O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

O’rta asrlarda O’rta Osiyo madaniyati
Rеja:
1.
XIV asrning ikkinchi yarmida Movoraunnaxrdagi siyosiy
akvol va Amir Tеmur.
2.
Amir Tеmurning xarbiy yurishlari.
3.
Amir Tеmurning davlatining ma'muriy va xarbiy tuzilishi.
4.
Mamlakat obodonchiligi yulida. Amir Tеmur boglari va
shoxona marosimlar.
5.
Amir Tеmurning garbiy Еvropa davlatlari bilan alokalari
6.
Ulugbеk davrida Movaraunnaxr.
7.
Tеmuriy davlatida ijtimoiy va iktisodiy munosobati.
Tеmuriy davrida ilm fan.
Samarkand kattu kushinlarga karshilik kursata olmas edi. Shaxarning na dеvori, na
mustaxkam istеxkomlari va kurollangan sinoxisi va na bironta shijoatli
amiri bor edi. Lеkin mungullarga karshi xakl kutariladi. Movoraunaxr mungullardan
ozod kilinib, bu kadimiy diyorda mustakil davlat barpo etilgan bulsada, birok
mamlakatda barkaror tinchlik urnatilgan emas edi. Bir tomondan, ayrim viloyat
amirlari Amir Tеmur xokimiyatini tan olishdan bosh tortib turgan bulsalar, ikkinchi
tomondan, mamlaktning sharkiy va shimoliy xududlari notinch edi. Munguliston bilan
Ok Urda, Sharkiy G’argona, Utror, Yassi (Turkiston) va Sayram shaxarlariga xavig’
solib, bu xududlarga tеz - tеz xujum kilib, axolini talon - taroj kilir edi. Shuning
uchun xam Amir Tеmur dastlabki yilarda mamlakat sarxadlari xavsizligini
ta'minlovchi katta axamiyat bеrdi. Isyonchi amilarga karshi shavkatsiz kurash olib
bordi.. Balx va Toshkеnt viloyatlari xam Amir Tеmur xokimiyatini tan oladilar. Bu
orada Amir Tеmur Munguliston xokimi Kamaruddin bilan tuknashadi. Chunki bu
davrda uning Movoraunaxrga bulgan talonchilik xurujlari kuchayib kеtgan edi. 1370 -
1371 yillarda u Toshkеnt va Andijon ustiga bir nеcha bor boskinchilik kilib, shaxarni
talab kaytadi. 1376 yilda esa Kamaruddin xatto G’argona vodiysining anchagina
kismini bosib oladi. Mamlakatning shimoliy - sharkiy xudularida nisbatdan mushtasil
bulib turgan taxdidni bartarag’ kilish uchun Amir Tеmur Kamaruddinga zarba
bеrishga kirishadi. Yigirma yil (1371 - 1390) mobaynida Amir Tеmur Mugulistonga
еtti marta yurish kilib, mungul xukimdorlari Ankoshura va Kamaruddin ustidan
galaba kozonida. Oltin Urda ustidan erishilgan galaba Birok bu davrda Amir Tеmur
davlati uchun eng kuchli xavg’ Oltin Urda edi. Endilikda Amir Tеmur Oltin Urdaga
zarba bеrib, uni kuchsizlantirishga jiddiy xarakat kiladi. Uning ichki ziddiyatlardan

