Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DAXĠLĠ ĠġLƏR NAZĠRLĠYĠNĠN QAZAX QƏZAS INDA XÜS US Ġ MÜVƏKKĠLĠ
- DAXĠLĠ Ġġ LƏR NAZĠRLĠYĠ YANINDA POLĠS MÜFƏTTĠġ LĠYĠ HAQQINDA QANUN
- "DAġNAKS UTYUN"
|
DAĞIS TAN VĠLAYƏTĠ - Rusiya imperiyasında in zibati vahid. Dağ ıstan torpaqları 1813 il Gülüstan müqaviləsi ilə Rusiyaya ilhaq edilmişdi. Ça r höku mət i burada Dağ ıstan hərbi dairəsi (mə rkə zi Dərbənd olmaqla) yaratmışdı. Dağıs tan dairəsi Ba kı, Quba və Dərbənd əyalətlərindən ibarət idi. 1840 il in zibati-məhkə mə islahatı nəticəsində Dərbənd qəzası (Dərbənd, Tabasaran və Qaraqaytaq əyalətləri) və Quba qəzası (Sa mu r dairəsilə birgə Quba əyaləti) xüsusi hərbi dairədə birləşdirildi. Dağıstan və Şimali Qa fqazda 1834-59 illər xa lq azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan sonra Dağıs tan vilayətinin idarə edilməsi haqqında 1860 il 5 apre l "Əsasnamə"si elan olundu. Əsasnaməyə görə, Dərbənd quberniyası ləğv edild i. Quba qəzası Ba kı quberniyasının tərkibinə qatıldı, Ca r-Ba lakən hərbi dairəsi Zaqatala hərbi dairəsinə çevrild i. Qafqa z təqvimin in (1917) məlu mat ına görə, Də rbənd vilayətinin ə razisi 26105,45 k v.verst, əhalisi 713342 nəfər idi. Vilayətdə Dərbənd, Petrovsk və Temirxan -Şura şəhərləri var idi. Dərbənd vilayəti Avar, Əndi, Qunib, Dargi, Qa zıqu mıq, Qaytaq, Tabasaran, Kürə, Samur, Temirxan-Şura dairələrindən ibarət id i. Dairələ rin əha lisi 643369 nəfər idi. Vilayətin etnokonfessional tərkibinə dair məlu mat lar aç ıq-aşkar təhrif olun- muşdur. Əhali Qafqaz dairələri ilə b irlikdə, mü xtəlif Asiya xalq ları adı altında müsəlman şiə (hər iki cinsdən 15615 nəfər) və sünnilərə (91977 nəfə r) ayrılmışdır (cə mi 107592 nəfə r). Onların, əsasən azərbaycanlıla rdan ibarət olduğunu qeyd etmək mü mkündür. Dərbənd vilayəti Qafqaz hərbi dairəsinə daxil id i. Əhali əsasən, əkinçilik, maldarlıq, üzü mçü lük və s. təsərrüfat sahələri ilə məşğul olurdu. Sənaye istehsalı sahəsində kustar peşələr üstünlük təşkil edird i. Fevral inqilabından (1917) sonra Dərbənd vilayəti şəhərlərində və bir sıra dairələrdə fəh lə, əsgər və kəndli deputatları sovetləri yaran mağa başladı. Sovetlərdə menşevik və eserlər üstünlük təşkil edird i. Martın 9 (22)-da Dərbənd vilayəti Müvəqqəti höku mətin orqanı o lan Müvəqqəti Vilayət İcra iyyə Ko mitəsi yaradıldı. 6 (19) apreldə yerli ha kimiyyət orqanı olan xüsusi ko missarlıq (vilayət ko missarı İ.Heydərov id i) fəaliyyətə başladı. O, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinə
"Cə miyyətül isla miyyə" (sədri D.Araşev), sentyabrda is ə Dağıstan milli ko mitəsi təşkil o lunmuşdu. 1917 ilin mayında isə Terek vilayəti ilə birlikdə Şima li Qa fqaz Dağlı Xa lqları İttifaq ı yaradılmışdı.
321
Dərbənd vilayət şəhərlərində Rusıya Sosial-De mo krat Fəhlə (bolşeviklər) Pa rtiyasının Mərkə zi Ko mitəsi və Ba kı bolşevik ko mitəsi, Dərbənddəki "Hü mmət" qrupu ilə ə laqədə fəa liyyət göstərən bolşevik ko mitəsi də meydana gəlmişdi. Mayda Dağıstan sosialist qrupu yaradıldı. 1917 il Oktyabr çevrilişindən sonra Petrovsk-Port Soveti hakimiyyətin sovetlərə keçməsi haqqında qətnamə qəbul etdi. Noyabrda Dərbənd vilayətin in qalan h issəsində Dağlı Respublikası, 1 (14) dekab rda Terek- Dağıstan hökuməti yaradıldı. 1918 ilin martında Petrovsk-Portu da tutuldu. Lakin Bakı kommunası Dağıstanda da sovet hakimiyyətinin qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verir, dağlı xa lqlarının milli a zadlıq mübarizəsin in boğulmasına çalışırdı. Bu məqsədlə Dağ ıstana 3 min nə fərlik dəstə göndərilmişdi. On lar yerli q ırmızı qvardiyaç ıla rla birgə Petrovsk-Portu və Dərbəndi tutmuşdular. Dərbənddə Qa zımə mməd Ağasıyev başda olmaq la, Hərb i inqilab ko mitəsi yaradılmışdı. Gü rcüstana köçmüş Dağlı Respublikası höku məti 1918 ilin mayında yenidən təşkil olun muş, hakimiyyətini bərpa etmə k üçün tədbirlər görmüşdü. Yayda Dağ ıstanda sovet hakimiyyətinə son qoyulmuş, noyabrda Dağlı Respublikası hökuməti Temirxan-Şuraya köçmüşdü. Dağlı Respublikası ilə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti arasında siyasi və iqtisadi münasibətlər mövcud idi. 1918 il noyabrın 28-də Azərbaycanla Dağlı Respublikası arasında müqavilə imzalan mışdı (bax
maddi və mənəvi kö mə k göstərilmişdi. La kin Dağ lı Respublikası Denikin işğalından xilas ola bilmə miş, 1919 ilin mayında özünü buraxmış, iyulda Denikinin qoşunları Dağıstana daxil olmuşdu. 1920 il martın 30-da 11-ci Qırmızı ordu Petrovsk-Port şəhərini ələ keçirdi. Dağıstanda sovet hakimiyyəti quruldu. Əd:. Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi, B., 2000; Həsənov C, A zərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-20-c i illər), B., 1993;Nəsib zadə N, Azərbaycanın xaric i siyas əti (1918-1920), B.,1996; Ис тория народов Северного Кавказа (конец XVIII B . - 1917), M., 1988. DAĞLI RESPUBLĠKAS I - Dağıstan və Terek v ilayətlərində mövcud olmuş (1918-19) müstəqil dövlət (bax Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikası). DAĞLIQ QARABAĞ ERMƏ NĠLƏRĠNĠN AZƏRB AYCAN HÖKUMƏ TĠ QARġIS INDA TƏƏ HHÜD -LƏ RĠ - Dağlıq Qarabağ ermənilərinin bölgədə separatçılığa son qoymaları barədə 1919 il avqustun 22-də imza ladığ ı sənəd. Sənəd Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in Qa rabağda genişlənməkdə o lan ermən i təcavüzünün və separatçılığın qarşısını almaq məqsədilə həyata keç ird iyi qətiyyətli tədbirlər nəticəsində imza lan mışdı. Sa zişin imza lan ması ə rəfəsində Qarabağda vəziyyət yenidən kəskinləş mişdi. Qarabağ general-qubernatoru Xosrov Paşa bəy Sultanovun əmri ilə vəziyyətin nəza rət altında saxlan ması üçün Şuşanın ermən i hissəsindəki xəzinədarlığ ın və poçtun Azərbaycan məhəlləsinə köçürülməsi, şəhər ətrafındakı səngərlərə əlavə postlar qoyulması, Şuşa-Yev lax yolunun təhlükəsizliyin in təmin edilməsinə cəhd göstərilməsi erməni millətçilərinin rəhbərləri tərəfindən hiddətlə qarşılandı. Azə rbaycan hakimiyyət orqanlarının bölgədə möhkəmlən məsinə yol verməmək üçün onlar silahlı təxribatlara əl atdılar.
