103
işıqdır. Yer xahlarla döşəkli, eyni zamanda süfrə stolu ilə oturaq stulla-
rı da var. Ləmələr bizirri evlərdə olduğu kibi qab-qacaqlarla bəzənmiş,
dörd tərəfdəki divar, buxarının üstündən mütəəddid nəlbəki və gül qab-
lar nəsbilə zinətbnmişdir.
Kəndə xəbər düşüyor. Bir azdan sonra odamız 20-yə qədər müxtəlif
sində qoca və cavanlarla doluyor. Şirin söhbətə başlıyoruz.
- Həzarat, tazə qaidəyə necə baxırsımz - diyoram.
- Çox yaxşı! Cavabmı ahyoram. Fəqət bunun yaxşılığmı nədə görü-
yorlar, əcəba, məsələsi bəni maraqlandırıyor.
- Neçün, tazə qaidənin sizcə nəyi yaxşıdır?
Burada rəylər təfavütləşir. Bir az mollaya bənzəyən və əmsalı ara-
smda alim görünən birisi:
- Bakı bizə başdır, - diyor, baş məlum işdir, nə deyirsə bədən onu
qəbul etməlidir. Siz cənablar bizim başımızsmız. Madam ki, siz tazə
qaidəni qəbul və təklif ediyorsunuz, demək ki, bizim xeyrimizi söylü-
yorsunuz - deyə fikrini söylüyor.
Fəqət:
- Bu Bakı sizə bir həftə əvvəl başqa hökmlər veriyordu. Bakınm hər
söylədigi həqq və yaxşı olsa o zaman bundan əvvəlki qaidələrə də yaxşı
demək lazım gəliyor - işkalım eşidincə qoca haman fikrini izaha çalı-
şıyor. Məqsədimiz cəmaət müəssisələri, cəmaət başıdır - diyor.
Anlatdıq, baş ancaq bədən salim olduğu zaman düz işlər. Ona göro
də lazımdır ki, düzələsiniz, birləşəsiniz, azadhq yolunda bərk durası-
nız, tainki, başmız ağrıyıb sərsəmləməsin.
Digər bir qoca söhbətimizə iştirak eliyor, “Bən onu-bunu bilmiyo-
rum ” - diyor. “Bu qədər bilirəm ki, keçən zamanda bura bir uryadnik
gəlsə idi, biz bu evin həndəvərinə də dolana bilməzdik. Amma imdi, di-
yorlar siz qubernator naibisiniz. Görüyoram bizimlə oturub qardaş kibi
şirin-şirin söhbət edirsiniz. İnsan kor olmalı ki, bu boyda fərqi görmə-
məlidir”.
Doğrudur, qoca, afərin - deyə rəhbərimiz Məşhədi Məhəmməd nida
ediyor. Vallah pristavın hüzurunda titriyorduq. İmdi isə bilirmisiniz qu-
bernatorun özü ilə çay içirdik. Bizim rəyimizi söruyor, mətləblərimizi
can qulağı ilə eşidiyordu.
104
Sonra söhbətlər müxtəlif mövzulara keçiyor. Komitə seçkilərindən
bəhs olunuyor, məktəb lazım olduğundan damşılır. Bu vəqtə qədər
cəmaət şkol istəmiyordu, çünki onun ruhuna müvafıq degildi - deyə
mətləb anlatılır. Bundan sonra cəmaətin öz dilində, öz ruhunda mək-
təblər açılacağı müjdəlik verilir. Nəhayət, necə bilərsiniz tazə idarədə
kimlər gərək işləsin sualı meydana atılır və qoca Məşhədi İbad:
- Əlbəttə, cavanlar! - deyə cavab veriyor.
“Qocalar məsləhət verər. Cavanlar işlor, çünki qüvvət onlardadır”.
İştə, söhbətlərimizin xülasəsi bir yerə gəlib çıxıyor.