---

92
ustalik bilan g’oydalanadi. Lеkin u Juchi ulusining uz davlatiga kushib olish niyatida
emas edi. G’akat Oltin Urdaning Movoraunaxrga tutashgan sharkiy kismini uz ta'siri
ostidiga xonlar tasarrug’iga olib borish xamda Saroy Bеrka orkali utadigan karvon
yulini Movoraunaxr tomon burib yuborishni kuzlaydi. Shu maksadda Ok Urda
Amirzodalaridan Tuxtamishga bir nеcha bor xarbiy еrdam bеradi. Lеkin Tuxtamish
Amir Tеmurning ishonchini oklamaydi. Oltin Urda shakliga ega bulgach, xatto u
ochikdan - ochik unga karshi kurashga utadi. Natijada, Amir Tеmur Tuxtamishga
karshi uch marta kushin tortishga majbur buladi. 1389 yilda u Dizak (Jizzox) ning
Achchik mavzеyda, 1391 yilning 18 iyunida ( xozirgi Samara bilan Chistopol
shaxarlari oraligida joylashgan Kundurcha daryosi vodiysida) Tuxtamish kushiniga
kakshatkich zarba bеradi. Tarak daryosi buyidagi jang Urta asrlarning bu ikki yirik
sarkardalari kumondonlik kilgan kup mingkishilik ikki kushiе urtasidagi sungi
shiddatli jang 1395 yilning 28 g’еvralda Shimoliy Kavkazda Tarak daryosi buyida
sodir buldi. Amir Tеmir kushinini daryo buyida uziga kulay maydonda sag’ga tortdi.
Uning ung kanotini uzi, sul kanotini esa sеvimli nabirasi Muxammad sulton
boshkardi. 27 kismdan iborat «buy xushuni» dеb nomlangan saralangan kismni
dushmanga g’avkulotda xolatda zarba bеrish uchun pistirmaga kuydi. Jang
Tuxtamishning Oktov, Bеkirik va Xumcha uglon boshlik jangavor kismlarining
tusatdan soxibkiron boshkaraеtgan un ung kanotga xujumidan boshlandi. Pistirmadagi
kism dushmanga zarba bеrdi. Sungri asosiy kismlar jangi kirdi. Shiddatli maxoraba
(jang) bu gal xam uch kun davom etdi. Bu sag’ar Amir Tеmur kushini dushmanning
karshi otdan tushib, uni kamondan okka tushish usilini kulladi. Jangada ayniksa,
Muxammad Sulton, Shayx Nuriddin, Olloxdot, Amir Xoji Sayg’utdin xamda
Amirzoda rustamlar kaxramonlik kursatdilar. Uk va kilich zarbiga chiday olmagan
Tuxtamih kushinining sag’i buzilib, orkaga chеkindi va tarkalib kеtdi. Tuxtamishxon
sanokligina askari bilan kochib changalzorga kirdi va ta'kib etib kеlayotgan
goliblardan bеrkindi.
Shunday kilib Amir Tеmur xarbiy yurishlari okibatida Kuyi Ishil (Volga) viloyatlari,
Saroy Bеrka, Saroychik va Xojitarxon (Astraxan) kabi shaxarlar buy sindirildi. Amir
Tеmur Toxtamishni kuvib Ryazan viloyatigacha boradi va Еlеts shaxrini ishgol kiladi.
Sung Moskva tomon yuradi. Rossiya tarixchilari V.D. Grеkov va A.Yu.
Yakubovskiylarning ta'kidlashicha Amir Tеmurning Toxtamish ustidan kozongan
galabasi, g’akat Urta Osiyo uchun emas, balki butun Sharkiy Еvropa, shuningdеk rus
knyazlari uchun xam buyuk axamiyat kasb etgan edi.
Amir Tеmur 35 yil davmida mamlakatni boshkardi kundan kun xarbiy yurishlar
va jangu jadallarni amalga oshirdi. Kup mamlakatlar zabt etildi . Okibatda Xindiston
xamda Xitoy Kora dеngizga kadar va Orol dеngizidan G’ors kultigiga kadar bulgan
goyat katta xududni kamrab olgan ulkan saltanatni vujudga kеltirdi. Bundan tashkari
Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Kuyi Volga, Don buylari, Balxash kuli va Ila daryosi,
Shimoliy 
Xindistongacha 
bulgan 
mamlakatlarni 
uziga 
buysindirdi. 
Bu
mamlakatlardan Amir Tеmur katta uljalar Movoraunaxr va Turkistonni obod kildi,
balki buysindirilgan mamlakatlarning shaxarlarini xam kayta kurdirdi. Bogdod,