322
1919 il iyunun 4-də Şuşa və ətraf kəndlər silah lı qarşıdurma mə rkəzinə çevrild i. İyunun 5-də bölgədəki ingilis ko mandanlığın ın kö məyi ilə silahlı təxribatların təşkilatçıları olan Ermən i Milli Şurasın ın üç fəalı həbs edilərək Azərbaycan ərazisindən çıxarıld ı. İyunun 6-da Azərbaycan qoşun bölmələri Şuşanın ermən i məhəlləsindəki qışlalarda yerləşdikdən sonra, ermənilər tə xribatın törədilməsində kənardan gə lmə qüvvələrin təqsirkar olduğunu, Azərbaycan Hö ku mət orqanla rı ilə ə mə kdaşlığı genişləndirməyə mey lli o lduqlarını b ild ird ilə r. Azərbaycan Höku mətinə münasibət məsələsi Qarabağ ermənilərinin 1919 il avqustun 16-da çağırılan 7-ci quru l- tayında da müzakirə edild i. Qurultay nümayəndələri Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Hö ku mət orqanları ilə danışıqlar aparmağa və saziş imzalamağa razı oldular. Həmin gün qurultay nümayəndələrindən 20 nəfər Şuşaya gəlib, Azərbaycan Hökumət orqanları ilə imzalanacaq sazişin məzmunu barədə danışıqlar apardılar. Saziş 26 bənddən ibarət idi. Əsas məzmunu tərəflər arasında etimadın genişləndirilməsi, münaqişələrin sülh yolu ilə həlli üçün zə min yaradılması ilə bağlı idi. Sa zişə əsasən, Qarabağ general-qubernatorluğu yanında, hər iki tərə fdən, bərabər sayda olmaqla , 6 nəfə rlik Şura yaradılma lı, millət ləra rası məsələlər ilkin olaraq, bu Şurada mü zakirə ed ilməli, general-qubernatorun mülki işlər ü zrə müav ini və zifəsi təsis edilməli və hə min vəzifəyə ermən i təyin olun malı idi. Sa zişdə digər məsələlə r də ə ksini tap mışdı. La kin sazişin imza lan ması bölgədə sülhü təmin et mədi. A z sonra ermənilər öz niyyətlərinə na il olmaq üçün Zəngəzurda və Qarabağda türk-müsəlman əhaliyə qarşı qətlləri, tə xribatla rı yenidən genişləndirdilər.
M əmmədova H., Qarabağ general-qubernatorluğunun erməni təcavüzünə qarşı mübarizəsi tarixindən səhifələr, B., 1999; Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920). B., 1998.
i l i İ ş l ə r N a z i r 1 i y i - ölkədə ictimai asayişi, qanunçuluğu və hüquq normala rın ı qoruyan dövlət orqanı. 1918 il may ın 28-də Azərbaycan Milli Şurasının qərarı ilə Fətəli xan Xoyski tərə findən Tiflisdə təşkil edilmiş birinc i Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətində F.x.Xoyski Nazirlər Şurasının sədri vəzifəsi ilə yanaşı, həm də daxili işlər naziri vəzifəsini icra edirdi. Hə min il Höku mət Gəncəyə köçdükdən sonra, iyunun 17-də F.x.Xoyskinin burada təşkil etdiyi ikinc i Höku mətdə daxili işlər naziri vəzifəsini Behbud xan Cavanşir tutdu. Noyabr-dekabr aylarında isə Behbud xan Cavanşirin sənaye və ticarət naziri və zifəsinə təyin olun ması ilə ə laqədar da xili işlər naziri vəzifəsini müvəqqəti olaraq general-mayor Məmməd Sadıq bəy Ağabəyov icra etmişdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla menti fəaliyyətə başladıqdan sonra Parla mentin tapşırığı ilə 1918 il de kabrın 26-da F.x.Xoyskinin təşkil etdiyi üçüncü Hökumət kabinəsində daxili işlə r naziri və zifəsi Xəlil bəy Xasmə mmədova həvalə olundu.1919 il apre lin 14-də Nəsib bəy Yusifbəylin in dördüncü Höku mət kab inəsində o, özü Höku mətin sədri və zifəsi ilə yanaşı, həm də daxili işlər naziri vəzifəsini icra etdi. 1919 ilin dekabrında N.Yusifbəylin in yaratdığı beşinci Hö ku mət kabinəsində daxili işlə r na ziri vəzifəsin i əvvəlcə Mə mməd Həsən Hacınsk i, sonra isə Mustafa bəy Vək ilov tutmuşdur. DİN mürəkkəb tarixi dövrdə ö lkədə hökm sürən anarxiyanın qarşısının alın ması, qanunçuluğun və hüquq nor- malarının bərqərar ed ilməsi, ö lkə vətəndaşlarının şəxsi və əmlak təhlü kəsizliklərin in təmin o lunması, cinayətkarlıqla mübarizə aparılması, bununla, ölkədə sabitlik yarad ılmasında mühüm rol oynamışdır. DİN-in fəaliyyətini şərti olaraq üç dövrə bölmək o lar: b irinci dövr Behbud xan Cavanşirin nazirliyə rəhbərlik etdiyi dövrdür. Bu dövrdə DİN-in funksiyası b ir tərəfdən müstəqil dövlətin müstəqil nazirliy i tərəfindən həyata keçirilird isə, digər tərəfdən, bu struktur Türkiyə hərbi ko mandanlığından xey li dərəcədə asılı idi. Ölkədə anarxiyaya son qoymaq, qanunçuluğu və vətəndaş təhlükəsizliy ini tə min et mə k məqsədilə b ir tərəfdən, keç mişdə fəa liyyət göstərmiş inzibati idarə siste min in quruluşu və şəxsi heyəti olduğu kimi saxlanılır, d igər tərəfdən isə, onların vəzifəsi, imkan düşdükcə, Höku mətin 1918 il iyunun 19-da qəbul etdiyi hərbi və ziyyət haqqındakı qərarının müəyyən etdiyi səlahiyyətlərdən istifadə o lunmaq la hərbi qüvvə vasitəsilə həyata keçirilird i. 1918 il iyunun 23-də nazirlik tərəfindən işlənib hazırlan mış məcburi qərar dərc olundu. Qəra ra əsasən, şəxsiyyətə, şəxsi, dövlət, yaxud ictimai əmlaka qarşı ağır cinayətlərə hərbi-məhkəmə orqanlarında baxılır, ictimai sabitlik üçün təhlükə törədən cinayətlərin araşdırılması isə Daxili İşlər Nazirliy inin və yerli inzibati idarə orqanları rəhbərlərin in (qubernatorlar, qəza rə isləri) sərəncamına verilird i. