O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

minimal juftlikdagi so'zlar yoki kvaziomonimlar deyiladi.
Fonemaga tegishli barcha artikulyatsion-akustik belgilar uning fonetik 
xarakteristikasi deyiladi. Masalan, /p/ – fonemasining fonetik xarakteristikasi 
uning lab-lab, portlovchi, jarangsiz belgilarini o'z ichiga oladi. Fonologiya jihat-
dan fonemalar bir-biriga qarama-qarshi qo'yiladi (p-t, s-sh, x-k, a-o, u-i kabi). 
Bunday fonemalarni bir-biriga qarama-qarshi qo'yilishi fonologik oppozitsiya 
deyiladi. Fonologik oppozitsiya yordamida fonemalarni bir-biridan farqlash 
uchun xizmat qiluvchi artikulyatsion-akustik belgilar fonologik yoki farqlash 
alomatlari deyiladi. Masalan, (p-t) oppozitsiyasida lab-til oldi artikulatsiyasi 
fonologik jihatdan ahamiyatlidir. (p-t) oppozitsiyasidagi unlilarning har ikki 
a'zosi ham portlovchi va jarangsiz ekanligini fonologik bo'lmagan yoki farqla-
movchi alomatlar deb yuritiladi. Har bir fonema fonologik oppozitsiyaning 
a'zosi hisoblanadi. Tildagi barcha fonemalar o'zaro oppozitsiyalarni tashkil etadi 
va bu fonemalarning bog'lanishi va aloqalari yig'indisi fonologik sistema yoki 
fonematik sistema deb yuritiladi. Fonemalarning o'zaro bog'lanish xarakteri, 
ya'ni ularning qanday ichki aloqada ekanligi fonologik yoki fonematik struktu-
ra deb ataladi. Har bir fonema fonologik birlik yoki element deyiladi. Har bir til 
o'zining fonologik sistemasiga ega bo'lib, undagi har bir fonemaning o'z o'rni va 
funksiyasi bor. Bir tildagi fonema ikkinchi tilda bo'lishi mumkin emas. Ikki til-
dagi fonemalar o'z artikulyatsion-akustik xususiyatlari bilan o'xshash bo'lishi fa-
qat tashqi jihatdan to'g'ri kelish hisoblanadi. Ularning ichki bog'lanishlarini, 
ya'ni fonologik oppozitsiyalar sistemasini o'rganish orqali juda ko'p farqlarni 
aniqlash mumkin bo'ladi. Ulardagi ba'zi o'xshashliklar nutq organlarining barcha 
odamlarda bir xil tuzilganligi bilan izohlanadi.
Tildagi bir qancha tovushlar (ularning sonini aniqlab bo'lmaydi) soni va 
artikulyatsion-akustik xususiyatlari aniq bo'lgan fonemalarga birlashadi. Bir fo-
nema bir qancha tovushlarda namoyon bo'ladi. Ko'pincha bir fonemani 
ifodalovchi tovushlar artikulyatsion va akustik jihatdan yaqin bo'ladi. Biroq bir 

---

- 50 - 
fonema bir necha har xil artikulyatsion va akustik xususiyatlarga ega bo'lgan 
tovushlarda ifodalanishi ham mumkin. Masalan, rus tilida (g) va (g') tovushlari 
bitta (g) fonemasining vakilidir: город (gorot), (g'orot)
1
kabi.
Tildagi so'z va so'z formalarini tashkil etuvchi fonemalarni go'yo g'isht-
larni yonma-yon qo'ygandek ko'rinishga ega sifatida tasvir qilish mumkin emas. 
Chunki fonemalar bir-biriga birikish jarayonida har xil o'zgarishlarga uchraydi 
(ularni yuqorida ko'rib o'tgan edik). Fonemalar tilning eng kichik bo'linmas 
segment birliklaridir. Masalan, paxta so'zi p-a-x-t-a beshta fonemaga bo'linadi, 
biroq, undagi har bir fonema o'z navbatida boshqa kichik bo'laklarga bo'lin-
maydi. Har bir fonema o'zining fonologik (farqlanuvchi) va fonologik bo'lmagan 
(farqlanmovchi) alomatlariga ega.
Har xil fonemalarni qarama-qarshi qo'yilganda, bu belgilarni aniqlash 
mumkin. Masalan, (b-p) fonemalari jarangli-jarangsiz belgilari bilan farqlanadi. 
Ularning qolgan belgilari lab- va portlovchi xususiyatlari har ikkisiga ham xos, 
ya'ni fonologik emas. /b-d/ oppozisiyasida artikulatsiya o'rni, ya'ni lab va til oldi 
(dorsal) belgilari fonologik alomatlardir. Ularning har ikkisi jarangli portlovchi 
ekanligi fonologik alomat emas. Boshqa /b-k/ oppozitsiyasida bir yo'la artiku-
latsiya o'rni, ya'ni lab /b/ va til orqa /k/, jarangli va jarangsiz fonologik alomat 
hisoblanadi. Artikulatsiya usuliga ko'ra /b-k/ dagi portlovchi belgisi fonologik 
emas. Ko'rinadiki, har bir fonologik oppozitsiyada fonema o'zining ma'lum 
farqlovchi va farqlamovchi belgilari bilan ishtirok etadi. Har xil tillarning 
fonologik sistemalarini qiyoslaganda, bunday belgilarni aniqlash ayniqsa za-
rurdir. Xususan, rus tilidagi yumshoq va qattiq undosh fonemalar o'zbek tilidagi 
bir fonemaga to'g'ri keladi. Chunki o'zbek tilida yumshoq va qattiq fonologik 
belgilari yo'q.
Tildagi fonologik oppozitsiyalar ikki a'zodan iborat bo'lsa, binar op-