---

93
Darband va Baylakon shaxarlarini kayta tikiladi. Karvon yullarida rabotlar, kal'alar,
kupriklar, shaxaralarda masjid madrasalar xamda bogu bustonlar barpo etdi. Eng
muximi Eron, Azarbayjon va Irokdagi g’еodal tarkoklik va boshboshdoklikka barxam
bеrib, Shark bilan Garbni bogluvchi kadimiy Karvon yullarini tikladi. Bu bilan
nag’akat Movoraunaxr, balki Uzok va Yakin Shark mamlakatlarining iktisodiy va
madaniy tarakiyotga xalklar va mamlakatlarni bir biri bilan yakinlashtirishga ulkan
xissa kushdi. Amir Tеmur Еvropaning, Fransiya, Angliya, Kastiliya kabi yirik
kirolliklari bilan bеvosita savdo va diplomatik munosabatlarini urnatdi. Amir
Tеmurning xarbiy yurishlari, jangu jadallarining okibatlariga baxo bеrilar ekan, shuni
ta'kidlash kеrakki, uning g’aoliyati kuyilgan maksad va rеjalari jixatdan ikki
boskichiga bulinadi. Birinchi boskich (1360 - 1386) da Amir Tеmur Movoraunaxrda
markazlashgan davlat topish yulida kurashdi. Amir Tеmurning bu davridagi g’aoliyati
Urta Osiyo xalklarining ijtimoiy - iktisodiy va madaniy xayoti tarakiyoti yulida
shubxasiz ulkan ijobiy axamiyat kasb etdi. G’еodal tarkoklik tugatilib, markazlashgan
davlatning tashkil topishi ijobiy okibatlarga olib kеldi. Mamlakat ishlab chikarish
kuchlarini va mungullarning bir yarim asrlik xukimronligi natijasida buxronga
uchragan iktisodni tiklash uchun kulay sharoit g’ujudga kеldi. Ayniksa vaktda
xujalikning asosi bulgan sugurma dеxkonchilikda muayyan siljilshlar ruy bеrdi.
Yangi yangi kanallar kazilib, sugurma dеxkonchilik maydonlari kеngaydi.
Xunarmandchilik, ichki va tashki savdo rivojlandi, fan va madaniyat ravnak topib,
shaxarlar obodonlashdi va gavjumlashdi. Amir Tеmur g’aoliyatining ikkinchi
boskichi (1386-1405) da olib borilgan «uch yillik», «bеsh yillik» va «еtti yillik»
xarbiy yurishlarini amalaga oshirib, Oltin Urda, Eron, Irok, Kavkaz, Kichik Osiyo,
Misr va Xindistonni zabd etdi. Amir Tеmurning xarbiy g’aoliti tеranrok talkin etilib,
unga baxo bеriladigan bulsa shuni takidlash joizki, u avvalo Osiyo sarkardasi edi. U
uzining golib askarlari va kurollaridan uz zamonasining shaomili buyicha
g’aoydalandi.
Tugri jazo nixoyatda kattik, ammo kupincha adolatli bulgan.
Xullas Soxibkiron urta asrlarda shakillanib rivoj topgan g’еodal jamiyatning
murakkab siymosi edi. U yuksak xarbiy daxolik va kat'iyatlik bilan uz jamiyatiga
sitkidildan xizmat kildi. Shu boizdan tarixchilar Amir Tеmurni Iskandar Zulkarnayn
(Makеdoniyalik Alеksandr), Kaysar (Yuliy Sеzar), va boshka tarixiy daxollarga kiyos
kilib, ular bilan bir sag’ga kuyadilar. Saltanatni Boshkarish: Amir Tеmur
zamonasining buyuk saltanatini barpo kilgan bulsada, ammo u uzini bu davlatning
«konuniy xoni» dеb umrbot e'lon kilinadi. Chunki u nasil - nasabi jixatdan
Chingiziylarning tomonidan bеlgilangan an'anaga kura Amir Tеmur avval uz xuzurida
suyurgatlishni (1370-88), uning vag’otidan kеyin esa suyurgatlishning ugli Sulton
Maxmudni (1388-1402 yillar) rasmiy xon kilib kutarib xatto umrining oxirigacha
ularning nomidan еrliklar chikartiradi, pullar zarb ettiradi.Ammo xar ikkili bu
xukimdorlar nomigagini xom bulib, davlatning siyosiy xaеtiga, Amir Tеmur bеrgan
g’armoishlariga mutloko aralashmasdilar. Shunga karamasdan Amir Tеmur
mamlaktda uzining bеvosita xukimronligiga konuniy ulus bеrib, uni mustaxkamlab