Artıq saət 11-ə işliyordu. Yemək verildi. Süfrə iddia edə bilərəm ki,
ortabab şəhər süfrələrindən artıqdı ki, əksik degildi. Burada hər növ
turşu, balıq, əla kərə yağı, cücə kababı, çığırtma, qovurma, plov hamı-
sı sərrast idi... Məkulat böhram hiss olunmayırdı.
Evin müxəlləfatı, müsahiblərimizin münəqişatı, bizə qarşı göstərilən
mehmannəvazhğm dərəcəyi-səmimiyyəti, hamısı bu zahirdə əvam və
hətta astaralılardan bəzisi nəzərində “küllən əvam” görünən kədlilərin
olduqca mədəni və hər növ tərəqqiyə müstəid olduqlarını isbat ediyor.
Rusiya millətlərinin hürriyyətdən istifadə ilə özlərini idarə edə biləcək-
ləri həqqində bizə böyük ümidlər veriyordu.
Şam yedikdən sonra ev sahibino təşəkkür etdik. Fəqət ən böyük
təşəkkürümüz xəlqlə bilavasitə etdigimiz müsahibədən aldığı.mız
mənəvi əzayə idi...
Biz istirahətə qaldıq. Kəndlilər də sabahkı seçkilər həqqində öz ara-
larmda məşvərətə getdilər.
' k ' k ' k
4-cü gün səhər Ərçivanda ətraf kəndbrdən gələn kəndli nümayən-
dələrinə seçkilərin necə olacağmı ögrətərək günorta Məşhədi Məhəm-
məd Əliəskərovun evində bir az istirahət elədik. Binası, səlqəsi, müxəl-
lifatı tamam avropalaşmış bir şəhər evinə bənzəyən bu evdə bir az
istirahət etdikdən sonra atlar hazır oldu. Yola çıxdıq. Gedəcək, gecəyi
Tənkərudda qalacaqdıq.
Bənim atım sairlərindən qıvraq və yerişli idi. Üstündəkinin bir sü-
vari degil, yazıçı olduğunu nəzərə almayaraq heyvan həvəslə ibriyə
105
atılır, yerimək istiyordusa da “minici”nin xamlığı “minik’b çoxda mey-
dan vermiyordu.
Qafiləmiz yeno haman əvvolki qafılo idi. Foqot bu dəfə M. Xan
da bizə yoldaşlıq ediyordu. Yol getdikcə dağbaşı yuxarı çıxdığından
mənzorə daha şairanə bır hal alıyor, nofəs daha təmiz bir hava udma-
ğa başlayırdı.
Bir tərəfdən gögərməgə başlayan cəngəlli dağlar, digər tərəfdən də
uzaqda züm rüdin bir surətdə görülən əngin dəniz, bu arada gögərən
parça-parça meşolər, orada-burada bozaran dügü zəmiləri, zəmilərdə
çalışan əlvan qadmlar, günəş şüai ilə gümüşlənən güllər bəni düşündü-
rüyor, böyük Astara mahalmxn qitəcə Qaradağ padşahlığı qədor olan
bu ölkənin birdən-dirə müsəlman əlindən, yerli istifadəsindon çıxıb da
kilkinti əlinə keçməsini fikirləşiyordum.
Yoldaşlardan bir az aralanmış M.Xan ilə bərabər gediyorduq, birdən:
- Xan, necə oldu, bu boyda ölkə birdən-birə əldən çıxdı? - dedim.
M.Xan sərin bir ah çəkdi.
- Sorma, hekayəsi çoxdur - dedi.
Əsl sual kənarda qalıb Astara mahalının və ələlümum Talışxan xan-
larmrn tarixino aid təfsilat başladı.
Yana yaxıla söyloyən bu təfsilatda maraqlı həqiqətlər var. M.Xan
vəd ediyordu ki, bu həqiqətlər həqqindoki vəsaiqi-tarixiyyəyi bənə
göstərsin. Bu vəsaiq içində məsələn, Petroqraddan göndərilən əmrnamə
var ki, “Müstəfa xan uşaqlarmı vuruşdurunuz”. Həm öylə də oluyor.
