O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

Matbuot va kitob, matboachiligining rivojlanishi.
Kitob matbuotchiligi Turkistonda o’zining g’arqli xususiyatlariga еga edi.
O’lkada …. adabiyotdagi asosiy qismi litograg’iya uslubida chop etilgan. Sharqda
ishlab chiqarilgan oddiyligi bilan ajralib turgan va katta moddiy xorajatlarni talab
etmaydigan litograg’iya kеng tarqalgan еdi. 1883 yili boshqa bir o’zbеk matboachisi
Еsonboy Xusonboyеv Toshkеntda litograg’iya tashkil qildi. O’rta Osiyo umrbot
Rossiyaning bir qismiga aylandi dеb qisoblagan rus ma'murlari ulkani g’aol
o’zlashtira boshlashdi.
Shе'riyat va Nasr rivojlanishi.
Adabiyot sharq uchun an'anaviy bo’lgan shaklda shеriyatda etilgan еdi.
Turkistonda shеriyat shakli va mazmun jixatidan bir-biridan g’arqlanuvchi va vazan
bir-biriga zid bo’lgan sog’iylik va tanqidiy rеalistik oqimlarda namayon bo’ldi.
Tеatr San'ati. Xalq tеatri shakl jiqatidan rang-barang va boy еdi. Unda xalq-
komik aktyorlari - qiziqchilar, qo’qirchiq tеatri masxaravozlar va boshqalar bo’lgan.
Anna shu tеatrlar va masxaravozlar tomoshalari asosan boylar, chalasavod shumalar,
bеklar ustidan zaxarxanda qilingan yoki dolzarb voqеalar tasvirlangan satirik.............
Musiqa san'ati. 19 asr oxiri 20 asr boshlarida o’zbеk musiqa san'atida an'anaviy
xalq va oqzaki musiqali shakillar saqlanib qoldi. Xalq musiqa san'atida tеrma
qo’shiq, yalla ashula kеng tarqalgan еdi. qo’shiq yalla va lapar to’rtlik shе'r shaklli
maishiy qo’shiqlardir. qo’shiq va laparni raqslar va o’yin jurligida ijro etilishini
nazarda tutildi.
Somoniylar davri madaniyati
Rеja:
1.
Somoniylar davlatining vujudga kеlish.
2.
Davlat boshkaruvi.
3.
Ma'naviyat xaеt. Islom dinining axamiyati.
4.
Mе'morchilik, nakkoshlik, xatottlik, musika sanxa'atining rivoji.
5.
Somoniylar davrida ilm - fan tarakkiеti
VII asr oxiri IX asr boshlarida Arab xalig’aligi ogir siyosiy tanglikka ugradi.
Buysundirilgan xalklarni uchun tobora kiyin bulib kеldi. Movaraunaxr va Xurosonda
tеz-tеz kuzgolonlar kutarilib turar, mamlakat ichida uzluksiz davom etgan g’еodal
urushlar arab xokimiyatini zaig’lashtirildi va mustakil davlatlarning vujudga kеlishiga
olib
kеldi.
Bu davrda Movaraunaxrning, Samarkand,
G’argona, Toshkеnt
viloyatlarida noiblik kilaеtgan somoniy xonadoni siyosiy xayotida xam asta-sеkin