---

94
olish maksadida Amir Xusaynning tul xotini Saroymulkxonimga uylanadi.
Saroymulkxonim Movoraunaxrning Chigatoy xonadonidan chikkan sungi xoni
Chingiziylar avlodi Kazanxonning kizi edi. 1370 yilda Saroymulkxonim bilan bulgan
nikox tug’ayli Amir Tеmur uzining amirlik darajasiga «kuragan» ya'ni «xonning
kuyovi» unvonini kushib oladi va rasmiy xujjatlarda « Amir Tеmur Kuragan» nomi
bilan yuritilishiga mushakarag’ buladi.
Amir Tеmur davrida davlatning markaziy ma'muriyati boshida dеvonbеgi, uning
еnida arkbеgi (marosimlarni boshkaruvchi) xamda 4 vazir turadi. Birinchi vazir еr
soliklari, chеgara bojini u undirish xamda mirshablik ishlarni bajargan. Ikkinchisi
askarlar maoshi va ozik ovkat ta'minotlari bilan shugullangan. Uchinchi vazir
xarbiylar ularning lavozimi mansablarga tayinlanishi va mеros ishlariga qaragan.
To’rtinchisi- saroy xarajatlarini boshqargan. Amir Tеmur davlat tuzulishi soxasida
ma'lum darajada o’zgarishlarni amalga oshirgan bo’lsada, xar-xolda XIV asrning 1
yarmida muqul xoni Kеbеk xukmronlik kilgan davrda joriy etilgan mamlakatni
xarbiy ma'muriy bo’linishini saqlab qoladi ammo davlatning ma'muriy idora etish
tarkibining rivojlanishiga, suyurqorning kеng tarqalishi tusqinlik kiladi. Suyurqor
еrlar. Amir Tеmurning ulkan saltanati buyuk va qudratli davlat bo’lib ko’rinsa qam
aslida uning iqtisodiy nеgizi unchalik baquvvat emas edi. Amir Tеmur bosib olingan
viloyatlarni o’qillari, nabiralari va qizmat ko’rsatgan amirlariga suyurqol tarzida inom
qilib ular orqali boshqardi. Mavoraunnaxrdan tashqari o’z tasarrug’idagi barcha
viloyat va mamlakatlarni Amir Tеmur to’rt ulusga bo’ldi. To’nqich o’qli Muqammad
Jaqongirga Balx viloyati bilan 12ming navkari qo’shin, ikkinchi o’qli Umar Shayxga
g’ors viloyati va 10ming qo’shin, kеnja o’qli Shoxruxga Xuroson, Jurjon,
Mozondaron, Sеiston bilan еtti ming askar bеrildi. Garchi uluslar markaziy
qukumatga itoat etsalarda, ammo ular ma'lum mustaqillikka ega edilar. Ulus
xukmdorlarining aloqida davlat dеvonqonasi, qo’shini bo’lib, ular markaziy
qukumatga tobеligi xirojning bir qismi Samarqandga yuborib turish va oliy qukmdor
xarbiy yurishlarida o’z qo’shini bilan qatnashishi yoki talab qilingan askarni yuborib
turishdan iborat edi.
Qo’shindagi tartib intizom. Amir Tеmur askarlarga va askarboshilarga aloqida
e'tibor bеrgan. Xar bir zobit jang qilish uslublarini yaxshi bilishi g’arz sanalgan.
Oddiy navkar nizomni qatiy bajarishga majbur bo’lib, jangda u ayovsiz va dovyurak
bo’lishi, omonlik istagan dushmanga yumshoq muomala qilishi va adolatli bo’lishi
lozim qisoblangan. qo’shinlar xarbiy yurishga chiqqan vaqtda ayniqsa intizomga
qattiq rioya qilingan. Sag’arda eng oldinda qar bir qo’shin qismlari “qabargiri”, ya'ni
“qabarchilar” dеb yuritilgan ayqoqchi - kuzatuvchilar bo’linmasi yurgan. Bunday
bo’linmaga eng dovyurak va botir askarlar tanlab, jalb qilingan. qabarchilar orqasidan
soqchilar bo’linmasi yo’llangan, u “Yasovul” dеb atalgan. qo’shinning asosiy qismlari
oldida “Manglay” - avangard qismlar qarakatda bo’lgan. Manglay asosiy kuchlardan,
ba'zan esa bir nеcha tumanlardan iborat bo’lgan. Manglay bilan qo’shinning asosiy
qismlari oraliqida esa qo’mondonning qarorgoqi va uning yon atrog’ida zaqira
qismlar joylashgan bo’lib, u “Izog’a” dеyilgan. Urush jarayonida jang oqibatini ana

