əldə o lunmuş razılığa əsasən, ikitərəfli münasibətlərin tənzimlən məsi üçün Azərbaycan və Şimali Qafqaz nümayəndələrinin xüsusi ko missiyası yaradılmışdı. Ko missiyaya Azərbaycan tərəfindən Fətəli xan Xoysk i, Nəsib bəy Yusifbəyli, Aslan bəy Səfik ürdski, dağlılar tərə findən Heydər Bammat, Çermoyev və M.-Q.Dibirov da xil o lmuşdular. 1918 il mayın 11-də Qafqa z dağlı xalq larının İstiqlal bəyannaməsini Çe rmoyev və H.Ba mmat imzala mış, Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikasının yarandığını bəyan etmişdilər. Mayın 24-də Gəncədə Çermoyevin sədrliy i ilə Şimali Qafqaz Respublikasın ın yeni höku məti təşkil olun muşdu. Höku mətin sədri Çermoyev Şimali Qafqazın bolşeviklərdən azad edilməsi üçün birgə hərbi tədbirlərə hazırlaş mağa başladı. Çermoyevin təkidli xah işlərindən sonra Osmanlı hərb i dəstəsi Dağıstana göndərildi. Oktyabrın 9-da Dərbənd azad edildi. Oktyabrın 13-də Dərbənddə Çermoyev tərəfindən hökumətin vətəndə fəaliyyətə başlaması haqqında rəsmi mə lu mat e lan olundu. 1918 il oktyabrın 17-də Çe rmoyev Biçera xova u ltimatum göndərib, oktyabrın 20-də k bütün Dağıstan ərazilə rini boşaltmağı tələb etdi. Rədd cavabı aldıqdan sonra osmanlı və dağıstanlılardan ibarət milli d iviziyalar Petrovsk-Port uğrunda döyüşə başladılar. Oktyabrın 23-də Temirxan-Şura, noyabrın 7-də isə Petrovsk-Port azad edildi. Şimali Qafqaz Dağ lı Xalq ları İttifaqı Respublikasının 11 may tarixli istiqlalı bir daha təsdiq olundu (bax Qa fqaz İslam Ordusunun Dağıstan hərəkatı). Osmanlı ordusu tərəfindən Dağıstanın biçeraxovçulardan və bolşeviklərdən təmizlən məsindən sonra Çermoyev rəhbərlik etdiyi höku mətlə birgə Te mirxan -Şuraya gə lmiş və dövlət quruculuğu işlərinə başlamışdı.Çermoyev və Yusif İzzət paşanın ingilis nü mayəndələri ilə görüşündə Dağlılar höku məti hərb i əməliyyatları dayandırmağa razılıq vermişdi. Çermoyev Azərbaycan Cü mhuriyyəti Parlamentinin açılışında iştirak etmişdir. Onun yardım üçün dəfələrlə Azərbaycana müraciətləri təmin ed ilmişdir. 1918 il dekabrın 10-da Bakıda Şimali Qafqaz höku məti ilə kazaklar və rusdilli əhalin in mü xtəlif qrupların ın təmsil- çiləri arasında müqavilə imzalandı. Razılaşmaya əsasən yeni koalisiya hökumətin in təşkili nəzərdə tutulduğundan 1918 il dekabrın 15-də Çermoyevin nazirlər kabinəsi istefa verdi. Çermoyev Avropa ölkələri ilə danışıqlara göndərilən yeni nümayəndə heyətinin sədri təyin olundu. Azərbaycan, Estoniya, Gürcüstan, Latviya, Şima li Qa fqaz, Be lorusiya və Ukrayna nümayəndələrinin Antanta döv- lətlərinin A.Kolçak höku mət ini tanımasına et ira z bəyannaməsini Şima li Qafqa z nümayəndələri adından Çermoyev imzalamışdı.
