Ç. kindlberqer, R. Aliber

& Ъо–йа чатдыгдан сонра) 
рящбярлийя (Инэилтяря Дювлят банкына) хябярдарлыгла мцраъият 
етдиляр ки, яэяр 47 яйалят банкы иля баьлы олан беля бюйцк евин 
юзфяалиййятини  дайандырмаьа  имкан  версяляр,  бунун  нятиъяси 
щяр бир Лондон банкына тясир едя биляр. 
Щяр  щалда  бу  баш  верди.  Ъямиййяти  индийядяк  эюрцнмямиш 
чахнашма бцрцдц: щамы пул, пул истяйирди, лакин ону алмаьа 
Тимес-я эюря, «щеч бир имкан йох иди» (59). 
Бу еля вязиййят иди ки,  73 банкын сцгуту она  эятириб чыхартды ки, 
Хаскинсона эюря, Бюйцк Британийа 24 саат ярзиндя бартер ямялиййатына 
кечди (60). Бу, Ватерлоода олдуьу кими, «дящшятли дяряъядя эюзял олан 
сцгут  -  щяйатынызда  ня  вахтса  эюрдцйцнцз  ян мющтяшям  щадисялярдян 
ола  билсин  ки,  бири  иди»  (61).  Бартер  Франса  банкынын  щяйата  кечирдийи 
эцмцшцн  гызыла  дяйишмяси  щесабына  вя  щям  дя  Инэилтяря  дювлят  бан-
кынын хейриня 5 вя 10 фунтлуг банкнотларын (дювриййядя башгалары щеч 
йох  иди)  ещтийаты  битдикдян  сонра  анбарларда  1797-ъи  илдян  галмыш         
1  фунтлуг  банкнотлар  ещтийаты  ашкарланмасы  щесабына  дайандырылды. 
Щюкумятин  сярянъамына  ясасян  декабрын  17-дя  онлар  дювриййяйя 
бурахылды вя « яла ишляди» (62). 

 
144
1857-ъи илдя Неw –Йорк Ъентрал сящмлярини 93 доллардан 61 дол-
лара,  Реадинэ-ин  каьызлары  96  доллардан  36  доллара  енди  (63).  Донуз 
ятинин  гиймяти  24  доллардан  13  доллара;  ун  –  10  доллардан  5  вя  йа  6 
доллара  енди  (64).  Сентйабрда  фаиз  дяряъяляри  15-дян  24  %-я  галхды, 
бунунла беля, айын сон дюрд эцнц ярзиндя Пенсилванийада, Мериленддя, 
Род-Айленддя  вя  Виръинийада  150  банк  баьланды.  Чахнашма  юз  зир-
вясиня  октйабрда  чатды,  бу  заман  АБШ-да  артыг  1415  банк  ишини 
дайандырды,  фаиз  дяряъяляри  ися  иллик  60-дан  100%-дяк  йцксялди  (65). 
Ялбяття, бу, бир нечя эцня верилян борълара аид иди. 
Чох  йцксяк  фаиз  дяряъяляри,  мясялян,  эцндя  4%,  хцсуси  кредит 
нювц  мцяййянляширди  –  бу,  онкол  борълара  аиддир,  щансынын  ки,  ком-
мерсийа дяряъяляри 1884-ъц илдя эцндя 4,5 –5 %-я чатырды (66). 1907-ъи ил 
чахнашмасынын  яввялиндя  дя  наьд  кредитин  бир  эцн  цчцн  фаиз  дяряъяси 
5%-я  чатырды  (67).  Ликвидлик  дефиситинин  рекорду  эюрцнцр  1907-ъи  илдя 
гейдя алынмышдыр, бу заман бир банк щяр 1000 доллар наьд кредитя 48 
доллар  юдямишдир  (68).  Америка  базарында  фонд  «кюпцйцнцн»  эцълц 
«партлайышындан»  сонра  йаранан  2002-ъи  илдяки  мцлайим  вя  узун 
сцрмяйян ресессийа ФЕС-ин фаиз дяряъяляринин тез вя агрессив енмясиня 
йюнялмиш учот сийасятинин кяскин дяйишмяси нятиъясиндя олду. Нятиъядя, 
йенидян  малиййяляшмя  буму  йаранды;  милйонларла  инсан  даща  ашаьы 
фаиз дяряъяси шяртляриля гойдугларыны йенидян гейдиййатдан кечирирдиляр 
вя беля йенидян малиййяляшмядян ялдя олунанын бир щиссясини автомобил 
вя  узунмцддят  истифадя  олунан  малларын  алынмасы  цчцн  сярф  едирдиляр. 
Федерал  щюкумят  гысамцддятли  фаиз  дяряъялярини  1%-дяк  ендирди.  О 
дюврдя  инфлйасийанын  дяряъяси  тягрибян  2%  олдуьуна  эюря  реал 
гысамцддятли  фаиз  дяряъяляри  мянфи  олду.  Бу  сийасятин  нятиъяляриндян 
бири  ямлак  базарында  бумун  йаранмасы  олду;  Нйу-Йорк,  Бостон, 
Вашингтон вя Лос-Анъелесдя евлярин гиймяти артды. Скептикляр беля бир 
суал  верирдиляр,  сящм  базарында  фонд  «кюпцйцнцн»  партламасындан 
сонра  гиймятлярин  дцшмяси  артыг  ямлак  базарында  гиймят  «кюпц-
йцнцн» йаранмасы иля мцяййян дяряъядя компенсасийа едилмирдими?  
Бющран инсанлары даим щяйяъанлы эюзлямя вязиййятиндя сахлайырды. 
Дальа  еняъяк,  фыртына  сакитляшяъякми?  Йохса,  милли  вя  бейнялхалг 
мигйасда эюрцлян тядбирляр чахнашманы сахлайа вя тящлцкяни ляьв едя 
билмяйяъяк,  онда  малиййя  фыртынасы  эцълянмякдя  давам  едяъяк  вя 
базарлары бир-биринин ардынъа даьыдаъаг?  