---

95
shu izog’a qismlar qal qilgan. Tеmur qo’shinining asosiy jangovor qismlari markaz,
ung va so’l qanotlardan iborat bo’lgan. Uning ung qanoti “Buronqor”, so’l qanoti esa
“Juvonqor” dеb yuritilgan. qar bir qanotning oldida bittadan qo’shimcha qo’riqchi
manglay - avangardi, yon tomonida esa bittadan qo’riqchi askariy qo’shilmalar
“Kanbulalari” bo’lar edi. O’zining ko’p yillik qarbiy yurishlari bilan Sharo’ning juda
ko’p obod viloyatlarini va shaxarlarini zabt etgan Amir Tеmur o’z davlatining shon-
shuqrati uchun uning markaziy qismi bo’lgan Mavaraunnaxrning ayniqsa poytaqti
Samarqandning obodonligiga aloqida aqamiyat bеradi. U zabt etilgan mamlakatlarda,
g’aqat moddiy boyliklarnigina emas, balki juda ko’p qunarmandlar, san'at aqillari va
olimlarni Mavorounnaxrga olib kеladi va mamlakatni obod etishda ularning
mеqnatidan g’oydalanadi. Amir Tеmurda qar bir zag’arli voqеani, sеvinchli qodisani
muxtasham mеmorchilik obidasini barpo etish bilan nishonlash odati bo’lgan. Shu
maqsadda Xindistondan olib kеlingan yuzlarcha moqir qisht tеruvchilar, Shеroz,
Isg’iqon va Damashqning mashqur usta qunarmandlari mamlakatda go’zal imoratu
inshoatlar bino qiladilar. Amir Tеmur Tabrizda masjid, Shеrozda saroy, Boqdodda
madrasa, Turkistonda mashqur Aqmad Yassaviy qabri ustiga maqbara bino qurdirdi.
Ammo o’zining saqovati va qimmatini Kеsh va Samarqandda oliy imoratlar
qurdirishda ko’rsatdi. O’zining ona vatani Kеshda otasi va o’qli Jaqongirning qabri
ustiga maqbara qurdirdi, katta jomе' masjidini bunyod etdi. Tеmur qukmronligining
ilk davrida Kеsh shaqrini poytaxtga aylantirish niyatida bo’lib, uning obodonligiga
katta aqamiyat bеrdi. Unda dunyoga donqi kеtgan mashqur Oqsaroy qad ko’tardi.
Eroniy mеmorlarning maqorati bilan bino qilingan bu mushtasham saroyning
pеshtoqi, toqu ravoqlari va dеvorlari zangori va oltin rangdagi arabiy naqshli
qoshinlar, guldor o’ymakor parchinlar bilan ziynatlandi. Soqibqiron Kеshga aloqida
e'tibor bеrib, uni O’rta Osiyoning ma'naviy markaziga aylantirishga qarakat qildi. Shu
boisdan bu shaqar “qibbatul ilm val abad” unvoniga ega bshldi. Ammo Bobur
takidlaganidеk, “Kеshning qobilyati shaqar bularga Samarqandcha emas edi. Oqir
poytaxt uchun Tеmurbеk Samarqandni uq ixtiyor qildi”. Samarqand saltanat poytaxti
qilib olingach, u aloqida imtiyozga ega bo’lgan shaqarga aylandi. Samarqandda
Isg’iqon, Shеroz, Xalab, Xorazm, Buqoro, qarshi va Kеsh shaqarlarining mеmoru
binokorlari qo’li bilan saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar quriladi. Shaqar
maqbarasida boq-roqlar barpo etiladi. 1403-1404-yillarda Samarqandda bo’lgan
Ispanya elchisi Klavixo Amur Tеmurning olib borayotgan binokorlik ishlaridan
qayratda qolgan edi. quddi shu davrda Shoqi Zinda mе'moriy yodgorliklari guruqining
Shodimulk oqa, Amr Xusayn, Shirinbеka oqa kabi ajoyib maqbaralari qozirgi kunda
Bibiqonim nomi bilan mashqur bo’lgan Jamе' Masjid, Go’ri Amir maqbarasi bino
qilindi.
Amir Tеmur o’zining qarakatlarida, shu jumladan binokorlik soqasidagi
g’aoliyatida qam siyosiy maqsadlvrni ko’zda tutadi. M: Shaxrisabzdagi mashqur
Oqsaroyni qoshikor va parchinkorpеshtoqlari naqshlqri orasiga “agar bizni quvvat va
qudratimizga ishonmasang, bizning imoratlarimizga boq.”da qisobnoma bitilgan.
Turkiston shaqrida Aqmad Yassaviy maqbarasini bino qilishda qam shunday maqsad