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il 24 iyun tarixli qərarına əsasən, bütün keçmiş in zibati idarə işçiləri iyulun 1-nədək ö z iş yerlərinə qayıtmaləı idi, əks halda, işdən azad ediləcəkd ilər. Həmin vaxtdan etibarən qəzalarda yerli əhali hesabına inzibati-idarə orqanlarının şəxsi heyəti forma laşmağa başladı. Cü mhuriyyət Höku məti iyulun 2-də DİN- in mə ruzəsi əsasında polis işçilə rin in ə mə k haqqını art ırmaq barədə qərar qəbul etdi. Gəncə quberniya idarəsi işçilərinin sayı ixtisar edildi. Zaqatala mahalı Azərbaycan Cümhuriyyətinə birləşdirildikdən sonra ayrıca quberniyaya çevrild i və quberniya idarəsi yaradıldı. DİN-in Gəncədə həyata keçirdiyi ilk tədbirlə rdən biri Gəncə şəhər özünüidarəsini bərpa et mək o ldu. İyunun 22-də Gəncə şəhər rəisinin müavin inə şəhərdəki işçi qüvvələrin i təcili olaraq bir yerə toplayıb fəaliyyətə başlamaq tapşırıldı. İyunun 27-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Hö ku məti Gəncə şəhər özünüidarəsini təşkil etmək üçün şəhər idarəsinə 150 min manat faizsiz borc vermə k, vəba ilə mübarizə aparmaq üçün qaytarılma maq şərti ilə 100 min manat kömək ayırmaq barədə qərar qəbul etdi. 1918 il iyulun 30-da Höku mət digər şəhərlərdə də özünüidarə orqanları yarat maq haqqında DİN tərəfindən təqdim olun muş mə ruzə əsasında qərar qəbul etdi.
323
Azərbaycan Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il 7 və 27 iyul tarixli qəra rla rı ilə DİN-ə yerlərdə in zibati idarə orqanla rı yaradıldıqca, anarxiyanın hökm sürdüyü dövrdə Gəncədə və digər şəhərlərdə əhalin in təşkilinin yeganə mərkəzi orqanı o lan Müsəlman Milli Ko mitələrin in ləğv edilməsi tapşırıldı. 1918 il sentyabrın 15-də Qa fqaz İslam Ordusu Bakını daşnak və eser-menşevik hərbi qüvvələrindən azad etdikdən sonra, Cü mhuriyyət Höku məti Bakıya köçdü, DİN-in fəaliyyət dairəsi daha da genişləndi. 1918 ilin dekabrında Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin işə başlaması ilə əlaqədar Hö ku mətdə edilən dəyişikliklə r nəticəsində da xili işlər naziri və zifəsi Xə lil bəy Xasmə mmədova həvalə olunduqdan sonra nazirliy in fəaliyyətində bir sıra ciddi struktur dəyişikliklə ri edild i. Na zirlik b ir tərəfdən, təşkilati işləri, d igər tərə fdən isə, xa rici dövlətlərin ölkənin daxili işlərinə müdaxiləsini dəf etmək tədbirlərin i gücləndird i. Qarabağ bölgəsində hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün Azərbaycan Cümhuriyyəti Höku mətinin 1919 il 15 yanvar tarixli qərarı ilə Şuşa, Zəngəzur, Cavanşir və Cəbrayıl qəza larında general-qubernatorluq yaradıldı və həmin ayın 29- da X.Su ltanov general-qubernator təyin olundu. DİN-in yerli idarələrinin ştat cədvəli, onların əmək haqlarının artırılması barədə qanun layihələri aprelin 8-də və may ın 26-da Parlamentdə təsdiq olundu. Bu dövrdə DİN-in yerli quru mlarının təşkili, vəzifəli şəxslərin fəaliyyəti və s. haqqında təlimatlar da hazırlanaraq yerlərə göndərildi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1919 il 2 yanvar tarixli qərarı əsasında 1919 il üçün DİN-in smetası hazırlandı. Həmin ilin martında Bakıda müttəfiq dövlətlərin polis ko missarlıqlarının ləğvi ilə ölkənin daxili siyasətinə xarici təzyiqin a radan qalxması da da xili işlər orqanlarının fəaliyyətinin güclən məsinə səbəb oldu. 1919 il apre lin 14-də təşkil olun muş 4-cü Hö ku mət kabinəsində Höku mətin sədri Nəsib bəy Yusifbəylinin hə m də da xili işlə r na ziri və zifəsini tut ması ilə na zirliy in fəaliyyətinin 3-cü dövrü başlandı. Na zirlik və onun yerli orqanları ölkədə xarici hərbi qüvvələrin müdaxiləsi olmadan sərbəst və müstəqil fəaliyyət göstərməyə başladılar. Bu işdə na- zirliy in hazırladığ ı və 16 aprel tarixli əmrlə elan etdiyi təlimatın mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Təlimatda qanunçu- luğun və intizamın möhkəmləndirilməsi, ölkənin bütün vətəndaşlarına eyni münasibət göstərilməsi, milli qırğ ın təza- hürlərinin qarşısının qətiyyətlə alın ması, vəzifəli şəxslərin öz vəzifələrindən sui-istifadə hallarına qarşı kəskin müba- rizə aparılması və s. məsələlər öz ə ksini tap mışdı. Ye rli hakimiyyət orqanları əvvəlki dövrə