5. Xotiradagi individual farqlar yoki xotira tiplari Xotira jarayonlaridagi individual farqlar esda qoldirishning tezligida, aniqligida, mustahkamligida va
qayta esga tushirishdagi tayyorligida ifodalanadi. Bu farqlar ma`lum darajada nerv faoliyati tiplarining
xususiyatlari bilan qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi va harakatchanligi bilan bog`liqdir,
individual farqlar hayot va ta`lim - tarbiya ta`sirida o`zgaradi. Xotiradagi individual farqlar yana shunday
hollarda namoyon bo`ladiki, har xil odamlar obrazli materiallarni, rang, tasvir, narsa, tovushlarni samarali
va mustahkam esda olib qoladilar. Boshqa bir odamlar esa so`zlarni yaxshi eslab qoladilar. Uchinchi bir
toifa odamlarda esa ma`lum bir materialni esda olib qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Psixologiyada
xotiraning quyidagi tiplari farqlanadi: ko`rgazmali - obrazli xotira, so`z - mantiqiy xotira va oraliq tipdagi
xotira. Masalan: obrazli - ko`rgazmali tipi ko`proq rassomlarda, so`z - mantiqiy tipi nazariyachi olimlarda
uchraydi. Bundan tashqari xotirlash va esda qoldirish jarayonlari analizatorlarning qatnashishiga qarab
xotira quyidagi tiplarga ajratiladi: ko`rish, eshitish, harakat va aralash xotira. Bir xil kishilar ko`rish
orqali, ikkinchi xillari eshitish orqali, uchinchi xillari harakat yordamida, to`rtinchi xillari esda
qoldirishning birga qo`shilgan usulida yaxshi esda qoldiradilar. Xotiraning aralash tiplari eng ko`p
tarqalgan.
Xotiraning individual farqlari kishi faoliyatining xususiyatiga bog`liqdir. esda olib qolish va unutish tezligiga ko`ra xotiraning quyidagi tiplari mavjud:
1. Tez esda qoldirib sekin unutish 2. Tez esda qoldirib tez unutish 3. Sekin esda qoldirib sekin unutish 4. Sekin esda qoldirib tez unutish 6 . XOTIRA TASAVVURLARI Ilgari idrok qilingan narsa va hodisalar obrazlarining ongimizda qaytadan gavdalanishiga xotira
tasavvuri deyiladi.
Esda olib qolish va qayta esga tushirish tasavvur obrazlari orqali amalga oshiriladi. Xotira va xayol
tasavvurlari bir - biridan farq qiladi. Xotira tasavvurlari ilgari idrok qilingan, ammo hozir ko`z
o`ngimizda bo`lmagan narsalarning obrazlarini ongimizda gavdalanishidan iborat. Masalan: yoshlik
vaqtimizdagi hodisalarni eslashimiz, ongimizda qayta tiklashimiz xotira tasavvuri bo`ladi.
Xayoliy tasavvur xotira tasavvuriga qaraganda murakkab bo`lib, ongimizdagi bilimlarimiz, tajribamiz
asosida ilgari idrok qilinmagan, shu paytgacha uchramagan narsalarning obrazlarini yaratishdan iboratdir.
Xayoliy tasavvur ijod qilish bilan bog`liq.
Masalan: ertaklar, romanlar, umuman biror asarni o`qiyotganimizda undagi qahramonlarning ko`z
o`ngimizda gavdalanish xayoliy tasavvurdir. Tasavvurlar paydo qilishda so`zning ahamiyati katta. So`z
bilan atash tegishli obrazning yaratilishiga yordam beradi. Masalan: “ildiz”, “o`t”, so`zlarining to`rt
kishiga berib qanday tasavvur qilishlarini so`rasak, ularning tasavvurlari bir -biridan farq qilishini
ko`ramiz, chunki har biri tajribasiga ko`ra, kasbiga ko`ra tushunadi. Masalan: matematik ildizni algebra
belgisi deb, botanik o`simlik qismini, uning ildizini, tish doktori esa tish ildizini tushunadi. Tasavvur
qilishning fiziologik asosi shartli reflekslarining hosil bo`lishida bosh miya po`stida paydo bo`lgan
izlarning jonlanishidir. Tasavvur birorta turtki ta`sirida jonlanadi. Masalan: biror odam haqida
tasavvurlarning tug`ilishi uchun bironta so`z yoki hodisa turtki bo`ladi. Asosan maxsus qo`zg`ovchi
so`zdir, shuning uchun so`z bilan tasvirlash orqali tasavvurlar tug`iladi.