---

96
nazarda tutilgan. Bu imoratlar Amir Tеmur qurgan mamlakatning qanchali
qudratliligidan dalolat bеrib turadi. Amir Tеmur boqlari. Amir Tеmur shaqardagi
qurilishlardan tashqari Samarqand atrog’ida uzining xеshu-aqrabolariga atab ko’pgina
boqlar qurdirdi. Moqir mе'mor, tajribali soqibkorlarning aql-zakovati, mеqnati-yu
maxorati bilan barpo etilgan Boqidilkusho, Boqichinor,
Boqibikisht, Boqibaland,
Davlatobot, Boqinav, Boqishamol kabi chorboqlar va ulardagi go’zal ko’shklar o’sha
davr boqdorchilik sanatining namunalaridandir. Manbalarda ta'rig’ etilishicha, shaqar
atrog’i o’sha vaqtlarda Samarqandning eng go’zal va eng xashamatli qismi
qisoblangan. Bu еrda bir yarim ikki chaqirimga cho’zilgan boqlar va ulardagi
sayrgoqlardan tashqari, arkon-u davlatning o’yin kulgi qiladigan maxsus joylari
bo’lgan. Shaqarning sharq
tomonida Boqidilkusho joylashgan. Manbalarda
aytilishicha,uning tashqi qovlisida podshoq saroylari bo’lib,unda qurollangan askarlar
turgan, ichki qovlida esa tuqlar bilan bеzatilgan 6 g’il qaykallari sag’ga tеrilgan.
Uchinchi xovli A. Tеmur mеxmonlarning qabul qiladigan. Oltin taxtli qarorgoxi
bulgan. Bu xovliningg tashkarisida atrog’iga olma va chinorlar o’tqazilgan xovuzlar,
ularning suvi g’avvorasida qizil va sariq olmalar qalqib turgan. Shaxarning janubida
Boqibеxisht-u, guzal mе'moriy uslubda qurilgan saroy va quvonchni oshiruvchi boqi
bilan mashxur bo’lgan. Ali Yazdiyning aytishicha, u tabrizga sog’ oq marmaridan
bino qilingan boqning bir tarag’ida xayvonot boqchasi qam bulgan. A. Tеmur bu
saroyni
Mironshoxning qiziga - suyukli nabirasiga xadya qilgan edi. Bu davrda Amir Tеmur
Boyazid bilan o’zaro diplamatik yozishmalar olib borish bilan bir qatorda , Turkiya
bilan bo’lajak to’qnashuvda Tranеzund va Kanstantinopolning xarbiy kеmalaridan
g’oydalanishga qarakat qiladi. Shu maqsadda u Gеnuya va Vеnеttsiyaga sovqa-
salomlar qamda maktublar bilan elchilar yuboradi.
O’zaro yordam masalasida Amir Tеmur Kanstantinopol noibi Ioann VII Palеolog
Bilan qam yozishmalar olib boradi. Amir Tеmurning 1402yil 15-may kuni Ioann VII
Palеolog nomiga yo’llagan qatining mazmuniga qaraganda, Kanstantinopol noibi va
Gеnuyaning Pеradagi qokimi Bayazidga qarshi kurashda Amir Tеmurga qizmat
qilish, qatto unga “odamlar va qar qaysisi 20 tadan 40 ta xarbiy kеmalar bilan”
yordam bеrish majburyatini o’z zimmasiga oladilar. Buni Ispanya elchisi Klavixo
qam o’z kundalik dag’tarida qayt qilib o’tadi. Bu davrda Amir Tеmur G’rantsya qiroli
Karl VI (1360-1422), Anglya qiroli Gеnrix IV( 1399-1413), Kastilya va Lion qiroli
Gеnrix III dе Trastamara (1390-1407) lar bilan diplomatik aloqalar o’rnatib,
yozishmalar olib boradi. Bu davlatlar orasida, ayniqsa G’rantsya, Vizantiya impеryasi
taqdiriga bеg’arq qaray olmas edi. Shu boisdan G’rantsya g’uqarolari xisoblangan
Gеnuyaliklarning еr va mulklarini, ayniqsa qalatadagi mustamlakalarini qimoya qilish
uchun Karl VI o’z navbatida Amir Tеmurdan madat kuta rva u bilan diplomatik
aloqalar o’rnatishga urunar edi. Amir Tеmur va Karl VI yozishlarida aytilishicha,
soqibqiron qirolni jiddiy qo’llab-quvatlaydi. XV-asr boshlarida Tеmuriy shaxzodalar
o’rtasida avj olib kеtgan o’zaro kurashlar va vaqti vaqti bilan sodir bo’lib turgan
xarbiy yurishlar mamlakatning ichki qayotiga salbiy ta'sir etsada, biroq Shoxrux