n isbətən öz fəaliyyət- lərində mərkə zi hakimiyyətin göstərişlərinə daha ciddi ə məl ed irdilə r. Bu dövrdə DİN-in fəaliyyətində bir sıra təşkilati xarakterli tədbirləri həyata keçirild i. Nazirliyin təklifi ilə Dövlət Müdafiə Ko mitəsi yaradıld ı. Bakı və ətraf sənaye rayonlarının daha etibarlı mühafizəsi üçün Bakı Şəhər Rəisliyi təsis olundu, Bak ı Şəhər Polisinin ehtiyat qüvvələri təşkil edildi. A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətində hərbi çağırışın icrası haqqında Azərbaycan Parlamentin in 26 may tarixli qanununa uyğun olaraq, h ərb i çağırış barədə Əsasnamə təsdiq olundu. Nazirlik tərəfindən hazırlan mış Azərbaycan polis inspektoru haqqında Əsasnamə də Dövlət Müdafiə Ko mitəsi tərəfindən təsdiqləndi. Şəhərlərə gətirilən və aparılan yüklərdən onların xeyrinə cari y ığım haqqında nazirliyin hazırladığı qanun layihəsi 1919 il iyulun 27-də A zərbaycan Cü mhuriyyətinin Pa rla menti tərə findən qəbul edilmişdi. Na zirliy in təqdimatı ilə mətbuat haqqında nizamnamə, icarəyə verilmiş binalar üçün qiy mətlərin müəyyənləşdirilməsi və onlardan istifadə qaydaları və s. məsələ lərlə bağlı qanun layihə lərinə Parla mentdə ba xılmış və qəbul olun muşdu. Na zirliy in fəa liyyətinin sonuna yaxın işləyib hazırladığı ən mühü m sənədlərdən biri də Azərbaycanda torpaq məsələləri ilə məşğul olan idarələr haqqında Əsasnamə idi. Sənəddə torpaqların idarəçilik formasının, Qərbdəki demokratik əsaslara uyğun olaraq, tama milə yenidən qurulması nəzərdə tutulurdu. La kin 1920 il apre lin 27-də Sovet Rusiyasının Azərbaycanı işğal et məsi A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Da xili İşlər Nazirliyin in də fəaliyyətinə son qoydu. Əd.: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Aдpec- календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar), c.l, 2, B., 1998; Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001; Əliyarlı İ., Behbudov T., Müstəqil Azərbaycan polisinin yaranması və fəaliyyəti (1918-1920-ci illər), B., 1998.
yətinin Da xili İşlər Na zirliyi (DİN) tərəfindən təyin edilmiş xüsusi s əlahiyyətləri o lan vəzifəli şəxs. Gəncə quberniyasının Qaza x qə zasında milli-etnik toqquşmaların genişləndiyi və adi in zibati tədbirlərlə qayda qanun yaratmağın mü mkün olmadığı şəraitdə yerli qəza idarəsinə nəzarət etmək üçün 1919 il fevralın 17-də müvəqqəti general-qubernator səla- hiyyətləri ilə DİN-in xüsusi müvəkkili və zifəsi təsis edildi. Sərənca mında xa lq milisi dəstəsi var id i.1919 il may ın 7-də Rza bəy Qaraşarov Qa za x qə zasına xüsusi müvəkkil təyin o lunmuş, ona qə za ha kimiyyət nü mayəndələrinə nəza rət et mə k, la zım gəldikdə onla rı vəzifədən kənarlaşdırmaq səlah iyyəti verilmişdi.
Cü mhuriyyət dövründə polis orqanlarının qanun əsasında fəaliyyət göstərməsinə nəzarətə dair hüquqi sənəd. 1919 il sentyabrın 16-da A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Dövlət Müdafiə Ko mitəsi tərəfindən təsdiq edilmişdir. Polis müfəttişliyi quberniya və qəza polis orqanlarının fəa liyyətinin qanuniliy inə nə zarət məqsədi ilə yarad ılmışdı. Po lis mü fəttişliy i rəisi bilavasitə da xili işlər na zirinə, müfəttişlər və dəftərxana isə rə isə tabe idi. Müfəttişlik ildə bir dəfədən az olmayaraq, da xili işlər nazirliyinin bütün idarələrin i və nazirliyin vəzifəli şəxslərinin fəaliyyətin i yo xlayır, vəzifə cinayətlərin i aşkar ed ir və araşdırırd ı.
324
Cü mhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarı (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələ-
1918 ildə Tiflis kadet korpusunu bitirmişdi. Pa rla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini etnoqrafiya sahəsində davam etdirmək üçün Paris Universitetinə (Fransa) göndərilmişdir.
23. 3. 1942, Bakı) - aktyor, re jissor, Azə rbaycanın əmə kdar artisti (1933). 1915 ildən Ba kıda mü xtə lif teatr truppalarında çıxış etmiş, ko mik rollar ifaçısı kimi məşhurlaşmış, Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun", "Ər və arvad" musiqili ko mediyalarında Vəli, Soltan bəy, Hambal, Səfi rollarında oynamışdır. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə (1918-20) Türk (A zərbaycan) Dövlət Dram Teatrının repertuarındakı əsərlərdə çıxış xey riyyə konsertləri vermişdir. 1925-28 illərdə Moskvada Teatr Sənəti Te xn iku munda oxu muşdur. 1929 ildən A zərbaycan Dra m Teatrında aktyor və rejissor işlə mişdir. Ba kı Türk İşçi Teatrında da rejissorluq etmiş, kinofilmlərə ("Kəndlilər", "Səbuhi" və s.) çəkilmişdir. Ba kı Teatr Te xn iku munda pedaqoji fəa liyyət göstərmişdir.