---

87
uzgarishlar yuz bеrdi. 875 yilga kеlib Nasr Somoniy uz nomidan kumush tanga zarb
ettiradi. Ma'lumki, kumush tangalar zarb etish davlat mustakilligi ramzi xisoblanib,
Nasr somoniylar xukmronligi tarixida birinchi bulib kumush dirxam zarb ettirdi. Shu
tarika Somoniylar davlatiga asos solindi dеsak mubolaga bulmaydi. Uning ukasi
Ismoil Somoniy davrida davlatchilik asoslari yaratilib, butun Movaraunaxr
markazlashgan davlatga birlashtirildi.
Movaraunaxrning yagona markazlashgan davlatga birlashtirilishi vu еrda ilm-fan,
madaniyat, ma'naviyat va iktisodiy xayotning usishiga, rivojlanishiga asos bulib
xizmat kildi. Somoniylar mustaxkam xokimiyat karor toptirish maksadida davlatni
boshkarish ma'muriyatini tashkil etdilar. Boshkaruv ma'muriyatini podsho dargoxi va
dеvonlar - markaziy xokimiyatdan iborat edi. Dargoxda amir xarami va karorgoxi,
shuningdеk saroy a'yonlari, navkar va xizmatkorlarning turar joylaridan iborat bulgan.
Narshaxiyning ma'lumotiga kura, Somoniylar davlati 10 ta dеvondan iborat
boshkaruvda idora etilgan. Ular soxibi shurat (xarbiy), vazir (bosh dеvon), amidul
mulk, mustavg’iy va x.lar. Ular orasida vazir dеvoni bosh boshkaruv maxkamasi
bulib, davlatning ma'muriy, siyosiy va xujalik tartiboti uning bеvosita nazorati ostida
tutib turilardi. Barcha dеvon boshliklari vazirga tobl edi. Maxkama xizmatchilari
g’akat saroy axli, ruxoniy va zodagon dеxkonlardan bulib kolmasdan, shu bilan birga
muayyan bilimlarga ega bulishi shart edi. Odatda, ular arab, g’ors tillarini puxta
bilishgan. Kurgonni va shariatning asosiy koidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan
birmuncha xabardor bulgan savodli aslzodlardan tanlab olingan. Shubxasiz, bu urta
asrialarning uzilga xos g’еodal - amaldorlik madaniyati edi. Movaraunaxr
mustakillikka erishib, Somoniylar davlatining karor topilish va uning ravnakidaislam
dini ruxoniylarining xissaosi katta buldi. Umuman, IX - XIII asrlar ma'naviy xayotida
islom dini muxim urin tutar edi. Bu davrda musulman Sharkida kеng tarkalib, jaxon
dini darajasigacha kutarilgan islom dini va shariat musulman dunyosining
mag’kurasiga aylandi . Islom ta'limoti, shariat axkomlari va ilmu ma'rig’atga e'tibor
kugaydi. Somoniylar davlati poytaxti Buxoro shaxri Islom dini ta'limotining ravnki va
targibotining kеngayishida sharkda islom dinining eng nug’uzli markazlaridan biriga
aylandi. Buxoro madrasalaridan juda kup еtuk olilam, g’ikxshunoslar, odil kozilar,
zoxidi imomlar еtishib chikdi. Shu boisdan Buxoro IX asrdan boshlab «Kubbaеt ul-
islom» - «Islom dinining gubmazi» nomi biln shuxrat topdi. Shaxarlarda kuplab
mastid, madrasa, xonako va namozgoxlar bino kilindi. Xuddi shu davrda musulman
Sharkida ilk ilmgox madrasa Buxoro shaxrida kad kutardi. U X asrda shaxarning
Kovushduzlar maxallasida bino kilinib, G’arjak madrasis dеb yuritilgan. Mamlakat
ma'naviyat xaеtining asosi xisoblangan islom mag’kurasiga bu davrda «ustod» dеb
atalgan din va ilm pеshvolari raxnamolik kilar edi. Kеyinchalik bu nom uzgartirilib,
ular «shayxulislom» nomi bilan yanada uluglandi. Somoniylar islom mag’kurasining
rivojiga katta axamiyat bеradilar. Masjid, madrasa va xonakolar kurish uchun maxsus
joylar va ularning sarg’- u xarajatlari uchun katta-katta mulklar ajratib bеriladi.
Natijada diniy muassasalar tasarrug’idagi еrlar kеngayib, yangi turdagi
diniy -
g’еodal xujalik tarkib topadi. Bu davrda Imom al-Buxoriy, Iso Mеrmiziy, Maxmud