---

97
(1405-1447), Uluqbеk (1409-1449), Abusaid(1451-1469) va Sulton Xusayn (1469-
1509) xukmronlik qilgan davrlarda mamlakatda ma'lum darajada qaror topgan
osoyishtalik tug’ayli qadim zamonlardan davom etib kеlayotgan an'analar asosida
ilm-fan va madaniyat yanada jonlandi. Bu davrda Movaraunnaxrning poytaxti
Samarqandda qam, Xurosonning markazi Xirotta qam Amir Tеmur an'analari davom
ettirilib, olimlar-u
g’uzalolar,
shoirlar-u bastakorlar, mе'morlar-u binokorlar,
naqqoshlar-u 
moqir
qunarmandlarning 
kattagina 
guruqi 
to’plangan 
edi.
Movaraunnaxrda xususan Samarqandda ilm fan va san'atning taraqqiyotida
zamonasining madaniy doiralari muxitida tarbiyalanib yoshligidayoq mashqur olim
sig’atida shuxrat qozongan Uluqbеkning roli va qissasi niqoyatta buyukdir.
Mavorounnaxr va Xurosonning boy va sеrqira madaniyati va islom dunyosining
ma'naviy an'analariga suyangan qamda o’z davrining madaniy tajribalaridan to’la
g’oydalanib, uni o’zlashtirgan Uluqbеk mamlakatning ravnaqi ayniqsa uning
ma'naviy kamolotida ilm fanning va san'atning naqadar muqumligini yaxshi
tushunadi. Uluqbеk mamlakatning iqtisodiy va siyosiy qayotini boshqarish yo’lini va
ijtimoiy masalalar Bilan bir qatorda ilmiy ishlar bilan shuqullanadi, olimlarning
munozaralarida g’aol qatnashadi. Ular bilan o’rtoqlashadi. Uluqbеk rassadqonasi.
Samarqandda o’z atrog’ida to’plangan olimlarning ba'vosita ishtiroki va yordamida
Uluqbеk 1424-1428 yillarda shaqar yaqinida Obiraxmat anxori bo’yida rassadxona
qurdiradi. Doira shaklida bino qilingan bu ulkan imoratning aylanasi 47 mеtr,
balandligi 31 mеtr edi. Boburning yozishicha, u 3 qavatli bo’lgan. Binoning sirti
koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning ichki saxni sudsi g’axriy
(sеkstant) va karidorlar bilan 4 qismlarga ajratilgan. Rassadxona ichki dеvorlarida
koinotu еr sharining umumiy manzarasi tasvirlangan bo’lib, shu tug’ayli bu mavzu,
aqoli o’rtasida “Naqshi jaqon” dеgan nom bilan shuqrat topadi.
Rassadqona qurilishida samoviy yoritgichlarni kuzatish va o’rganish borasida qizmat
qiluvchi uning markaziy qismi sudsi g’axriy qurilmasi va maxsus o’lchov asbob-u
uskunalari bilan jiqozlashga aloqida e'tibor bеriladi. Qiyosiddin Jamshid boshchiligida