inqilab i ittifaqı"). 1890 ildə Tiflisdə yaradılmışdır. Liderlə ri S.Zavaryan, S.Zoryan, X.M ikae lyan və b. idi. Pa rtiyanın mətbuat orqanı 1891 ildən Cenevrədə çıxan "Droşak" ("Bayraq") qəzeti idi. Partiyanın proqra mı "Daşnaksutyun"un 1892 ildə keç irilən 1 -ci qurultayında qəbul edilmişdi. Proqra mda ermən ilə rin məskunlaşdığı Türkiyə ə razisində müstəqil dövlət qurulması partiyanın başlıca məqsədi elan olun muşdu. "Silahlı üsyan, inqilabi təbliğat, terror, silahlı dəstələrin təşkili, hökumət idarələrin in talan və qarət edilməsi" bu məqsədin həyata keçirilməsi vasitələri idi. Partiyanın 2-ci qurultayında qəbul olunmuş proqra mda daha s ərt mə xfilik tətbiq edildi. Partiyanın mə rkə zi Tiflis o lmaqla Şə rq (fəa liyyət dairəsi Qafqa z, Rusiya, İran) və mərkə zi Cenevrə olmaqla Qərb (fəaliyyət dairəsi Kiç ik Asiya, Balkanlar, A merika, Misir) büroları təsis edildi və inqilab i mübarizədə terrordan daha geniş ş əkildə istifadə tə ləbi irəli sürüldü. Bu məqsədlə daşnaklar silah lı dəstələr yaratmışdılar. "Erməni inqilabi ittifaqının hərbi n izamnaməsi‖nə ciddi əməl etməyə borclu olan hər bir daşnak, həmin niza mna məyə uyğun olaraq, düşmənə (əsasən, müsəlmanla ra, türklə rə - red.) ziyan vurmaq yollarını tap maq barədə düşünməli idi. Partiyanın nizamnaməsində göstərilird i ki, daşnaklar hər b iri 10 döyüşçüdən ibarət dəstələrə bölünür. Hər b ir döyüşçünün terror aktın ı həyata keçirməsi bütünlüklə partiya hesabına maliyyələşdirilirdi. Təkcə 1907 ildə partiyanın büdcəsinin 35%-i (1 milyon frank) terrorçuların silah landırılması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Terror aktının həyata keçirilməsi haqqında qərarı yalnız partiyanın mərkəzi ko mitələri və məsul təşkilatları qəbul edə b ilərdi. Daşnaklar Türkiyədə və Cənubi Qafqazda terror aksiyaların ın hazırlan ması və həyata keçirilməsi üçün özlərinin xarici bazalarından geniş istifadə edirdilər. "Daşnaksutyun" kütlələrin beyninə dənizdən-dənizə u zanan, demək olar ki, bütün Cənubi Qafqaz ərazisini əhatə edən "Böyük Ermənistan" yaratmaq ideyasını yeridird i. Cənubi Qafqa zda "Daşnaksutyun"un ko mitə ləri 19 əsrin 90-cı illərində meydana gəldi və onlar Türkiyə əra zisində qiyamç ı dəstələrinin yaradılması üçün təbliğatçıla r və yaraqlılar göndərilməsini qarşılarına başlıca məqsəd qoydular. "Daşnaksutyun"un Bakı ko mitəsi 1903 ildə, erməni kilsə torpaqlarının xəzinənin xeyrinə dünyəviləşdirilməsi haqqında 12 iyun tarixli qanun verildikdən sonra, ermən ilərlə Rusiya hakimiyyət orqanları arasında münasibətlərin kəskin ləşdiyi va xt yaradıldı. "Mirzəyev qardaşları" neft kə mə rin in müd iri S.F.Ter-Mkrtıçyan Ba kı ko mitəsinin sədri o ldu. Elə hə min il "Hayastan" ko mitəsi adlanan Ye lizavetpol ko mitəsi yaradıldı. Onun başında arximandrit Benik və hərbi həkim M.Beqlyarov dururdu. Bu dövrdə daşnakların qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri təşkilatın ehtiyacları və getdikcə daha çox əl atdıq ları terror aktlarının törəd ilməsi üçün pul toplan ması id i. Bu dövrdəki terror aktları içərisində Qafqazın mü lki işlər ü zrə baş rəisi knyaz Qolitsına qarşı daşnakların hnçaqçılarla (bax Hnçaq) birgə törətdikləri sui-qəsd, Bakı general- qubernatora knyaz Na kaşidzenin, general A lixanovun, Qarsda pristav Ş.Laçınbekovun, Ye lizavetpol (Gəncə) vitse- qubernatoru Andreyevin, qəza başçıla rı Boquslavski və Şmerlinqin və başqalarının qətlə yetirilməsi diqqəti cə lb edir. "Daşnaksutyun"un 1904 ildə Vyanada keçirilən 3-cü qurultayında kəşfiyyat funksiyaları olan gizli "De li" terror təşkilatı yaradıldı, habelə daşnakların müharibə elan et mək hüququ olan mütəşəkkil hərbi təşkilatın ın əsasını qoyan hərbi niza mna mə qəbul o lundu. Partiyanın əsl məqsədi - dənizdən-dənizə "Böyük Ermən istan" yaratmaq niyyəti ço xsaylı proqramlarının heç birində açıqlan masa da, hərbi təşkilatın və daşnakların istər Osman lı imperiyası, istərsə də Cənubi Qafqa z əra zisində yerli əhalin in məhv edilməsi və didərgin salın ması sahəsində fəaliyyəti onların məhz bu niyyətdə olmalanna şübhə yeri qoymurdu. 1905 il fevralın 6-da Bakıda erməni mauzerçisinin Sabunçu qəsəbəsinin sakini olan azərbaycanlın ı qətlə yetirməsi o vaxta qədər görünmə miş erməni-a zə rbaycanlı toqquşmala rın ın başlanğıcı oldu. Üç gün ərzində hər iki tərəfdən 1000 nəfərə yaxın adam ö ldürüldü. Daşnaklar türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımına ciddi hazırlıq görmüşdülər. 1905 ildə Bakıda daşnaklara məxsus olan gizli silah anbarlarının aşkar edilməsi bunu təsdiqləyir. Əsas zərərçəkənlərin azərbaycanlılar o lduğu bu toqquşmaların dalğası bütün Cənubi Qafqaza - Şuşaya, İrəvana, Naxçıvana, Qazaxa, Zəngəzura, Tiflisə yayıldı.