 
145
6 
 
EYFOR YA VƏ  QT SAD  BUMLAR 
 
Gəlin,  dünyada  ən  hündür  ofis  binalarından  bir  neçəsinin  yaranma 
tarixini  yada  salaq.  Nyu-Yorkdakı  Empayr  steyt  bildinqin  bünövrəsi 
1929-cu  ildə  qoyulmuşdur.  1993-cü  ildə  Kuala-Lumpurda  Petronas  əkiz 
güllələrini  tikməyə  başladılar.  1995-ci  ildə  Şanxay  Caylin  gülləsinin 
tikintisi  başlandı.  1980-cı  illərin  sonunda,  demək  olar  ki,  Tokiyonun 
yarısı nəhəng tikinti kranları ilə doldurulmuşdur. 1990-cı illərin ortalarına 
yaxın bu qaldırıcı kranların çoxu Şanxay və Pekinə köçürüldü.  
Super göydələnlər və fond “köpükləri” arasında  sıx əlaqə mövcud-
dur. 80, 90 və ya hətta 100 mərtəbəli bu qüllələr XX əsrin qiymət “köpük-
lərinin”  vizual  göstəricisi  oldu.  Çox  sayda  konsert  zalları  və  bədii 
qalereyaların, hətta universitet kampuslarında tələbə klublarının tikintisini 
də  qeyd  etmək  lazımdır.  Bu  mədəni  mərkəzlərin  çoxunun  yaranmasının 
maliyyələşməsi iqtisadi eyforiya dövründə rifah halı əhəmiyyətli dərəcədə 
artmış varlı adamların və ailələrin ianəsi hesabına baş verirdi.  
Hər hansı aktivin qiymət “köpüyü” və iqtisadi eyforiya arasında da 
sıx əlaqə mövcuddur. 1980-cı illərin sonunda Yaponiyada ən yaxşı satılan 
kitablardan birinin adı “Yaponiya, № 1 kimi” idi. Tailand, Malayziya və 
onlarla  qonşu  olan  ölkələrin  səhm  və  daşınmaz  əmlak  bazarlarında 
“köpüklərin”  partlayışından  cəmi  bir  neçə  il  əvvəl  Beynəlxalq  bank 
“Şərqi  Asiya  möcüzəsi”  adlı  işi  nəşr  etdi.  “Yeni  Amerika  iqtisadiyyatı” 
haqda söhbətlər fond “köpükləri” partlayışından və maliyyə defisiti dağı-
dıcı  dalğasının  yüksəlməsindən  sonra  kəsildi.  Səhmlərin  qiymətlərinin 
artması  hesabına  şəxsi  rifahın  ölçüsünün  dəyişilməsi  bilavasitə  şəxsi  və 
işguzar xərclərin həcminə təsir edir.  
Ə
ks əlaqənin iki xətti mövcuddur: bir tərəfdən səhmlərin və daşın-
maz  əmlakın  qiymətlərinin  artması  arasında,  digər  tərəfdən  milli  gəlirin 
artımı  norması  arasında.  Qarşılıqlı  əlaqənin  biri  –  şəxsi  rifahın  güc-
lənməsinin  şəxsi  xərclərin  artımına  gətirib  çıxartmasına  əsaslanır.  Ev 
təsərrüfatları  kapital  və  əmanətlərə  malik  olur;  aktivlərin  qiymətlərinin 
artması  dalğası  onların  var-dövlətinin  dəyərini  çoxaltdıqda,  ev  təsərrü-