Müstəfa xan uşaqları vuruşuyorlar, nəticəsi də o oluyor ki, Talış maha-
hnm qismi-mühümi zəbt olunuyor.
Xülasəsi o ki, vəqtilə yarım müstəqil olan Talış xanları siyasi int-
riqalara aldanaraq parçalanmış, kiçilmiş, dağılmış, yer-yurddan əllori
çıxmış, bir halə gəlmişlər ki, məsələn, “M.Xan” kiçik qardaşım müftə
əskərlik moktobinə verdirə bilmək üçün ərizə vermiş, ərizəsində baba-
larmın dövlətə “xidmət” etdiklərini də qeyd eləmişdir. Nə cavab almış,
bilirmisiniz?
- Sənin bu ərizən bizə Krılov hekayəsindəki qazları andırıyor...
Başqa sözlə, Müstəfa xanın İrana dönüklük edib də Rusiyaya kömək
etdigi müqabilində cüzi mərhəmət diləyən nəvəsinə demişlər ki:
“Kirəm pədər to bud fazil
106
Əz fəzle pədər tora çe hasel”
- Bəli, Romanov sülaləsi bizim xanədanə etdigi qədər, ehtimal ki,
kimsəyə ziyan vurmamışdır -- deyo M.Xan şikayətini tamam elodi.
Bu həzin hekayə bitmiş idi ki, iləridə himhimə eşitdik. Bir azdan
qırmızı bayraqlar göründü.
- Yaşasm hürriyyət!
Lənkəran uyezdində ilk dəfə təsadüf elədigimiz şey, müsəlman
məktəb uşaqları
Bu sevimli uşaqlar haman yol kənarma düzüldülər. Biz onları qa-
baqladıq:
- Yaşasm gələcək nəsil!
- UrraL.
Tənkəruda yaxmlaşdığımızı duyduq, Bir az sonra müəllimin də
gəldigini gördük. Salamlaşdıq. Bu başına buraxılmış mahalda da
məktəb varmış. B u bizə bir az təsəlli verdı.
Bir az sonra dağ yamacmda vaqe Tənkərudda idik. Tənkərud da
Ərçivan kibi böyük kənddir. Kəndə yaklaşdıqda gözlondigimizi gör-
dük. Cəmaət məscid qabağına yığılmış, yola baxıyor. Ə traf kəndlərdən
də çox adam var. Binə qərib bir məhzər. Bu birinci meydandır ki,
kədlilərin çoxluğu ilə üz-üzə gəliriz.
- Kəndli qardaşlar, tazə azadlıq hökumətindən sizə salam! - deyə
başladım. Bir saət sürən nitqdə hürriyyətdən, tarixdən, zamanın oho-
miyyətindən, vilayət hökumətlorinin şəklindən, kəndlilərin özlərino
neçə kənd komitələri, pristav komitələri və uyezd komitələri vücudə
gətirəcəklərindən bəhs etdim.
Məşhədi Məhəmmədbənim sözlərimi tahşcaya tərcümə etmək istədi
isə də cəmaət əksərimiz türkcə başa düşürük, özümüz düşməyənlərimizə
deyərik - deyə tərcüməyə ehtiyac olmadığmı bildirdi.
Mitinqdən sonra Məşhədi Nəsrullah Hacıbaba oğlunun evinə düş-
dük. Çay gəldi. Səhih kərə yağı ilə bal gətirdilər. Bir az nəfəs aldıqdan
sonra qürub çağı ayrı bir tamaşaya malik olan Astara mahalını quş uçu-
şundan görmək üçün yamaca çxxdıq.