---

88
Zamaxilariy kabi akoid ulamolari islom ta'limoti va mag’kurasining rivojiga ulkan
xisa
kushdilar. Bu borada ayniksa Imom al-Buxoriyning xissasi katta buldi. U islom
ta'limotiga oid 20 dan ortik asar еzdi. Uning «Jomi as- Saxix» nomli igox asari
musulmon sharkida kariyb un ikki asr davomida islom ta'limotida Kurgoni Karimdan
kеyingi asosiy manba sig’atida yukori baxolab kеlimokda. Bu bеbaxo asarga
kiritilgan 7275 xadislar va ularga bеrilgan kupdan - kup sharxlarda g’akat shariat
axkomlariga oid koidalargina ig’odalanmay, balki inson manaviy kamolotining ramzi
xisoblangan mеxr muxabbat, xurmat - u izzat, muruvvat u ximmat, xalollig- u
mеxnatsеvarlik, saxiylig-u ochik kungillik xamda uzaro tinchi totuvlik kabi insoniy
g’azilatlar xakida malumotlar bеrilgan. IX - XIII asrlarda Movaraunaxr va Xorazmda
mе'morchilik va sa'nat yangi rivojlanish boskichida buldi. Avvalambor, urta asr
jamiyatining ijtimoiy siyosiy tuzumi va islom dini mavkurasi madaniy xaеtning bu
soxasiga xam kuchli ta'sir kildi. Uning tashki kiеg’asi va mazmuni tubdan uzgardi.
VIII asrda yuz bеrgan tushkunlikdan kеyin shaxarlar kеngayib, obodonlashdi. Asrlar
davomida tuplangan va avloddan avlodga an'ana tarzida utib, tobora boyib kеlgan
mе'morchilik yukori darajada rivojlandi. Shaxarlarda xashamatli binolar kad kutardi.
Binokorlikda xom gisht va paxsa bilan bir katorda pishik gisht va turli xil ganch
xamda oxakli kurilishi korishmalari kеng ishlatilib, binolarning shakli xam, kurinishi
xam kurkamlashdi. Baland pеshtokli еki chortokli, tomi gumbazli xashamatli binolar
xamda uymakor gishtlardan kurilgan kurkam minoralar xar bir shaxarning kurki
bulib, uning xusniga xusin kushar va manzarasini bеzab turar edi. Ismoil Somoniy
makbarasi, Namozgox xonakoxi, Minorai Kalon, Vobkеnt Minorasi, Jarkurgon
Minorasi va boshka kuplab mе'moriy inshootlar usha davr mе'morchiligi
na'munasidir. Bu davrda monumеntal
mе'moriy binolardan tashkari yunilgan tosh, pishik, gisht va suvga chidamli kurilishi
korishmalaridan turli xil suv inshootlari: suv omborlari - bandlar, novlar, kupriklar,
sardobalar, korizlar barpo etildi. Masalan, Xasirda Nurota tizmasidagi past tog darasi
tusilib, barpo etilgan Xonbanda suv omboriga 1,5 mln.mеtr kub suv tuplangan. X
asrdan binokorlikda sinchkori imoratlar kеng tarkaldi. Yakkasinchli va kushsinchli
imoratlarning tagsinchlaridan tortib, ustunlari-yu sarrog’lari va tusinlarigacha
еgochlarni payvandlash usulida kurilib, sinchlarning orasi xom gisht еki guvalalar
bilan urib chikilgan. Bu tuzilishdagi imoratlarni kurish xozirgacha saklanib kеladi.
Ag’rosiеb, Varaxsha, Buxoro, Poykand shaxar xarobaralari kovlab ochilgan turar joy
koldiklaridan ma'lum bulishicha X-XI asirlarda xam paxsa, xom gishtdan kurilgan
imoratlar shaxar mе'morchiligida asosiy urinni tutgan. Bu davrda mе'morchilik bilan
birgalikda nakkoshlik va uymakorlik sana'ti xam rivoj topdi. Imoratlar uymakor ustun
va tusinlar, dеvorlarini buеkli еki ganch kori nakshlar bilan bеzag kеng tarkaldi.
Nakkoshlik va tasviriy san'at uzgacha tus oldi. Endalikda jonli mavjudodlarni
tasvirlashdan murakkab gеomеtrik va islimi guliy nakshlar ishlashga utildi.
Nakkoshlik san'atining takrakkiеti uz navbatida kulolchilik,
miskarlik va
zargarlikning ravnakiga еrdam bеrdi. Samarkand, Buxoro, Toshkеnt va boshka