 
146
fatları  istehlak  həcmini  artıraraq  öz  gəlirlərinin  kiçik  hissəsini  əmanətə 
çevirir.  Ikinci  əlaqə  səhmlərin  dəyərinin  artması  və  investisiya  xərcləri 
rasındadır.  Səhmlərin  kotirovkaları  artdıqda,  kompaniyalar  mövcud  olan 
və  yeni  investorlardan  özləri  üçün  daha  sərfəli  şərtlərlə  nağd  pul  vəsaiti 
cəlb  etmək  imkanı  əldə  edir  ki,  bunu  da  daha  az  gəlirli  yeni  layihələrə 
qoyur.  Beləliklə,  kompaniya  üçün  cəlb  edilən  kapitalın  dəyəri  onun 
səhminin dəyərinə əks mütənasib surətdə dəyişilir. Kompaniyanın gəlirinə 
nisbətən səhmin kursundan yüksək olduqca kapital daha ucuz başa gəlir. 
Kompaniyalara  kapitalın  cəlb  edilməsi  nə  qədər  ucuz  başa  gəlirsə,  onlar 
bir  o  qədər  istehsal  avadanlığına  və  inkişafına  çox  investisiya  qoyurlar. 
Belə ki, səhmlərin daha yüksək kotirovkaları onu göstərir ki, kompaniya 
aşağı rentabellikdə belə gəlirli olacaq.  
Iqtisadi  fəallığın  dəyişikliyinin  “qabaqlayıcı  faktoru  səhmlərin 
kursu”dur kimi fikir ayrılığı mövcuddur. Lakin bu zaman, demək olar kı, 
səhmlərin kurslarının dəyişilməsi son üç resessiyadan altısını qabaqcadan 
xəbər  vermişdi.  1930-cu  illərin  əvvəlində  iqtisadi  iflasa  4-6  ay  qalmış 
Amerika  səhmlərinin  kotirovkası  enməyə  başladı.  1990-cı  ilin  əvvəlində 
səhmlər  və  daşınmaz  əmlakın  qiymətləri  düşməyə  başladıqda,  Yaponiya 
iqtisadiyyatı  enməyə  doğry  getdi.  Bununla  yanaşı  2000-ci  ilin  əvvəlində 
başlanan  və  iki  il  davam  edən  Amerika  səhmlərinin  kəskin  düşməsi  çox 
aramlı enmə ilə müşayət olunurdu.  
Aktivin  qiymətinin  artmasına  cavab  olaraq  iqtisadi  fəallığın  yük-
səlməsi və aktivlərin qiyməti düşdükdə iqtisadi fəallığın enməsi arasında 
qarşılıqlı  əlaqə  mövcuddur.  Yüksəlmə  fazasında  kompaniyalar  öz 
kapitalını artırmaqla möhkəmləndirilmiş iqtibasının həcmini genişləndirir. 
Banklar  verdikləri  borcların  həcmini  artırır  və  onların  verilmə  şərtlərini 
asanlaşdıra bilir. Qiymət “köpüyünün”partlayışı zamanı banklar verdikləri 
borclara  görə  zərərə  düşür.  Belə  ki,  kapital  itkisi  onların  bəziləri  üçün  o 
qədər  ciddi  ola  bilər  ki,  bu  banklar  öz  fəliyyətini  dayandırmağa  məcbur 
olaraq,  vəziyyəti  daha  sabit  olan  maliyyə  müəssisələri  ilə  birləşir. 
Vəziyyətdən çıxış yolunun digəri dövlət tərəfindən yardım axtarışındadır.  
Aktivlərinin  qiymətinin  dinamikası  və  iqtisadi  fəallığın  səviyyəsi 
arasındakı  güclü müsbət korrelyasiya belə bir sualın  yaranmasına  gətirib 
çırar  kı,  bu  bağlılıqda  hansı  amil  üstünlük  təşkil  edir.  Yəni  aktivlərin 
qiyməti  iqtisadiyyatın  vəziyyətinə  təsir  edirmi  və  ya  əksinə  iqtisadi 

 
147
fəallığın  artması  (və  ya  enməsi)  aktivlrinin  qiymətinin  səviyyəsinə  təsir 
edir.  
Keçmiş sosialist ölkələrindən biri olan Albaniya planlı xalq təsərrü-
fatından  bazar  iqtisadiyyatına  keçiddən  dərhal  sonra  maliyyə  “pira-
midalarının”  yaranması  sxemini  öz  üzərində  təcrübədən  keçirdi.  Keçid 
dövründə  tənzimləyici  orqanların  verdiyi  bank  sərəncamları  lazımi  gücə 
malik deyildi.  şbazlar investorlara ayda 30, hətta 40% səviyyəsində faiz 
gəliri  söz  verirdilər.  Təklif  olunan  şərtlər  əmanətçilərə  tez  varlanma  vəd 
edirdi; məsələn, ayda 35% dərəcə ilə ilin əvvəlində qoyulan 1000 lek ilin 
sonunda  64,000  çevrilməli  idi.  Gəlirin  belə  səviyyəsinə  cəlb  olunan 
ə
manətçilər  öz  pullarını  və  yığılan  gəlirlərini  götürmək  əvəzinə  inves-
tisiyalarının  həcmini  artırmağa  maraqlı  idilər.  O  dövrdə  bir  sıra  albanlar 
öz  iş  yerlərini  atırdılar,  belə  ki,  onların  faiz  gəliri  əməkhaqqlarını  üstə-
ləyirdi.  Digərlərini  rifah  halının  sürətlə  yüksəlməsi  xərclərini  artırmağa 
sövq  edirdi.  Əmanətçilərin  vəsaitlərini  idarə  edən  sahibkarlar  çalışırdılar 
kı, daxil olan nağd pul axını daim artsın. Bu da onlara çıxarılan pulların 
ə
vəzini  qoymaq  və  öz  tələbatlarını  ödəmək  üçün  böyük  məbləğlər 
xərcləmək imkanı verirdi.  
Depozit  “piramidası”  dağılanda  bir  çox  albanlar  müflisləşdilər. 
Iqtisadi  fəallıq  sürətlə  endi.  Belə  ki,  ev  təsərrüfatları  maliyyə  itkilərini 
ödəmək  üçün  qənaəitcil  rejimə  keçməli  oldu.  Hər  halda  kifayət  qədər 
həcmli  qiymət  “köpüklərinin”  yaranması,  demək  olar  ki,  həmişə  iqtisadi 
eyforiya  ilə  əlaqədardır.  Əksinə  “köpüklərin”  partlayışı,  adətən  iqtisadi 
fəallığın  enməsi  və  maliyyə  müəssisələrinin  böyük  miqyasda  müflisləş-
məsi ilə müşayət olunur. Belə müəssisələrin fəaliyyətinin dayandırılması 
kredit  kanallarının  dağılmasına  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da,  öz  növbəsində, 
iqtisadi fəallığın enməsinə aparır.  
 