Teymüfşah Verdiyev, cavan müəllim özünün nə qədər darıxdığı-
nx aniatıyordu. Həqiqətən no qədər şairanə olsa da, bu hər bir mədəni
həyatdan uzaq olan bu çağda həyat ilə qaynayan bir cavan üçün payəndə
107
təslim olub qalmaq böyük cihaddır. Fəqət ülvi və müqəddəs bir eihad-
dır. Bu “mücahid” əvvəldə çox darıxırmış. Çünki uşaqları türkcə bil-
miyor. Müəllim də talışca anlamıyormuş. İmdi bir az onlar, bir az da bu
yaklaşmış, biri-birini anlamağa başlamışlardır.
Müəllim Bakıdan türkcə, rusca qəzetələr alıyor. Hətta Bakı qəzetə-
lərinə bəzi müxabirələr belə göndəriyormuş.
Axşam “Tənkərud parlamanı” qurulmuş, müsahibə başlanmışdı.
Müsahibəmizə Tənkərud ağsaqqalları ilə bərabər yaxmdakı Pünəsər
əyanı, əzcümlə möhtərəm Hacı Osman Əfəndi iştirak eləmişlərdi.
Hacı Osman Əfəndi Pünəsər əhvalından xəbər veriyor, diyordu ki:
bizim kəndin cavanları bir az yaxşı hərəkət etmiyorlar.
— Necə?
- Diyorlar ki, imdi artıq zaman bizimdir. Tazə hökumətə tazo adam-
lar lazımdır. Seçkilərdə cavanlar iştirak etməli, işi cavanlara tapşırma-
lıdır.
Yoldaşım Kuznetsov cavanların bu hərəkətini təqdir ediyor. Hacı
Osman Əfəndi i b Kuznetsov arasmda uzun bir mübahisə başhyor.
Mübahiso nəticəsində anlaşılıyor ki, Hacx Osman Əfəndi fikri sabit bir
mühafizəkardır. Fəqət mübahisənin qulaq asanlardakı təsiri hər halda
mühafizəkarlıq lehinə olmadığı görülüyordu.
Cavan, qoea davasından ziyadə burada yer və topraq mosələsi iti
bir haldadır. Bu itilik bilxassə “Tənkərud parlamanmda” görülüyor-
du. Bizimlə borabər olan M. Xan 1912-ci il topraq iğtişaşlarx əsnasında
o zaman Astara mahalmın sahibəsi olan Tağri xanımm amili imiş.
Amil olmaq sifətib M. Xan bittəbii xammınm tərəfini iltizam eləmiş,
kəndliləri özündən narazı etmişdi. Halbuki sonra bilənlərin dediklərino
görə bu səyli müdir Tağri xanımdan öz məvacibini belə sud vasitəsib
almaq məcburiyyətində qalmışdır.
Müsahiblərimiz arasmda diri, gözləri işxltxlı bir tip var. Bu tip 1912-
ci ildə kəndlilərin başına gələni anlatıyor. Yalnız dil ilə degil, gözləri ilə
də damşıyor və diz-dizi iləriləyib az qalxrdx ki, Xanı yesin. Fəqət yalnız
Xan degil, bu m üxalif hüzurdakı hacılara da “rəhm” etmiyor, “işlərini”
açıyordu.
Yarım zərafətlə edilən bu “tənqidbr” öylə də tələqqi olunuyor,
“ixtilafə” məhəl qalmıyordu.
108
Nəhayət, X anpək tutqun bir halda: həzərat, bən sizə bəlkə də vəzifəm
həsbi fənalxqlar etmişəm. Imdi siz özünüz bibrsiniz, bən sizdən az
zərər çəkməmişəm. Köhnə səhvlərimi əfv ediniz, bundan sonra söz ve-
riyorum ki, sizin üçün çalxşam.
Məclisdə ev sahibinin gözlərindən zəkavot yağan kiçik oğlu da
oturuyor. Bu cocuq Teymur Şahvcrdiyevin şagirdlərindəndir. Maraq
ediyor. Əzbərlədigi parçalardan oxumasım istiyoruz. Qoçaq qalxı-
yor. Əvvəlcə rusca “Demyanova uxa”, sonra da türkcə “Cocuq” mən-
zumələrini oxuyor.