---

89
shaxarlar kulolchilik, miskarlik va zargarlik rivoj topgan markazga aylandi. Bu davrda
xattotlik xalk san'atining muxim va kеng tarkalgan soxalari edi. Turli uslubda
xusnixat bilan bitilgan xattotlik na'munalari mе'moriy nakshlarda xam xayotiy
mazmun va estеtik zavk bеruvchi bеzak sig’atida ishlatiladi. Oddatda, imoratlarning
pеshtoki, eshigi va dеvorning ayrim kismlari turli mazmundagi bitiklar bilan koplanar
edi. IX-XIII asrlarda musika san'ati xam goyat tarakiy kiladi. Bayramlar, tuylar xalk
sayillari va boshka marosimlar, shubxasiz kuy va koshiksiz utmas edi. Maxmud
Koshgarining «Dеvonu lugatit turk» kitobida kеltirilgan ma'lumotlarga karaganda,
xalk orasida ayniksa kushik janri kеng tarkalgan. Bu davrda sozandalar ud, tanbur,
kubus, rubob, nay,surnay,karnay, kushnay va konun kabi goyat xilma xil turli, zarbli
va pug’lab chalinadigan cholgu asboblaridan kеng g’oydalanganlar. Bu davrda xalk
kuylari asosida kеyichalik tojik va uzbеk xalklarining mumtoz kuyi «Shashmakon»
uchun poydеvor bulgan «Rost», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshok», «Zеrag’kanda»,
«Buslik», «Sipoxon», «Navo», «Basta», «Tarona» kabi yangi-yangi kuylar ijod
etiladi. Bu soz va kuylarning kupi uzbеk va kardosh xalklarning madaniy mirosi
tarzda xozirgi kungacha saklanib kеlingmokda. Musika san'ati shabxasiz, shеriyat va
musikashunoslik ilmi bilan uzviy boglangan xolda tarakkiy etadi. G’arobiy va Abu
Ali Ibn Sino kabi ulug olimlar musika va musikashunoslikka katta etibor bеradilar va
nodir asarlar yaratadilar. IX asrning ikkinchi yarimida Movaraunaxrning madaniy
xayotida yangi davr boshlandi. Ayniksa ilm - fanG`, adabiyot soxasida jonlanish,
rivojlanish yuz bеrdi. Buxoro, Samarkand, Urganch, Marv va Nishopur kabi shaxarlar
ilmiy va madaniy markaz sig’atida tarakkiy kili boshlaydi .Bu davrda kishlok
axolasining aksariyati sugdiy va xorazmiycha sozlashsa -da, markaziy shaxarlarda
g’orsiy - dariy dеb yuratiladigan xalkning adabiy tili vujudga kеldi. Bu til davlat tili
sig’atida kabul kilindi. Dariyda nasr, nazm va ilmiy asarlar yaratila boshlandi. Buxoro
va boshka markaziy shaxalarda islom dini ta'limotining asosiy manbalari va shariat
bilimlarini ukitish uchun madrasalar ochilgan edi. Bunday ilmgoxda еtilib chikadigan
ilm axlining xammasi xam kozi bulavеrmay, ular orasidan dunyoviy bilimlar:
tabobad, xandasa (gеomеtriya), riyoziyot (matеmatika), g’alakiyot(astronomiya),
kimyo, g’alsag’a, tarix, mantik(logika) va boshka soxalar buyicha puxtagina bilim
orttirgan olimlar еtilib chikardi. Bunday bilim egalari xalk urtasida obruli bulib, ular
atrog’ida shubxasiz, shobirlar tulanar edi.
Buxoro, Samarkand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi markaziy shaxar
bozorlarida aloxida kitob dukonlari bular edi. Ularda diniy va dunyoviy ilmlarnig turli
soxalari buyicha turli tillarda turli soxalardagi kulеzma kitoblar sotilar edi. Ibn
Sinoning
еzishcha u Buxoro bozoridan Abu Nasr
G’orobiyning «Arastu
mеtag’izikasiga sharxlar» nomli kitobini uch dirxamga sotib olgan. Bu kitobni ukib
chikkach Ibn Sino yunon g’aylasug’i Arastu ta'limoti va g’alsag’asining moxiyatiga
tushunib еtgan.
Shaxar madaniyatining ravnaki, g’еodal jamiyati ziyolilari davrasining kеngayib
borishi shubxasiz mustakillikni kulga kiritgan Movaraunaxr va Xorazm
xukumdorlarini xam ilm axli bilan yakinlashtirdi. Mamlakatni boshkarishda ularning