“Tülpan maniyası” 
 
 1636-cı  ilin  payızında  holland  tülpanlarının  qiyməti  bir  neçə  yüz 
faiz, ekzotik növlərin soğanaqlarının qiyməti isə daha çox artdı. Bəzi təh-
lilçilər,  xüsusən  bazarın  rasionallığı  və  effektliyi  nəzəriyyəsinin  tərəf-
darları  həddən  artıq  şişirdilmiş  qiymət  “köpüyünə”  investisiya  qoyu-
luşunu ciddi şəkildə şübhə altına qoydular. Hələ o zamanlar artıq bağ və 

 
148
ekzotik tülpanların çox müxtəlif növləri mövcud idi. Soğanaq əkildikdən 
sonra  gül  açmamışdan  əvvəl  6-8  ay  müddətində  yetişir.  Hər  belə  bir 
soğanaqdan bir neçə yeni kiçik soğanaqlar törəyə bilər.  
Qiymət  “köpüyünün”  şişirdilməsinə  yalnız  ekzotik  soğanaqlar  cəlb 
edilməmişdi; “qauda”, “şvitser” və ya “ağ tac” kimi adi bağ tülpanlarının 
müxtəlif növləri sadə insanlar tərəfindən alınıb satılırdı və onların qiyməti 
də yüksəlmə və enmə ilə müşahidə olunurdu. 
Tülpanlar  ətrafında  ciddi  ajıotaj  1636-cı  ilin  sentyabırından  sonra 
başlandı. Bu zaman soğanaqlar normal  yetişmə dövrünə müvafiq olaraq, 
gələn  yazda  gül  açması  üçün  torpağa  əkilir.  Bəzi  alıcılar  artıq  torpaqda 
olan  malın  haqqını  ödəməyə  razı  idilər,  lakın  aldığı  malı  bu  zaman  gör-
mək mümkün deyildi. 1636-cı ilin noyabr və dekabrında, həmçinin, 1637-ci 
ilin yanvarında “qörünməyən malın” ticarəti var gücü ilə gedirdi.  
Bank  krediti  sisteminin  cəmiyyətin  maliyyə  inkişafının  erkən 
mərhələsində olmadığına görə avans ödənişləri natural formada aparılırdı. 
Tarixcı Saymon Şama bu cür hesablaşmalara dair bir neçə nümunə gətirir; 
bir  halda  “ağ  tacın”  bir  funtuna  görə  (hollandca  “witte  croon”,  bu  soğa-
naqlar öz adiliyinə  görə  çəki ilə satırlır) mal verildikdə (yəni göründüyü 
kimi  gələn  iyunda)  525  florin  ödəmək  lazım  idi,  lakın  alıcı  təcili  avans 
ödənişı şəklində satıcıya 4 inək verməli idi. Digər hallarda avans ödəniş-
ləri  torpaq  sahələri,  evlər,  mebel,  gümüş  və  qızıl  qablar,  şəkillər,  geyim 
ş
eyləri,  karetlər  və  atlarla  həyata  keçirilirdi.  Nadir  növ  olan  “vitse-kral” 
2,500 florin qiymətləndirilirdi, avansına iki last (ölçüsü malın növündən və 
yerindən asılı olaraq dəyişən, çəki vahidi kimi 4,000 ingilis funtuna yaxındır) 
buğda, 4 last  çovdar, 8 donuz, 12 qoyun, 2 çəllək şərab, 4 ölçü  yağ,  1,000 
funt pendir, həmçinin, çarpayı, geyim və gümüş kubok daxil idi.  
“Tülpan  maniyası”  təcrid  edilmiş  hal  deyildi.  Holland  iqtisadiyyatı 
spaniya  ilə  apardığı  müharibəyə  görə  1620-cı  illər  ərzində  tənəzzülə 
uğramışdı.  Müharibə  12  illik  barışıqdan  sonra  yenidən  başladı,  lakın 
1630-cu  illərdə  əhəmiyyətli  dərəcədə  qaydaya  düşdü.  1630  və  1639-cu 
illər  arasında  Ost- nd  kompaniyasının  səhmlərinin  qiyməti  Amsterdam 
ticarət palatasının hərraclarında 2 dəfə  artdı. Onlar 1636-cı ilin martında 
229  florindən  1639-cu  ilin  avqustunda  412  florinə  qədər  yüksəldi  və 
1640-cı  ildə  20%  qədər  əlavə  olunaraq  500  florin  səviyyəsinə  qalxdı. 
1630-cu  illərin  əvvəlində  evlərin  qiyməti  düşürdü,  lakın  onilliyin  orta-