Bu talış uşağxmn ləhcəyi-məxsus ilə türkcə şeir oxuması bənə başqa
bir zövq veriyor. Bu kiçik m ilbtdaşı və gələcək vətəndaşx alqxşhyor, al-
qxşlıyor, təhsin ediyoruz.
Müsahibə bitdikdən sonra yenə Ərçivan proqramı: plov, kabab, qo-
vurma, kərə yağx, şirin yuxu...
Səhər günəş dəniz içərisindən qalxıb gümüşbnən sulara, biz də
mehmannəvaz Tənkəruda vida edərək Astaraya əzm ediyoruz.
M.Ə.Rəsulzadə_“Açıq_söz”,_24,_29,31_mart,_4_aprel_1917,_JV»432,_436,438,441'>M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz”, 24, 29,31 mart, 4 aprel 1917,
JV»432, 436,438,441
Məğdur - haqsızlığa uğramxş
Nəfy - sürgün etmə
Müfrit - ifrat dərəcəsində olan
Məllak - mülkədar, torpaq sahibi
Rəhbər - yol göstərən
Vəsaiq - sövq edən
Məhzər - iclas, yxğxncaq, cəmiyyət
Amil - agent, vəkil
İşkal - çətinlik, əngəl olma
Mütəəddid - çoxlu, cürbəcür
109
Bir böyük bayram daha
Rusiya hürriyyoti özünə sadiq qalaraq tutduğu ali yolunda mətin
addımlarla iləribyor. Ilər gün vaqe olan tazə qərarları ilə məmləkəti
saran istibdad zəncirinin birər həlqəsini qırıb atmaqla yeni bayramlar
törədiyor.
Bir böyük bayram daha elan olunmuş: Rusiyadakı qeyri-ruslar həq-
qində mövcud nə qədər milli, dini və hüquqi təhdidat və qısmtılar var-
sa hamısı götürülmüş; azad Rusiya vətəndaşları arasmda “ögey-doğma
yoxdur” əsası elan olunmuşdur.
Hökuməti-müvəqqətənin bu xüsusdakı qərarı qismi-moxsusimizdə
dərc olunmuşdur. Bu tarixi vəsiqə ilə tamş olan oxucu həqiqətən də
məzkur vəsiqə nəşr olunduğu günün böyük bir bayram olduğunu dərk
edər.
Köhnə Rusiyada ələlümum vətəndaş yox idi. Ancaq rəiyyətlər var-
dı. Bütün Rusiya millətləri kor çarımızm rəiyyəti idisələr, qeyri-rus
denilən m ilbtlər rəiyyətin rəiyyətləri idi. Qula qul olmaq - iştə köhnə
Rusiyada yaşayan müsəlmanm, yəhudinin, erməni, gürcü və sair
“ögey” millətlərin çəkilməz faciəsi! Köhnə Rusiya rəiyyəti arasm-
da ayrıseçkinlik olmaq təbii idi. Çünki rəiyyət olan rəiyyət də saxla-
maq istərdi. Zatən binai-zülm bir tərəfdən tabe olmaq, digər tərəfdən
də mətbu bulunmaq əsasma bağhdır. Rusiyada yaşayan m ilbtlər azad
vətəndaş olduqdan sonra, vətəndaşlar arasmda ağ sümüklü, qara sü-
müklülər bulunmamalıydı; vətəndə, mehriban ana olmaq istəyən bö-
yük vətəndə yuxarı baş, aşağı baş ola bilmozdi. Yazxnm, sözün, ittifaq
və cəm iyyətbrin azadlığım, şəxsin müqəddəs və hər növ təcavüzdən
məsun olduğunu elan edən bir hökumət şübhəsiz ki, ayrı-ayrı şəxslərdən
təşəkkül edən millətləri əsarətdə saxlaya bilməzdi. Onlara da hürriyyət
verməlidi. Şəxs azad olunca şəxslərdən təşəkkül edən ailələrdən əmələ
gələn millətlər - bu şəxsiyyəti*mənəviyyələr - dəxi azad olmalıdılar.