1919 ilin mayında Dağıstanın denikinçilər tərəfindən işğalından sonra yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Versalda Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar Respublikasın ın nümayəndələri a rasında siyasi və iqtisadi ittifaq bağla maq haqqında danışıqlar başlandı. Mayın 30-da Versalda Çermoyevin mən zilində Azərbaycan və Dağlılar Respublikası nümayəndələrin in birgə ic lası keçirilmiş, Qafqaz Konfederasiyası yaratmaq məsələsi mü za kirə olun muşdur. Qa fqazda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Əd :. Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi, B., 2000; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993. ÇƏMƏNZƏMĠNLĠ Yusif Vəzir, Vəzirov Yusif Mirbaba oğlu (12.9.1887, Şuşa - 3.1.1943, Rusiya, Qo rki vilayəti, Su xobezvodnoye k.) - ya zıç ı, ədəbiyyatşünas, tarixç ı-etnoqraf, ict ima i-siyasi xadim, Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin Türkiyədə səfiri. İbtidai təhsilin i Şuşada, orta təhsilini isə Şuşa və Bakı realnı (edadiyyə) məktəblərində (1897-1909) a lmışdır. Kiyev Un iversitetinin hüquq fakü ltəsini b itirmiş (1915), Sa ratov, Rovno, Buqaç şəhərlərin in məh kə mə orqanla rında çalış mışdır.
Hələ məktəb illərindən dövri mətbuatda publisistik yazılar, he kayə və felyetonlar dərc etdirən Yusif Və zir tə ləbəlik dövründə coşğun ədəbi yaradıc ılıqla və ictimai fəaliyyətlə məşğul o lmuş, b ir-b irinin ard ınca "İki hekayə" (1911), "Məlik Mə mməd" (1911)" Yeddi he kayə" (1912), "Üç hekayə" (1912), " Qanlı gö zyaşları" (1913), "Həyat səhifələri" (1913), "Cənnətin qəbzi"(1913) hekayə kitablarını çap etdirmişdir. Kiyevdə türk tələbələrinin hə myerlilər cə miyyətinin ən fəal üzv lərindən olan Yusif Və zir tələbə lər qarşısında mü xtəlif möv zularda məru zələrlə çıxış edir, ana dilin i bilməyən türk tələbələri üçün kurslar təşkil edirdi. "Açıq söz" qəzetində "Bizim studentlər", "Bizə cidd i mətbuat çoxdan lazım idi", "Hürriyyət", "İki aləm", "Zəruri məsələlər" kimi aktual mövzulu məqalələr dərc etdirird i (1916- 17). Kiyevdə "Müsavat partiyasının şöbəsini yaradan və ona sədrlik edən Çə mən zə minli burada yaşayan azərbaycanlıların siyasi təşkilatlan ma işini canlandırır, bu münasibətlə çağırılmış iclaslar ana dilində keçirilir, sənədlər də milli d ildə tərtib olunurdu. Ana dilinin öyrənilməsi, iclaslarda doğma dildə danışılması,milli məsələlə rə və federasiya fikrinə da ir əsərlərin toplan ması, Azə rbaycan türklərin in sayının, məskunlaşdıqları yerlərdə qeyri millətlərə nisbətdə müəyyənləşdirilməsi qərara a lın mışdı. Çə mən zə minlin in Kiyevdə yazıb ta ma mladığı "Azə rbaycan mu xtariyyəti" kitabı Ba kıda çapdan çıxanda (1917) Azə rbaycanda Xalq Cü mhuriyyəti hələ yaradılma mışdı. Belə liklə, müstəqil, mu xtar Azərbaycan ideyasını ilk irə li
314
sürənlərdən və onun uğrunda mübarizə aparanlardan biri də Çəmən zəminli o lmuşdur. Kiyevdə yaradılan "Müsavat" şöbəsi və "Milli ko mitə" (1917) də bu sahədə atılan mühüm addımlardan idi. "Azərbaycan mu xtariyyəti" əsərini yazmaq üçün müəllif tələbəlik illərindən tədqiqat aparmış və kitabında hələ o va xt lardan ardıc ıl surətdə izləd iyi qayəni ə ks etdirmişdir. Əs ər "Ayılın, toplaşın" müraciəti ilə başlanır. Sonra isə ədib "Muxtariyyət nədir?", "Məhəlli mu xta riyyət", "Muxtariyyət bizə nə verəcək?", "Mu xtariyyətə layiqik", "Mu xtariyyəti nə cür a la b ilərik?", "Muxtariyyətimizin əsl əsası" başlıqları altında istiqlal arzularını və düşüncələrini şərh etmişdir. "Milli