 
149
larında  kəskin  artdı.  Bundan  başqa  investorlar  pullarını,  həmçinin  Vest-
nd  kompaniyasının  qiymətli  kağızları  qurutma  sistemləri  və  kanalların 
tikintisinə  qoyulurdu.  Jan  de  Vris  nəqliyyat  sistemi  haqda  yazırdı,  hansı 
ki,  insanları  xüsusi  kanallarla  daşıyan  at  dartı  güvvəsi  olan  sərnişin 
barjalarına əsaslanır. Bunun tikintisi 1636-cı ildə başlayaraq, 1640-cı ildə 
investisiya  “həyacanı”  miqyasına  qədər  çatdı.  Bu  nəqliyyat  şəbəkəsi 
böyük şəhərləri birləşdirirdi və küləyin istiqamətindən, havadan asılı olan 
yelkənli  gəmilərdən  fərqli  olaraq  tacirlərə,  məmurlara  rahatlıqla  səyahət 
etmək imkanı verirdi.  
1636-cı ildə Amsterdamı daha kiçik şəhərlərlə birləşdirən iki xətt və 
daha  bir  xətt  Leyden  və  Delft  arasında  tikildi.  Mürəkkəb  nəqliyyat 
şə
bəkəsinin  tikintisi  öz  zirvəsinə  1659  və  1665-ci  illər  arasında  çatdı. 
Lakın  de  Vris  holland  iqtisadiyyatının  1622  və  1660-cı  illər  arasındakı 
partlayıcı  yüksəlişini  təhlil  edərək  bu  layihəni  “zanbaq  maniyası”  ilə  bir 
sıraya qoydu. 
Conatan  zrael yazırdı ki, “Tülpan maniyasına” ümumi iqtisadi bum 
fonunda  və  özlərinin  qazanc  mənbəyi  olan  “əyalət  alverçiləri,  meyxana 
sahibləri və bağbanları” mühitindəki maniya kimi baxmaq lazımdır. Belə 
yanaşma Qarberin gəldiyi nəticələrdən birini sübhə altına qoyur. O, hesab 
edirdi ki, ola bilsin heç bir “Tülpan maniyası” yox idi, belə ki, onun dep-
ressiv  nəticələrinin  əlamətləri  yoxdur.  1640-cı  illərdə  zəifləyən  holland 
iqtisadiyyatı  1650-1672-ci  illər  ərzində  fəallığın  möhtəşəm  sıçrayışını 
nümayiş  etdirdi.  Ajiotaj  iqtisadiyyatın  bütün  sahələrinə  yayıldı  və 
xüsusilə 1672-ci ildə fransız basqını nəticəsində dağılmış mənzil və bədii 
rəsm  əsərləri  bazarını  bürüdü.  qtisadi  bumun  qızğın  çağında  hətta  güllə 
saatları  ətrafındakı  ajiotaj  da  öz  yerini  tuturdu.  Beləki,  Leydendə  Ağ 
Darvazalar  gülləsində  saat  quraşdırıldı.  Burada  barjalarda  hərəkət  edən 
sərnişinlərə  xidmət  göstərən  stansiya  yerləşirdi.  Bu  saat  nəqliyyat  gəmi-
lərinin hərəkət cədvəlinə əməl etməsinə kömək edirdi.  
Tülpan  soğanaqlarının  qiymətinin  enməsi  iqtisadi  fəallığın  aşağı 
düşməsinə  gətirib  çıxartdımı?  Bəli.  Səbəb-nəticə  əlaqəsi  ondan  ibarətdir 
ki,  öz  kapitalının  əhəmiyyətli  hissəsini  birdən  itirmiş  ev  təsərrüfatlarının 
çoxu əvvəlkinə nisbətən daha az israfçı alıcılara çevrildi.  
 
 

 
150
Səhmlər və daşınmaz əmlak bazarı 
 
Fond  “köpüklərinin”  çoxu  daşınmaz  əmlak  bazarındakı  qiymət 
“köpükləri” ilə sıx əlaqəli idi. Bu bazarlar arasımdakı qarşılıqlı əlaqənin 
üç  müxtəlif  tipi  mövcuddur.  Birinci  tip  onunla  şərtləndirilir  ki,  bir  çox, 
xüsusən  kiçik  ölkələrdə  sənayeləşdirmənin  erkən  mərhələlərində  milli 
fond  bazarının  kapitalizasiyasının  əhəmiyyətli  həcmi  tikinti  və  riyelter 
kompaniyalarının, həmçinin, bank sahəsi daxil olmaqla daşınmaz əmlakla 
bağlı sahələrdə işləyən kompaniyaların aktivlərinin dəyəri hesabına təmin 
edilir.  Qarşılıqlı  əlaqənin  ikinci  tipi  ona  əsaslanır  kı,  rifah  halı  özlərinə 
məxsus daşınmaz əmlakın dəyərinin artması nəticəsində kəskin  yüksələn 
insanlar  öz  kapitalını  diversifikasiya  etmək  istəyirlər  və  bu  məqsədlə 
səhmlər alırlar, belə ki, fond aktivlərinə investisiya qoyuluşu diversifika-
siyanın  ən  sadə  üsullarından  biridir.  Üçüncü  qarşılıqlı  əlaqə  ikincinin 
qüzqülü  əksini  təşkil  edir:  fond  bazarında  səhmlərin  qiymətinin  artması 
hesabına  tez  və  asanlıqla  pullar  qazanmış  özəl  investorlar  əldə  etdikləri 
gəliri  daha  bahalı  evlərin  alınmasına  xərcləyirlər.  Məsələn,  Manxetten 
rayonunda daşınmaz əmlakın enib-qalxan qiymətləri Uolt stritdə ödənilən 
bonuslarla həmişə sıx bağlı idi. 
Homer  Xoytun  “Çikaqoda  torpağın  dəyərinin  yüzillik  tarixi”  kita-
bında  şəhərin  böyüməsi  prosesi  ərzində  müşahidə  olunan  Çıkaqodakı 
daşınmaz əmlakın qiymətinin enmə və qalxmasının 5 dövrü təsvir edilir. 
1928-1929-cu  illərdə  Amerika  fond  birjasında  baş  verən  bum  şəhərin 
mərkəzində,  həm  də  şəhər  kənarındakı  torpaq  sahələri,  yaşayış  və 
kommersiya  binalarının  qiymətlərinin  artması  ilə  əlaqədar  idi.  Bu  əlaqə 
qiymətlər düşəndə də saxlanılırdı. 1890-cı ilin aprelində Chicago Tribune-
də çap edilmiş məqaləsində Xoyt göstərirdi:  
Hədsiz yüksəliş dövrlərindən sonra gələn iflas dövrlərində daşınmaz 
ə
mlakı  qəsdən  qabaqcadan  yüksək  qiymətə  almış  insanlar  üçün  iş  tapı-
lırdı. Bu zaman onlar ümid edirdilər ki, elə səfeh tapılacaq kı, bu daşın-
maz  əmlak  üçün  onlara  gəlir  gətirəcək  daha  böyük  məbləği  məm-
nuniyyətlə ödəyəcək.  
Daşınmaz  əmlak  bazarında  Çikaqo  bumunun  adı  elə  çıxmışdı  ki, 
1870-1871-ci  illərdə  Fransa  üzərində  qələbəsindən  sonrakı  eyforiya 
fonunda daşınmaz əmlak ətrafında alver ajiotajı ilə əhatə olunmuş Berlin 