Azadlxq hökuməti tutduğu yolunda büdrəməyib, elan elədigi əsaslara
sadiq qaldı. Qulları azad etdikdən sonra qulların qullarını da azad etdi.
Bu tazə azadlıq sayəsində rus olmayan bütün millƏtlərlə bərabər Ru-
siya türk-tatarlarx, müsəlmanlar böyük bir nemət qazanmxş oluyorlar.
Sənələrdən bəri gözlədigimiz, müqəddəs bir ideal kibi bəslədigimiz ar-
zular artıqlamasilə verilmiş oluyor. Sənələrdən bəri yalvara-yaxara bir
110
l
cəmiyyət, bir məktəb açmaq ixtiyarını ala bilmədigimiz halda, imdi rus
inqilabi-əzimənin cavanmərdanə çizdigi bir qələmlə milliyyətimizin
bəqasını təmin üçün nə lazımsa hamısını alıyoruz.
Bundan sonra bizi tərəqqidən Saxlayacaq, hissiyyati-milliyyə və
diniyyəmizi təhqir edəcək heç bir nizam və qanun qalmadı. Azadlıq
hökuməti bu xüsusdakı fikrini əsasən ta əvvəlinci gün nəşr eləmişdi.
Edə bilirdi ki, məsələnin bilfel həll edilməsini sonraya da atsm. Fəqət
atmadı. Atamazdı da. Çünki bir neçə günlügə olsa da azad Rusiyada
ögeylər, doğmalar qaldığmı etiraf eləmək hər şeydən əvvəl hissi-inqila-
bı təhqir ediyor və hürriyyətpərvərlik məntiqinə sığmıyordu.
Yaşasın böylə hökumət!
Köhnə Rusiyada m ilbtlər arasmdakı nifaq son dərəcəyə çatmışdı.
Bu təbii idi. Bu nifaq məqami-ali hökumətdən təbliğ olunuyor və ona
ruh veriliyordu. Çünki “hökm etmək istərsən ayır” Makiavelli düstu-
rü rasputinlər tərbiyəsinə qadir olan köhnə idarə məhfıllərinin ən doğ-
ru sandıqları üsuli-idarə idi. Millətlərin biri-birindən hüquqda fərqli ol-
duqları və bəzi millətlərin digərbrinə nisbot daha ziyadə iltifatə məzhər
olduqları onları biri-birilə çaxışdxrıyor, aralarına rəqabət və nifaq salı-
yordu. Əxlaqi-siyasiyyə və ictimaiyyəyi zəhərliyordu. Böylə acı və qa-
til bir zəhərlə simlənən Rusiya vücudunu sağaltmaq üçün millətlərin
bərabərligini elan etmək və hər növ hüquqsuzluğu aradan qaldırmaq-
dan yaxşı bir padzəhr olamazdı. Millətin etimadına məzhər olan in-
qilab hökuməti iştə, bu padzəhri işlətiyor, millətləri hüquqi qardaş
etmək istiyor. Böylə səmimi bir xahişlə heç şübhə yoxdur ki, istədiginə
müvəffəq oluyor, millətlər ədavətlərini unutuyor, hər kəs özünə vasch
meydan və geniş nəfəs almaq imkanı verildigini gördükdə “məza-ma-
məza” deyərək bağırıyor ki:
Yaşasm millətlər ittifaqı!