ko mitə" isə Azərbaycan Xalq Cü mruriyyətinin Ukraynada ilk nü mayəndəliyi rolunu oynamışdır. Çəmənzəmin li Azərbaycanla yanaşı, Rusiyada yaşayan digər türk və ü mu miyyətlə, mü xtəlif müsəlman xalq ları üçün "məhəlli və milli mu xtariyyət" tərəfdarı id i. Bu məqsədlə "Milli ko mitə" tərəfindən Krıma göndərilən ədib burada ədliyyə müd irliy ində əvvəlcə məsləhətçi, sonra isə müdir və zifəsində çalış mışdır. Onun müdiri olduğu vəkillər heyəti krımlılara hüquq və məhkə mə işlə rinə dair pulsuz məsləhətlər verir, Krımda denikinçilərə qarşı mübarizənin və milli hərəkatın güclən məsi sahəsində gərgin iş aparırdı. Çəmənzəminli burada ikən Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Ukraynada səfiri təyin ed ilir (1919, yanvar). Lakin bolşeviklər Kiyevi ələ keçird iyindən, oraya gedə bilməyən və İstanbuldan keçərək Bakıya qayıdan (1919, yay) Çəmən zəminli milli dövlət quruculuğu və mədəni quruculuq işinə yaxından qoşulmuşdur. Ədibin "Milli və mədəni işlərimiz" adlı silsilə məqalələrində milli-mədəni quruculuğun vacib problemlərinə to xunulur. Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xa ric i siyas ət məsələ lərinin qə lə mə a lındığı " Xarici siyasətimiz" adlı silsilə məqalə lərində isə dövlətçiliyin təşkili və möhkə mləndirilməsində mühü m rol oynayan amillə rdən, dövlət quruculuğunda beynəlxalq əlaqələrin ro lundan, xarici ölkələrlə, o cü mlədən yaxın qonşularla münasibətləri yaxşılaşdırmağın zəruriliyindən, dövlət və xalq barədə geniş miqyasda ictimai fıkir yaradılmasının vacibliyindən, gənc dövlətin qarşılaşa biləcəyi təhlükələrdən bəhs olunur. Bütün bu məsələlər ədib in Bakıda hökumət mətbəəsində çap etdirdiyi "Biz kimik və istədiyimiz nədir?"
315
(1918) adlı kitabında da əks olunmuşdu. Müstəqillik üçün əsas saydığı üç amildən - millət, höku mət və hakimiyyətdən, xarici ə laqələrin vacib liy indən, iqtisadi münasibətlərdən və mülkiyyət forma larından, hüquq və maarif məsələ lərindən ardıc ıllıqla söhbət açan müəllif xüsusi vurğulayırdı ki, "qanunlarımızın ən baş əsasları hürriyyət, müsavat və ədalətdir". Çəmən zəminli müstəqil milli dövlətin yarad ılması üçün üç amili əsas götürürdü: millət, milli torpaq (yəni, ölkə) və bu torpaq üzərində milli hakimiyyət. Dövlətə və dövlətçiliyə bu baxış və tərif marksistlərin dövlətə sinfilik prinsipləri əsasında verdiyi tərifdən tamamilə fərq lənird i. Demo kratik cü mhuriyyət, milli istiqlal məsələləri ilə əlaqədar çap etdirdiyi kitab, məqalə və məru zələ ri, gördüyü digər işlər (1917-19) Çə mən zə minlini art ıq bir "cəmaət xad imi" və dövlət quruculuğu nəzəriyyəçisi kimi tanıt mışdı. Odur ki, vətənə qayıdıb, bir ay Bakıda qaldıqdan sonra Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Türkiyədə ilk səfiri vəzifəsinə təyin ed ilərək, İstanbula gedir (1919), Cü mhuriyyətin 11-ci Qırmızı ordu tərəfindən istilasından sonra da səkkiz ay A zərbaycanın mühacirətdə olan höku mətinin Türkiyə səfiri kimi fəaliyyətini davam etdirir. 