 
151
– “Şpreydə Çıkaqo” adlandırılırdı. Bir müəllif israr edirdi ki, 1871-ci ildə 
Çikaqoda hər ikinci kişi və hər dördüncü qadın daşlnmaz əmlaka kapital 
qoyurdular.  1873-cü  ilin  yayına  qədər  səhmlər  və  daşınmaz  əmlak 
bazarlarında “köpüklərin” şişirdilməsi paralel davam edirdi.  
Eyforiyanın  bir  bazardan  digərinə  yayılması  asan  izah  edilir. 
Aktivlərin  qiyməti  böyük  sürətlə  artdıqda,  dullar  və  yetimlər  də  özlərini 
qalib hesab edə bilərlər.  Kapitalın artımından  gələn  gəlirləri almaq üçün 
xüsusi bacarıq lazım deyil. Aktivlərin qiyməti endikdə səhmlərin sahibləri 
başa  düşürlər  ki,  onlar  ağır  vəziyyətə  düşüblər  və  öz  borclarını  ixtisar 
etməlidirlər. Uzun kredit vasitələrindən istifadə edən investorlar görürlər 
ki, onların kapitalı səhmlərin kotirovkalarının enməsindən daha tez azalır. 
Nəticədə  onlar  öz  səhmlərini  satmağa  məcbur  olurlar  və  ya  onların 
“uzun” mövqeyi məcburi bağlanmaya məruz qalır. 
Daşınmaz  əmlak  alveri  edənlər  qiymətlərin  enməsi  ilə  əlaqədar 
düşdükləri  vəziyyətin  ciddiliyini  elə  də  tez  başa  düşmürlər.  Onların 
kreditləri  –  brokerlərin  verdiyi  birgünlük  borclar  deyil,  daha  uzunmüd-
dətli  borclardır.  Onlar  kağız  maliyyə  sənədlərinin  deyil,  real  aktivlərin 
sahibləridir. Buna görə də onlar bazarın bərpa ediləcəyinə daha çox ümid 
bəsləyirlər.  
qtisadi enmə daşınmaz əmlaka və torpağa olan tələbatın azalmasına 
gətirib  çıxarır. Buna baxmayaraq, daşınmaz əmlak sahibləri borclar üzrə 
vergi və faizlərin ödənilməsindən azad olmurlar. Xoyt yazırdı ki, maliyyə 
iflası  daşınmaz  əmlak  alverçilərinə  tədricən,  lakın  möhkəm  təsir  edir. 
Onların kreditorları, ilk növbədə, banklar kreditləri qaytarılmadığına görə 
böyük zərər çəkir. 1933-cü ildə 200 Çikaqo banklarından 163-ü ödənişləri 
dayandırdı.  Daşınmaz  əmlakın  alınması  üçün  verilmiş  borcların 
qaytarılmaması, heç də boşalmamış broker hesabları 1930-1933-cü illərdə 
4,800 bankın iflasına başlıca səbəb oldu. 
Fond bazarı və daşınmaz əmlak bazarı arasındakı qarşılıqlı əlaqənin 
Xoyt  tərəfindən  aparılan  təhlili  tam  şəkildə  1990-cı  illərdə  Yaponiya 
bazarlarındakı  vəziyyətə  şamil  edilə  bilər.  Daşınmaz  əmlakın  dəyərinin 
ə
həmiyyətli  dərəcədə  enməsi  bildirirdi  ki,  borc  alanların  çoxu  borclarını 
qaytara  bilməyəcəklər.  Tikinti  kooperativlərinin  kreditləşməsinin  həcmi 
kəskin  enir.  Buna  səbəb  o  idi  ki,  onlar  dəyəri  artıq  “plintusdan  aşağı” 
düşmüş  daşınmaz  əmlakı  girov  qoymaqla  borc  alırdılar.  Nəhayət, 