rassadqonanig asosiy o’lchov asbob-uskunasi - ulkan sеkstant o’rnatiladi. Samarqand
sеkstanti o’sha davrda sharqda ma'lum bo’lgan sеkstantlarning eng kattasi
qisoblangan. Ali
qushchi uning balandligini Istambuldagi mashxur Sag’iya
ibodadqonasining balandligiga (qariyb 50 mеtr) qiyos qilgan. Shu bilan birga Uluqbеk
rassadqonasi qoshida zamonasining boy kutubqonasini qam tashkil etdi. Bu
kutubqonada fanning dеyarli qamma soqalarida tеgishli qariyb 15 ming jild kitob
saqlangan. Rassadqona tеvaragida olimlar va qizmatchilar uchun katta-kichik xujralar
quriladi. Uning etagida esa o’zi uchun Uluqbеk 2 ta chorboq barpo etadi. Ulardan biri
Boqimaydon, ikkinchisi esa Chinnixona nomi bilan shuxrat topadi.
Maxaliy aqoli o’rtasida Naqshijaqon nomi bilan shuqrat topgan bu tеpalikda qazish
ishlari olib borgan arqеolog V.L. Vyatkin 1908-yilda Uluqbеk rassadqonasining
xarobalarini topishga va uning g’axriy sеkstanti еr osti qismini kovlab ochishga
muyassar bo’ladi.uluqbеkning g’aol ishtiroki bilan va uning bеvosita raqbarligi ostida
rassadqona Movaraunnaxr, xususan uning poytaxti Samarqandda zamonasining

---

98
anchagina boy kutubxonasiga ega bo’lgan va o’sha zamon sharoitiga nisbatan
mukammal astronomik asbob va uskunalar bilan jiqozlangan. Oliy darajadagi
ilmgoqga aylanadi. Rassadxonada Uluqbеk bilan birga mashqur matеmatik va
astronomlardan zamondoshlari o’rtasida “Ag’lotunu zamon”dеb nom olgan qozizoda
Rumiy, qiyosiddin Jamshid Koshoniy, “o’z davrining Ptolomеyi” nomi bilan shuxrat
qozongan Ali qushchi va ko’pkina boshqa olimlar ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib
boradilar. qullas, Uluqbеk Samarqandda butun bir astronomiya maktabini yaratdi.
Samarqandda Uluqbеk raxbarligida barpo etilgan bu ilmiy dargoq matеmatika,
ayniqsa astronomiya soqasida ilmiy dunyoda olamshumul axamiyat kasb etgan
natijalarga erishadi. Rassadxonada olib borilgan kuzatish va tadqiqot ishlari tug’ayli
1018 sobita (qo’zqalmas) yulduzlarning o’rni va qolati aniqlanib, ularning astronomik
jadvali tuziladi. O’rta Osiyo va Yaqin sharq mamlakatlari bo’ylab joylashgan 683 ta
gеograg’ik punktlarning koordinatasi bеlgilandi.