325
1906-07 illərdə "Daşnaksutyun"un sırala rında təfriqə yarandı. Nət icədə, "mşakç ılar" ("Mşak" qəzetinin tərəfda r- ları) qrupu partiyadan ayrıld ı. On lar kadetlərə yaxın olan mötədil mövqedən çıxış edir və partiyanın Rusiyadakı döyüş dəstələrin in bura xılmasını təklif edirdilər. Part iyanın sol qanadı - "gənc daşnaklar" sərt rad ika l-inqilabi mübarizə üsulların ın tərəfdarı idilər. L.Atabekyan, A.Amiryan və C.Be kzadyanın başçılıq etdikləri "gənc daşnaklar" bu zə mində Ba kı eserləri ilə yaxınlaşdılar. 1907 ildə "gənc daşnaklar" sosialist-inqilabçılar partiyasının (SİP) Bakı ko mitəsi ilə b irləşməy i qərara ald ılar. Bununla da, daşnaklar beynəlxalq aləmə çıxmağa nail oldular. SİP-in tövsiyəsi ilə "Daşnaksutyun" 1907 ildə II İnternasionala qəbul edildi. " Gənc daşnaklar" ümu mrusiya parlament kürsüsünə çıxmaq niyyətilə eserlər və kadetlərlə birgə "Zemlya i volya" seçki blo kuna da daxil o ldular. Həmin blo k 1907 ilin fevralında 2-ci Dövlət du masına seçkilərdə məğlub oldu. Bu dövrdə daşnaklar fəhlələr arasında, həmkarlar ittifaq larında və onların milli mənsubiyyət əsasında yaratdıqları mədəni-maarif cə miyyətlərində güclü iş aparmağa başladıla r. Daşnaklar Cənubi Qafqa zda üzv lərinin ü mu mi sayı 10.990 nəfər olan 110 hə mkarlar itt ifaqı təşkilatı yarat mışdılar. Pa rtiyanın Ba kı təşkilatı üzv lərinin sayı 2000 nəfərə çatırd ı. 1908 ildə isə bütün dünyada "Daşnaksutyun"un 165.000 ü zvü var idi. Daşnakların törətdikləri terror a ktla rın ın və basqınların geniş miqyas alması ilə əlaqədar partiyaya qarşı kütləvi həbslər və 1912 ildə Peterburqda məhkəmə ilə nəticələnən polis təqibləri başlandı. Nəticədə, 1000-dən ço x daşnak sürgünə göndərildi. 1908 ildən daşnaklar fəaliyyətlərini inqilab gedən İranda və hakimiyyətə gəlmiş gənc türklərdən mu xtariyyət u mduqları Türkiyədə davam etdirdilər. Lakin " Daşnaksutyun"un Türkiyədən gözlədikləri ü midlər ö zünü doğrultmadı və bundan sonra onlar Türkiyə əleyhinə pozucu fəaliyyətlərin i Rusiya hakimiyyət orqanları ilə ittifaqda davam etdirməy i qəra ra a ldılar. Qa fqaz canişini İ.İ.Voronsov-Daşkov bu işdə daşnaklara ciddi himayədarlıq etdi. 1912 ildə Tiflisdə Erməni Milli Şurası və onun icra orqanı - Milli büro yaradıldı. M illi büronun nümayəndələri canişinin vasitəçiliy i ilə müharibə baş verdiyi halda, Türkiyə ərazisində Rusiya, İngiltərə və Fransanın protektoratı altında mu xtar Ermənistan yaradılması barədə Rusiya hakimiyyət orqanlarından vəd almağa nail o ldular. "Daşnak-sutyun"un 4-cü qurultayında bütün "zinvorların" (daşnak yaraqlıları) Qafqazdan Türkiyə ərazisinə göndərilməsi qərara alındı. Müsəlman əhalisini Rusiya əleyhinə üsyana qaldırmaq və be ləliklə , onla rı küt ləvi repressiyalara mə ruz qoy- maq məqsədilə daşnakların panisla mizm e missarları sifətilə Qafqa za göndərilməsi kimi mə krli p lan da qəbul edildi. Onlar buna qismən nail o ldular. Daşnakların fəaliyyəti Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində xüsusilə gücləndi. Bu zaman onlar böyük döv- lətlərin, ilk növbədə Rusiyanın kö məy i ilə Os manlı imperiyasının şərq vilayətlərin in əra zisində ö z dövlətlə rini yarat mağa ümid bəsləyirdilər. 1914 ildə müharibə başlayandan dərhal sonra II Nikolay 1909-12 illərdə həbs olunmuş daşnaklara amn istiya verdi. Eyni zamanda, Türkiyə ərazisində mu xtar, yaxud müstəqil Ermən istan dövləti yaratmaq üçün, başlıca olaraq, daşnaklardan ibarət silahlı könüllü dəstələrin səfərbərliyə alın masına başlandı. Dəstələr, əsasən, Cənubi Qafqaz ərazisində yaradılırd ı. Məşhur terrorçular və "generallar" Andronik (Ozanyan), Dro (Drazdamat Kanayan), Xeço (Q.A mirov) hə min məqsədlə buraya gəldilə r. Döyüş dəstələrinin yaradılmasının əsas təşkilatçılarından biri Abra m Gü lxəndanyan, habelə Bakıda nəşr ed ilən daşnak qəzeti "Arev"in redaktoru Simon Hakopyan başda olmaqla "Daşnaksutyun"un Bakı ko mitəsi o ldu. Rusiya qoşunların ın yerli türk əhalisinin qırılması ilə müşayiət olunan hücumunun ardınca daşnaklar 1915 ilin mart -aprel aylarında Türkiyənin Van v ilayətində yerli türk-müsəlman əhalini qırmağa başladılar. Buna cavab olaraq, Türkiyə höku məti ermən ilərin cəbhəyanı vilayətlərdən Suriyaya köçürülməsi haqqında qərar qəbul etdi. Ermənilər indiyədək bunu "soyqırımı" adlandırırla r. O za man ermən ilərin özlərinin bir ço x hə m liberal, hə m də sosialist ictima i xadimlə ri daşnakların başçılıq etdiklə ri bu "özünü məhvet mə" siyasətini pislədilər. La kin 1915 ildə ö zlə ri tərəfin-dən törədilmiş faciəli hadisələr daşnaklara ibrət dərsi o lmadı və onlar 1916 ilin yanvarında Tiflisdə konfranslarını keçirərək, könüllü dəstələrinin atıcı batalyonlara çevrilməsin i qərara ald ılar. 1916 ilin yayında rus ordusunun hücumları nəticəsində Türkiyənin Qars, Ərzuru m, Trabzon, Ərzincan və s. şəhərləri tutuldu. Rus qoşun hissələri ilə eyni vaxtda buraya daşnak birləşmə ləri də so xularaq, hə min şəhərlərin, bütün bölgənin türk və a zərbaycanlı əhalisinə vəhşicəsinə divan tutdular. Deputat Məmməd Yusif Cəfərov 4-cü Dövlət du masında çıxış edərək, bu vəhşiliklərə qarşı kəskin etira zını bildirdi. Antanta ölkələri, o cü mlədən Fransa da daşnakların əməllərindən narazılıq ları b ildird ilər. "Mşak" qəzetinin redaktoru A.Arakelyan bununla əlaqədar 1917 ilin yanvarında Tiflisdə Cənubi Qafqa zın görkə mli e rməni ziyalıları nümayəndələrinin müşavirəsini çağırdı. Müşavirədə daşnakların erməniləri məhvə aparan avantürist siyasəti pisləndi. Daşnaklara qarşı liberal "Milli xalq partiyası" yaratmaq qərara alındı, lakin layihələr kağız ü zərində qaldı. Fevral inqilabı və 1918 ildə Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin bağlan ması "Böyük Ermən istan" xülyalarına son qoydu. 