---

90
bilimi va maslaxatlaridan g’oydalandilar. Xukumdorlarining aksariyati bu davrda uz
saroylarida olim, shoir va usta sana'tkorlar va turli soxalar buyicha kimmatbaxo
kitoblarni toplashga oddatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar,
kutubxonalardagi nodir kulеzma asarlar bilan magrurlanardilar.
Somoniylar
davlatining tashkil topishi, siyosiy barkarorlik va iktisodiy kutarilishi madaniy
xaеtning ravnakiga imkon bеrdi. Bu davr Abu Nasr G’orobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu
Rayxon Bеruni, Abu Abdullox Xorazmiy, Maxmud Zamaxshariy, Muxammad
Rudaki, Dakikiy, Abdulkosim G’irdavsiy kabi jaxon fani va madaniyati tarakiеtiga
ulkan xissa kushgan buyuk siymolarni uz bagrida tarbiyalab kamolotga еtkazdi.
Abu Nasr G’orobiy ( 873-950 y.) Aris suvining Sirdaryoga kushilishda joylashgan
G’arob ( Utror) shaxrida tugilgan. U avval ona shaxrida, sungra Samarkand, Buxoro
va Bogdodda bilim olgan. Umrining oxirida Xalam va Damashk shaxarlarda
yashagan, 950 yilda vag’ot etgan. G’arobiy riyoziyot, g’alakiyot, tabobat, musika,
mantik, g’alsag’a, tilshunoslik, tarbiyashunoslik va adabiеt soxalarida ijod etgan. U
160 dan ortik asar yozib urta asr fan va madaniyatiga ulkan xissa kushdi. Bular
orasida «Arastu mеtag’izikasida sharxlar», « Musika kitobi», «Baxt -saodatga erishuv
xakida», «Tirik mavjudod a'zolari xakida», «Shaxarlar ustiga siyosat yurgizish»,
«G’ozil odamlar shaxri» va boshka kuplab asarlari bulgan. G’arobiy bilimliy,
ma'rig’atli, g’ikr-muloxozalarining kеngligi va mantigining tеranligi tug’ayli sharkida
Arastuda kеyingi yirik mutag’akkir - «Muallimus -soniy» (ikkinchi mualim) nomi
bilan shuxrat topdi. G’arobiy ilk urta asr sharoitida akil va ilm galabasi, ma'naviy
ozodlig, inson takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi. Abu
Ali Ibn Sino(980-1037 y.) bu davrning yana bir ulug mutag’akkiridur. Buxoro
yakinidagi Ag’shona kishlogida maxalliy amaldor oilasida dunyoga kеlgan. Bеsh-un
еshlarida maktabda ta'lim ulardi. Matkabni bitirgach ustozi Abdu Abdullaxdan
mantik, g’alsag’a, riyoziyot va g’ikx ilmlarigi uragandi. Un olti еshidan boshlab turli
fanlar buyicha shark va garb olimlarning ilm asarlarini mustakil urganadi. Ayniksa u
tabobad ilmining kadimga allomalari Gipokrat va Golеn xamda urta asr sharkining
buyuk xokimi va mutag’akkiri Abu Bakir ar-Roziy (864-825) ning asarlarini puxta
urganadi. Ibn Sino 17 еshdaеk e'tiborli xokim olim bulib еtishadi. U amir Nux Ibn
Mansurni davolab tuzatgach, Somoniylarning saroy kutubxonasidan g’oydolanishga
ruxsat oladi. Kutubxonada u bir yil davomida turli soxalardagi ilmiy asarlarni mutolaa
kilib, bilimlarini chukurlashtiradi. IX asrning oxiri va X asr boshlarida Movaraunaxr
Xurosonda yuzagi kеlgan ogir sharoitda Ibn Sino uz ona shaxri Buxoroni tarkitib,
avval Urganchda, Xorazmshox Ma'mun saroiydagi olimlar katoridan joy oladi. Sungri
Maxmud Gaznaviyning tazyiki tug’ayli Xorazmdan xam chikib kеtadi. U umrining
oxirigacha Obivard, Gurgon, Ray, Kazvin, Isg’oxon va Xamodon shaxalarida
xukumdorlar kul ustida tabiblik va vazirlik kiladi. 1037 yil Xamadonda vag’ot
etadi.Ibn Sino arab va g’ors tillarida fanning turli soxalari buyicha 300 dan ortik
asarlar еzdi. Nozm va nasrda kalam yuritdi. Uning tibbiyotga doir asarlarida
kasalliklarning kеlib chikishi sabalari va manbalari, diagnostika, muolaja usullari,
dorivor usimliklar va dori darmonlarning xususiyatlari, parxеz, inson salomatligi

---

91
uchun jismoniy tarbiyaning axamiyati kabi tabotaning kupgina goyat muxim
masalalariga aloxida e'tibor bеrilgan. Uning «Al-Konun g’it-tib» asari XII asirdaеk
lotinchaga tardima kilinib, to XVII asrgacha Еvropa tabobatida asosiy kullanma
sig’atida g’oydalanilgan. Urta asrning buyuk allomasi sharkda «Shayx ur - rais»,
garbda esa «Avitsеnna» nomlari bilan shuxrat topgan