 
152
daşınmaz  əmlakın  dəyərinin  enməsi  bank  kapitalının  əhəmiyyətli  dərə-
cədə  azalmasına  gətirib  çıxarırdı,  belə  ki,  banklar  da  bu  aktivə  böyük 
vəsaitlər qoyurdu.  
1987-ci ilin oktyabrında fond bazarında başlayan problemlər kredit 
resursları  çatışmazlığının  qarşısını  almaq  üçün  pul-kredit  sahiblərinin 
vaxtında  bank  likvidliyini  artırmaq  hesabına  aradan  qaldırıldı.  Marjınal 
kreditlərin verilmə şərtlərinin bir qədər əvvəl dəyişilməsi də kömək etdi. 
Lakın  daşınmaz  əmlak  bazarını  xilas  etmək  mümkün  olmadı.  Başlanmış 
tikintilər  çətinliklə  tamamlandı,  yeni  binalar  artıq  tikilmirdi.  Boş  mən-
zillərin  sayı  olduqca  artdı  və  evin  yerindən  asılı  olaraq  dövlətin,  şəhərin 
mərkəzi  hissəsi  və  ya  1980-cı  illərdə  fəal  tikinti  gedən  şəhərətrafı 
dəyişilirdi. 
Mərkəzi  Manxetten  rayonunda  yerləşən  Rokfeller  mərkəzi  Mitsu-
bishi  Real  Estate  kompaniyası  tərəfindən  alındıqdan  sonra  Rockefeller 
Center  Properties,  nc.  kompaniyası  1.3  mlrd.  $  dəyərində  girov  kağızı 
verdi.  Girov  kağızının  sahibi  Real  Estate  nvestment  Trust  (RE T)  idi. 
1987-si ildə rəhbərlik trastın gəlirini artırmağa çalışırdı. Bunu geri alınan 
istiqrazların  (diskontla  satılan)  əldə  edilməsi  üçün  qısamüddətli  kredit-
lərin  cəlb  olunması  hesabına  edirdilər.  Gəlir  trastın  iştirakçılarına 
dividend şəklində verilirdi. 1989-cu ildə daşınmaz əmlak bazarında böh-
ranın güclənməsi ilə əlaqədar trastın rəhbərləri öz qısamüddətli borclarını 
qaytarmaq üçün akkreditivlərdən istifadə edərək borc almağa başladılar.  
RE T  prezidentinin  sözlərinə  görə  “o  zaman  üçün  bu  ağıllı  qərar 
idi”.  Xoytun  təhlili  göstərirdi  ki,  fond  bazarında  baş  verən  ucqunun 
ardınca daşınmaz əmlakın dəyərinin dərin enməsi gözlənilir. Uzun sürən 
ə
ziyyətdən sonra RE T iflasa uğradı.  
1990-cı  illərdə  baş  verən  yapon  daşınmaz  əmlak  bazarında  qiymət 
“köpüyünün” partlayışının tarixi öz başlanğıcını 1950-ci illərdən götürür. 
Bu  zaman  ölkənin  ümumdaxili  məhsulu  həm  nominal,  həm  də  real 
hesablamada  II  Dünya  müharibəsinin  sonundakı  “alt”  laydan  qalxaraq, 
sürətlə  artmağa  başlayır  (təkcə  1951-ci  il  ərzində  əhalinin  adambaşına 
düşən gəlirinin miqdarı Yaponiyada 1940-cı il səviyyəsinə qayıtdı). Ixrac 
həm həcmə, həm də nomenklaturaya görə sürətlə artırdı. Bura mütəlif cür 
mallar – ucuz oyuncaqlar, parça, velosiped, motosikl, sonralar avtomobil, 
elektron  cihazlar  daxil  idir.  1980-cı  illərin  birinci  yarısında  hökumət 