1921 ilin əvvəlindən bütün yaradıcılıq gücünü yenə Azərbaycanı öyrənməyə, onun varlığını, mənəvi-mədəni qüdrətini tanıtmağa, d iqqəti türko logiyada xüsusi bir "azəro loji şöbə" yaratmaq ehtiyacı və imkanının mövcudluğuna cəlb etməyə çalışır. Beləliklə, İstanbulda "Yusif bəy Vəzirov. Azərbaycan Cü mhuriyyətinin sabiq İstanbul elçisi" imzası ilə "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər", "Tarixi, coğrafi və iqtisadi A zərbaycan" kitabları meydana gəlir (1921). Çəmən zəminli İstanbuldakı fəaliyyətini əks etdirən arxiv ini (özünün yazdığ ı kimi, "Azərbaycanın son istiqlal dövrünə dair b ir ço x övraq, məsələn, iki sənəlik rusca "Azərbaycan" qəzetəsi ko lle ksiyonunu, "Azərbaycan Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin ə xbarı"nı, milli iqtisadiyyatımıza dair kitab və məcmuələri, Qafqasiya erməni - müsəlman vuruşmalarını təsvir edən vəsiqələri və s.) mühafizə edilmək üçün İstanbulda Süleymaniyyə nəzd indəki kitab xanaya təhvil verir. Bəzi "müsavatçılarla ixtilafına" görə İstanbuldan Parisə gedir, onun yaxın lığ ındakı kiçik Klişi şəhərindəki avto mobil zavodunda fəhləlik edir. Asudə vaxtlarında Fransa Milli Kitab xanasında Azərbaycanla əlaqədar materialların tədqiqi ilə məşğul olur, "Paris xəbərləri" adlı axşam qəzetində "Şərqdən məktublar" ü mu mi başlığı a ltında məqalə lər dərc etdirir. 1926 ildə Be rlində olan ədib "Əli və Nino" əsərinin əlyazmasını mühacir ədəbiyyatı nəşri ilə məşğul olan nəşriyyatın Vyanada yaşayan sahibinə verir. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin həyatından canlı lövhələri əks etdirən bu əsər Vyanada "Qurban Səid" imzası ilə çap olunur (1937) və 1970 ildən mü xtəlif d illərə tərcü mə edilərə k, A me rika və Avropa ölkələrinə yayılır. 1926 il apre lin 3-də xa ricdən vətənə qayıdan Çəmən zəminli 10 il ərzində "Studentlər" (h. 1-2, 1934-35), "Qızlar bulağı" (1934), "Qan içində" ("İki od arasında", 1936-37) tarixi ro manların ı, "Keç miş səhifələr" (1926), "Qa zanc yolunda" (1930), "Qa ranlıqdan işığa" (1935) və s. hekayə topluların ı, "Həzrəti-Şəh riyar" (1935) ko mediyasını, "Altunsaç" (1937) və "Həqiqətin təntənəsi" (1938) ssenarilərin i və digər əsərlərini nəşr etdirir. Çəmən zəminli həm də geniş diapazona və erudisiyaya malik alim id i. 10-a yaxın Şərq və Avropa dillərin i b ilən
316
alimin ədəbiyyata, folklora, tarixə, etnoqrafiyaya dair tədqiqatları, ço xsaylı məqalə ləri bu gün də e lmi dəyərin i sa xla- maqdadır. Azərbaycan Ko mmun ist (bolşeviklər) Part iyasının (A K(b)P) " xa lq düşmənlə ri"nə qarşı bütün cəbhə boyu hücum elan edən 13-cü qurultayı (1937, iyun) başa çatan kimi A zərbaycan yazıçıla rın ın tələsik keç irilən üçgünlük iclasında repressiya qurbanı olan digər yazıçılarla b irlikdə Çəmənzəminli də Yazıçılar İttifaqından xaric edildi. 1937 il iyunun 27-də AK(b)P MK-n ın bürosu qadağan olunmuş əksinqilabi, pantürkist, millətçi ədəbiyyatın siyahısını təsdiq edir. 44 ya zıç ı, şair və alimin əsərləri da xil edilmiş bu siyahıda Çə mən zə minlinin ad ı səkkizinci yerdə idi. Xa lq Da xili İşlə r Ko missarlığı Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsində onun həbsi barədə order imza lan mışdı (1938, 9 avqust). Lakin bu za man Çə mən zə minli Ba kıda yox idi. Özbəkistanın Ürgənc şəhərindəki pedaqoji institutunun elan etdiyi müsabiqəyə əsasən, Çəmən zəminli bu ali mə ktəbdə, əvvəlcə müəllim, sonra isə rus və xaric i ölkə lər ədəbiyyatı kafed rasının müdiri (1938-40, yanvar) işləy irdi. 1940 ilin yanvarında Ürgəncdə həbs edilib Bakıya gətirilən ədib həmin ilin yayında Qorki vilayətinin Su xobezvodnoye kəndinə sürgün edildi.
Əsərləri: Əsərləri, 3 cilddə, B., 1976-77; Xarici siyasətimiz, B., 1993; Müstəqillik istəyiriksə..., B., 1994; Qurban Səid, Əli və Nino, B., 1993. Əd .: Hüseynoğlu T., "Ədəbiyyatla yaşayıram...", B., 1993; yenə onun, Qurban Səid... mübahisələr... həqiqətlər..., "Yeni Azərbaycan" qəzeti, 2003, 27,28, 30 may, 1,3 iyun. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|