1917 ilin martında Bakıda 50 nəfərdən ibarət Ermən i Milli Şurası yaradıldı. Şuranın tərkibinə " Daşnaksutyun" partiyasının 17 nü mayəndəsi daxil oldu. Şura "Arev" qəzetinin nəşrini davam etdirdi. Bu qəzet və "Daşnaksutyun"un Bakıdakı Mərkəzi Ko mitəsinin 1918 ildən rus dilində nəşr olunmağa başlayan mətbuat orqanı "Vperyod" qəzeti millətç iliy i və şovinizmi təbliğ edir, antia zərbaycan siyasəti yeridirdilər. Müvəqqəti hökumətin Azərbaycandakı orqanı olan İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsində və Bakı Fəh lə Deputatları Sovetində də Şuranın nümayəndələri var id i.
326
1917 il oktyabrın 22-də Ba kı Sovetinə keç irilən seçkilərdə daşnaklar 4-cü yeri tutdular. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra eserlərlə b irlikdə bolşeviklərə qarşı ç ıxış etmələrinə baxmayaraq, daşnaklar 1917 ilin dekabrında Bakı Sovetinə seçkilərdə 41 deputat yeri qazanaraq, bo lşeviklərdən sonra 2-ci yeri tutdular. Eyni zamanda, "Daşnaksutyun"un nümayəndələri T.Ter-Qazaryan, X.Karçiyan, A.Ağacan Tiflisdə yaradılmış Zaqafqaziya komissarlığının, 1918 ilin fevralından isə 27 nəfərlik heyətlə Zaqafqaziya seyminin tərkibinə daxil oldular. Bakı ko mmunasının hakimiyyəti dövründə daşnaklar Bakı Sovetinə başçılıq edən S.Şau myanla ittifaqa girərək, 1918 ilin ma rtında Azərbaycan xalqına qarşı dəhşətli soyqırımı törətdilər. 1918 ilin ma rtınadək Bakıda daşnak silah lı birləşmə lərinin 7 minə ya xın ermən i əsgəri toplan mışdı. 12 minlik bolşevik "Qırmızı qvardiya"sının 70%-ini də daşnaklar təşkil edird i. 1915 ildə daşnak döyüş dəstələrinə qarşı kəskin ç ıxışlar edən S.Şau myan öz məqsədinə - Bakın ı getdikcə daha çox nüfu z qazanan "Müsavat" partiyasından və onunla birlikdə azərbaycanlı əhalisindən təmizləməyə nail o lmaq naminə daşnaklarla sıx ittifaqa girdi. Bakı Soveti qoşunlarının və daşnak quldur dəstələrin in guya "Azərbaycan döyüş hissələrin in qiyamını yatırmaq" bəhanəsilə martın 30-da ağır artilleriyadan və hidroaeroplanlardan istifadə etməklə, başladıqları hərbi əməliyyatlar şəhərin müsəlman məhəllələrində dinc azərbaycanlı əhaliyə vəhşicəsinə qanlı divan tutulması ilə nəticələndi. Üç gün ərzində 12000-dək azərbaycanlı qətlə yetirild i. Qırğın bununla qurtarmad ı. Dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı erməni "sərkərdələri" S.La layanın, T.A miryanın, Q.Ha ma zaspın başçılıq etdiklə ri cəza ə məliyyatları Şa ma xı, Quba, Xaç ma z, Lən- kəran, Hac ıqabul və Salyanda da aparıldı. A zərbaycan xa lqı kütləvi soyqırımına məru z qald ı. Şamaxı daha ço x zərər çəkdi. Buraya 2 min erməni əsgəri və 60 araba silah göndərilmişdi. Bu qəzada 80 kənd məhv ed ilmiş, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının mə lu matına görə, onla rın 53-də 8027 ada m qətlə yetirilmişdi. Zaqafqaziya seymindəki A zərbaycan nümayəndə heyəti Bakıda və qəza larda baş vermiş hadis ələrlə ə laqədar kəskin etirazların ı bildirərək, Bakıya qoşun göndərilməsini tələb etdi, lakin seymin qoşunları sovet-daşnak dəstələri tərəfindən məğ lubiyyətə uğradıldı. Azə rbaycan nümayəndə heyətinin kömə k üçün Türkiyəyə mürac iət et məkdən başqa çarəsi qalmadı. Bakı ko mmunasının süqutundan sonra hakimiyyət ingilis qoşunlarının köməyi ilə ayyarımlıq bir müddət ərzində menşevik və eserlərlə yanaşı, daşnakların da təmsil olunduğu "Sentrokaspi diktaturası" hökumətinin əlinə keçdi. Bakını azad etməyə gələn Tü rkiyə-Azə rbaycan ordusuna qarşı əsasını daşnak dəstələri təşkil edən 50 min lik qoşun çıxarmasına baxmayaraq, yeni höku mət şəhəri əlində saxlaya bilməd i və Bakı 1918 il sentyabrın 15-də azad o lundu. Daşnaklar və onlara kö mək edən xeyli erməni xalqın qəzəbindən qorxaraq, şəhərdən qaçdı. 