M.Ə.Rəsulzadə
“Açıq söz” 26 mart 1917, JV®433
Mətbu - təbəələri olan, tabe edən
Məza-ma-məza - ərəbcə “olan oldu, keçən keçdi”
Padzəhr - zəhərin təsirini məhv edən şey
111
■ llllll
Rusiya müsəlmanlarmm ictimai və
Bakı müsəlman cəmiyyətlərinin borcu
İləridə Məclisi-Müəssisan yığışacaq. Bu məclisə imdidən hər kəs,
hər parti, hər sinif, hər millət hazırlaşıyor. Müsəlmanlar da hazırlaşı-
yorlar. Bu hazırlıq naminə hürriyyət hökumətini qüvvətləndirməgə ça-
Iışanlar komitələr, təşkilatlar vücuda gətiriyorlar. Yerlərdə, şəhərlordə
qurulan komitələr sonra ictimailər vasitəsilə görüşüb zaman qarşısm-
da nə kibi müttəhid hərəkətlərdə bulunmaq lazım olduğunu yəqin edi-
yorlar. Müsəlmanlar da təprəşiyorlar, birləşiyor, toplaşıyorlar. Günün
hər tərəfdə görülən təşkilatı haman mövcud cəmaət müəssisələrinin,
cəmiyyətlərinin ittihadmdan və müttəhid bürolar təşkilatından iba-
rətdir. Bu surətlə vücuda gəlmiş, sair sinif və millətlərdəki təşkilatlar
da bu surətlə əmələ gəlmişdir. Orenburğ, İstavropol və sair müsəlman
mərkəzlərindəki müsəlmanlar da bu surətlə toplaşmış, bu üsul ilə
təşkilat vücuda gətirmişlərdir. Bakı cəmiyyətləri də bu yol ilə getmiş
və bu xüsusda bir-iki qədəm götürmüşlərdi. Sonra ortaya girən təhəm-
mülsizlik, dargözlülük, əhəmiyyəti-zamam layiqincə anlamamaz-
lıq işi mətlub cığırmdan çıxarıb küçəyə salmış, arzu olunmayan de-
di-qodulara səbəb olmuşdur. Nəticədə hər kəs təşkilatma bir şəkil ver-
miş olduğu halda, Bakı müsəlman fəalları hala bir ittihad əmələ goti-
rə bilməmişlərdir.
Müsəlmanlar təşkilatsızlıqları üzündən böyük vaqeələrə qarşı ha-
zırlıqsız qalmışlardx. Bu vaqeənin nəticəsində vüquə gələn müsəlman
hərəkəti qarşısında Bakı müsəlmanları haman vəziyyətdə qalmış olu-
yorlar. Cəmaətə müntəzəmmən söz söyləmək, mətləb anlatmaq, yol
göstərmək, cəmaəti təşkilat sahibi etmək, birləşdirmək, kəndlərə çxx-
maq, səyyar natiqlər heyəti vücuda gətirmək, cəmaət arasına icra-
sı mətlub lozunqlar (şüarlar) atmaq gərək. Bu gərəklər onsuz da az
qüvvəmizi bölməklə vücuda gələ bilməz. Ayrılıb kəndi başma iş gör-
mək istəyən qəhrəmanlarımız belə işə gəldikdə yenə kəndisi ilə ba-
n şa bilmədigi adamlara müraciət etmək məcburiyyətində qalıyor-
lar. Bu təbiidir. Bizdə cəmaət xadimi, iş adamx o qədər azdxr ki, cəmi
112
bir yerdə olsa yenə işə çata bilməz, dərdə dəva olamazlar. Harda qal-
dı ki, ayrxlsınlar. İləridə bəlkə də ayrüacağız. Bəzi xüsuslarda məslək
və rəviş fərqimiz olacaq, bu fərqlərə ayrılmamayı kimsə təklif etmi-
yor. Birləşəbilməz qüvvət və məsləkləri kimsə bihudə əmək sərf edib
də birləşdirmək istəmiyor. İstənilən bir şey var ki, mümkündür, lazım-
dxr. O da zamanxn ortaya atdığı ümumi və milli məsələ ətrafmda birləş-
məkdir ki, bu həm zərur, həm də mümkündür.