1918 ilin dekabrında fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamenti bütün milli azlıqların onun tərkib ində təmsil o lunmasın ı tə min etdi. La kin daşnakların başçılıq etdiyi Erməni M illi Şurası Pa rla mentin fəa liyyətində iştirakdan imtina etdi. Ancaq ingilis generalı To mson Fətəli xan Xoyski höku mətini və parlamenti tam dəstəklədiyin i bəyan edəndən sonra ermənilər Pa rla ment in fəa liyyətində iştira k etdilə r. Parla mentdə fəaliyyət göstərən 11 fra ksiyadan ikisi erməni fraksiyası idi. Bunlar A.Malxazyan başda olmaqla "Daşnaksutyun"u və A.Paronyan başda olmaq la Ermən i Milli Şurasını təmsil edən fraksiyala r id i. Nəsib bəy Yusifbəylin in 4-cü Hö ku mət kabinəsində isə daşnak X.A maspür portfelsiz nazir vəzifəsi tuturdu. Cü mhuriyyət dövründə "Daşnaksutyun"un təsiri A zərbaycanda xeyli zəifləsə də, o, Ermənistanda hakim partiya oldu və bu, iki ö lkə a rasında qarşılıqlı münasibətləri xeyli mürə kkəb ləşdirdi. De mə k o lar ki, iki il ərzində Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti ilə daşnak Ermənistanı arasında ərazi münaqişələri davam etdi. "Böyük Ermən istan" xülyalarından əl çəkməyən daşnak quldur birləş mələri Andronik, Dro və Njdenin başçılığı ilə Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ qəzaların ın azərbaycanlı əha lisinə qarşı məqsədyönlü soyqırımı və etnik tə mizlə mə aparmağa başladılar. Na xçıvan əhalisinin ciddi müqavimətilə ü zləşən Andronik 1918 ilin avqustunda Zəngəzur qəzasına so xularaq, yerli əhaliyə vəhşicəsinə divan tutdu. Təkcə 1918 ilin yayında və payızında Zəngəzurda 10.068 ada m qətlə yetirildi. Zəngəzurda möh kə mlənən Andronik özünü buranın erməni qubernatoru, Gorus şəhərini isə onun mərkəzi elan etdi. Sonra isə o, Şuşaya soxu lmaq və onu "Kiçik Ermənistan"ın paytaxtı et mək istəyirdi. Lakin Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin hakimiyyətinin bütün Azərbaycan ərazisində bərqərar o lması buna imkan vermədi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti 1919 ilin yanvarında Xosrov Paşa bəy Sultanovun başçılığı ilə Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycan Parla mentinin e rməni fra ksiyala rı və Ermənistan hökuməti bu qərarı kəskin et ira zla qarşılad ıla r. İngilis ko mandanlığın ın bu qərarı dəstəkləməsi onları daha da məyus etdi. Şatelvort 1919 il 3 aprel tarixli bəyanatında general- qubernator X.Sultanovun təyin edilməsinin dü zgün olduğunu bildird i və Andronikin silahlı b irləşməsinin Qa rabağdan çıxarılmasın ı tələb etdi. Daşnakların daha b ir avantürası nəticəsində erməni qoşunları 1919 ilin mayında Naxçıvanı ələ keçirə və orada ö z "idarəçiliyini" elan edə bilərd ilər. Lakin A zərbaycan Höku mətinin həyata keçirdiy i hərb i-maliyyə tədbirləri, iyulun sonlarında apard ığı uğurlu döyüş lər bu bədnam niyyətin baş tutmasına imkan vermədi. Na xç ıvanın və a z sonra Qarabağın erməni əhalisi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin hakimiyyətin i tanıdı.
327
1920 ilin əvvəlində daşnak Ermən istanının Qarabağda, Zəngəzurda, Gəncə və Qa za x qəza larındakı A zərbaycan torpaqlarını işğal etmək cəhdləri gücləndi. Martın 22-də, Novruz bayramı günü, erməni silah lı dəstələri qəflətən Şuşa qarnizonuna basqın etdi. Eyni zamanda, Xankəndinə və Əsgərana hücum başlandı. Qarabağdakı A zərbaycan qoşunların ın ko mandanı general-mayor Həbib bəy Səlimov bütün qüvvələri bu şəhərlərin alın masına yönəldərək, Bakıdan ordunun, demək o lar, bütün əsas qüvvələrinin, hətta Parla mentin mühafizə dəstəsinin də Qarabağa göndərilməsini xahiş etmişdi. Azərbaycan ordusu aprelin axırlarında Əsgəranı, Xankəndini və Zəngəzuru daşnaklardan azad edərək, respublikanın əra zi bütövlüyünü qoruyub saxladı. Lakin bu, ölkənin şimal sərhədlərinin zəifləməsinə gətirib çıxardı və 11 -ci Qırmızı ordunun Azərbaycan ərazisini, demək olar ki, maneəsiz işğal et məsinə imkan yaratdı. Belə liklə, Qırmızı ordu ilə sövdələşən Ermənistan hökumətin in fitnəkar fəaliyyətini apre lin 27-də A zərbaycanın işğal olun masının başlıca a millərindən hesab etmə k ola r. Daşnaklar bu fa ktı sonralar özləri də et ira f et mişdilər. La kin ö zlərinin dünənki düşmənləri ilə daim müvəqqəti ittifaq bağlayan daşnaklar bu dəfə də aldandılar. Belə ki, sovet qoşunları Azərbaycanı işğal edəndən sonra bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən Ermən istanı (1920, noyabr) nəzarət altına aldılar, bununla da daşnakların hakimiyyətinə son qoyuldu. Hə min va xtdan "Daşnaksutyun" partiyası gizli fəaliyyətə keçd i, üzv lərinin ə ksəriyyəti mühacirətə gedərək, xaricdə qızğ m fəaliyyət göstərdi. "Daşnaksutyun" 1988 il Qarabağ münaqişəsində, ən son dövrlərdə ço xsaylı terror akt larının törə- dilməsində fəa l rol oyna mışdır. 1998 ildə, düz 80 ildən sonra R.Koçaryan hakimiyyətə gələndən "Daşnaksutyun" bu ölkədə, əslində, yenidən hakim partiyaya çevrilmişdir. Ha zırda daşnakların fəa l siyasi rol oynadığı Ermənistan beynəlxalq terroru dəstəkləyən və ona rəvac verən dövlətlərdən birid ir.
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; M əhərrəmov N., Daşnaksutyun və Azərbaycanın taleyi, B., 1995; Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика Б., 1998; Наджафов Б., Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в XIX нацале – XX вв., кн. 1, Б., 1993; Мамедова Л., Февраль 1917: Новая фаза подьема политического экстремизма в Азербайджане, Б., 1995; Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997; Шавров Н.Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам, Б., 1990. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|