Bu günlərdə Gəncədə xüsusi bir məşvərət məclisi olmuş. Qafqa-
siyanın müsəlman şəhərlərindən oraya nümayəndələr getmişdir. Biz
təşkilatımxzı başa çıxaramadığımızdan oraya iştirakdan məhrum qal-
dıq. Bu ictima eşitdigimizə görə imdi rəsmi surətdə aprelin 5-də Bakı-
da vaqe olacaq. Ona hazırlaşmalıdır. Bu hazırlıq da ancaq müsəlman
cəmiyyətlərindən və münəvvər sünufə mənsub ürofanın birləşməsindən
hasil olan müttəhid bir büro vasitəsilə mümkün ola bilər. Zaqafqaziya
müsəlmanları ictimaindən sonra nəzərdə ümumrusiya müsəlmanlarınm
itcimai vardır. Oraya da hazırlaşmaq, nümayəndə göndərmək lazım
gələcək. İştə, bu xüsusda müsəlman fraksiyası Bürosu rəisinin bu
sətirləri qaralayan aciz naminə çəkdigi teleqraf:
“Petroqradda müsəlman fraksiyası əzası ilə Büro əzasmdan mürək-
kəb Rusiya müsəlmanlarmın müvəqqəti mərkəzi Bürosu təşkil olun-
muşdur. Bilatəxir yaxında yığışacaq ümumrusiya müsəlman ictimaini
hazırlaşdırmaq üçün bir nümayəndə seçib göndəriniz. Arzu olunur ki,
göndərilən nümayəndə bütün müsəlman cəmiyyətləri tərəfindən vəka-
lətən gəlsin. Lazımdxr ki, yerli müsəlman cəmiyyətləri birləşib bir Büro
vücuda gətirsinlər”.
İştə, mərkəzi-məmləkətdə oturan və bütün Rusiya həyati-siyasiyyə
və ictimaiyyəsini ətrafilə seyr və mühakimə edə bilmək imkanm-
da bulunan müvəqqətı mərkəzi müsəlman Bürosunun təsəvvürü dəxi
hürriyyətin ilk günlərində Bakx müsəlman cəmiyyətlərinin mərkəzini
qurmaq istəyənlərin fikri ilə tutaşıyor. Başqa dürlü etmək mümkün
də degildir; bihudə vəqt sərf eləməkdir. Şəkilbazlıqdır. Halbuki imdi
şəkildən ziyadə fiıəna lazımdır. Mənayı başqa dürlü düşünmək yanlışa
düşməkdir. Doğru məna az-çox iş bacarır cəmaət xadimlərini bir araya
toplamaq, onlarx birləşdirmək və müxtəlif cərəyanlarm xatirini əldə et-
mək surətilə müttəhid bir Büro vücuda gətirməkdən ibarətdir.
113
Bunun üçün bütün cəmiyyət nümayəndələrinə lazimdır ki, təkrar
yığılsınlar. Hissiyyat və xoşgöftarlıqdan ziyadə əql və təsəvvürlərinə
güc versinlər. 9 adamdan seçiləcək Büro əzasınm siyahısım öylə tərtib
versinlər ki, hər tərəfi razı salsm. Böylə bir razılıqdan sonra əksəriyyətlə
məzkur siyahıyı keçirsinlər və haman işə başlasınlar. Böylə mühüm
zamanda bu qədər sadə bir işi də bacarmaz, bu qədər böyük mənalar
qarşısında məntiqsiz hissiyatımızı boğmazsaq mədəni və siyasi rüşdə
yetişmədigimizi isbat etmiş oluruz. Haydı, millətdaşlar, ey cəmaət
müəssisələri ilə sünufi-münəvvərə nümayəndələri, öhdənizdə boyük
məsuliyyət olduğunu dərk ediniz, düşənbə günü saət 5-də toplaşaraq
qərari-qəti almadan dağılmayınız. Bizi gözlüyor, bizdən iş istiyorlar.
M.Ə.RəsuIzadə
Dostları ilə paylaş: |