 
153
maliyyə  tənzimlənməsini  ləğv  etməyə  başladı.  Yaponiya  Bankının  iyena 
valyuta  məzənnəsinin  məhdudlaşdırılması  üzrə  fəal  səyi  1980-ci  illərin 
ikinci  yarısında  pul  və  kredit  kütlələrinin  həcminin  sürətlə  artmasına 
gətirib çıratdı.  
Daşınmaz  əmlakın  qiymətləri  davamlı  olaraq  artırdı,  lakın  artımın 
sürəti  ildən  ilə  dəyişirdi.  Maliyyə  tənzimlənməsi  tədbirlərinin  görülməsi 
nəticəsində 1950, 1960 və 1970-ci illərdə müəyyən edilmiş qiymətlə bank 
ə
manətləri və digər aktivlər üzrə gəlirlər mənfi idi; nominal faiz dərəcəsi 
inflyasiyanın  illik  səviyyəsindən  aşağı  idi.  Ölkənin  altı  iri  şəhərinin 
yaşayış evlərinin dəyərinə əsaslanaraq, yaşayış binalarının qiymət indeksi 
1955-ci  ildə  100  punktdan  başlayaraq,  1970-ci  illərin  ortalarında  4,100 
punkta,  1980-ci  ildə  isə  5,800  punkta  çatdı.  Daşınmaz  əmlak  sahibləri  o 
dövrdə müsbət gəliri ilə öyünə bilən bəzilərindən bir idilər. 1980-ci illər 
ə
rzində  daşınmaz  əmlakın  qiyməti  9  dəfə  artdı.  Yaponiyada  daşınmaz 
ə
mlakın  qiymətinin  ən  yüksək  həddə  olduğu  zaman  ABŞ-dakı  analojı 
daşınmaz  əmlakın  qiymətindən  2  dəfə  artıq  idi.  Daşınmaz  əmlakın 
dəyərinin miqdarı Yaponiyanın ümumdaxili məhsulunun həcminə nisbəti 
ABŞ üçün analojı göstəricidən 4 dəfə çox idi. 
1949-cu  ilin  mayında  Nikkei  Yapon  fond  indeksinin  hesablama 
qeydi  100  punktdan  başlayırdısa,  1980-ci  illərin  əvvəlində  bu  göstərici 
6,000 punkta çatdı. 1980-ci illərin ikinci  yarısında səhmlərin kotirovkası 
sürətlə  yuxarı qalxdı və 1989-cu ilin sonunda indeks 40,000 səviyyəsinə 
yüksəldi. Bu zaman ticarətin həcmi belə böyük sürətlə artmırdı. 1983-cü 
ildəki 120 mlrd. səhmlər 1989-cu ildə 280 mlrd.-a qədər yüksəldi. 
Daşınmaz  əmlak  bazarında  qiymətlərin  artması  səmlər  bazarında 
bumu maliyyələşdirirdi. Qiymətli kağızlar birjasında sövdələşən emitent-
lərdən çoxu Tokionun və digər iri şəhərlərin mərkəzində torpaq sahələrinə 
malik, daşınmaz əmlak ticarəti ilə bağlı olan kompaniyalar idi. Daşınmaz 
ə
mlak  bazarındakı  bum  və  maliyyə  sahəsində  dövlət  nəzarətinin  ləğvi 
tikinti  fəallığına  gətirib  çıxardı.  Belə  ki,  banklar  böyük  miqdarda 
səhmlərin  və  daşınmaz  əmlakın  sahibi  olduğundan  bu  aktivlərin  qiy-
mətinin  artması  həmin  bankların  buraxdığı  səhmlərin  və  istiqrazların 
dəyərinin yüksəlməsi ilə nəticələnirdi. Banklar, adətən borcu təmin etmək 
üçün  daşınmaz  əmlakın  girov  qoyulmasını  tələb  edirdi.  Beləliklə,  daşın-
maz əmlakın qiymətinin artması o demək idi ki, əmlak girovunun dəyəri 

 
154
də  böyüyür.  Buna  görə  də,  banklar  öz  maliyyə  təməlini  möhkəm-
ləndirmək  üçün  Yaponiya,  ABŞ  və  Avropadakı  rəqiblərindən  daha  çox 
borc verməyə çalışırdı.  stehsal kompaniyaları çox vaxt daşınmaz əmlaka 
qoymaq məqsədilə borc vəsaitləri əldə edirdi. Bu onların polad, avtomobil 
və  ya  televizor  istehsalından  əldə  etdiyi  gəlir  normasından  bir  neçə  dəfə 
çox idi. 
Kredit  kütləsinin  sürətlə  artmasına  dövlət  tərəfindən  maliyyə  nəza-
rətinin ləğvi imkan yaratdı, hansı kı, xarici ölkələrin, xüsusilə ABŞ-ın təz-
yiqinə cavab olaraq həyata keçirildi. Amerika məmurları hər şeydən əvvəl 
öz kompaniyaları üçün daha əlverişli şərait yaratmağa çalışırdılar. Belə ki, 
həmin  kompaniyalar  Tokio  bazarına  daxil  olmağa  maneçilik  törədən 
yapon  təlimatlarının  çoxluğundan  şikayət  edir,  yapon  firmalarının  isə 
asanlıqla ABŞ-ın bazarlarına daxil olduğunu bildirirdilər. Təzyiqin ikinci 
səbəbi  ondan  ibarət  idi  ki,  Amerika  xəzinəsi  yapon  maliyə  müəssisə-
lərinin  simasında  Amerika  hökumətinin  qoymətli  kağızlarının  alıcısını 
görmək  istəyirdi  ki,  bu  da  ABŞ-ın  büdcə  defisitinin  artması  ilə  əlaqədar 
lap yerinə düşərdi.  
Dövlət nəzarətinin ləğvi mərhələli keçirdi. Bu islahatın gedişinin ən 
parlaq  nümunəsi,  yəqin  ki,  depozitlərə  görə  verilən  faiz  dərəcələrinin 
miqdarı  üzrə  dövlət  nəzarətinin  ləğvi  prosesi  idi.  Belə  depozitləri 
müəyyənləşdirən  minimal  hədd  tədricən  enirdi:  1986-cı  ildə  1  mlrd. 
iyendən  (3  aydan  2  ilə  qədər  müddətə  qoyulan  depozitlər  üçün)  500  və 
300 mln. iyenə qədər, 1987-ci ildə 100 mln. iyenə (1 ay müddətinə qoyu-
lan  depozitlər  üçün),  1988-ci  ildə  50,  sonra  isə  30  mln.  iyenə,  nəhayət 
1989-cu  ildə  10  mln.  iyenə  qədər  aşağı  düşdü.  Bu  prosesin  erkən  mər-
hələsində  Yaponiya  Bankı  öz  uçot  dərəcəsini  1982-ci  ildə  5.5%-dən 
1983-cü  ildə  5%-ə  qədər,  1986-cı  ilin  əvvəlində  3.5%-dən  bir  il  sonra 
2.5%-ə  endiriridi.  1986-cı  ildə  dərəcələrin  azaldılması  ABŞ-ın  FRS  və 
alman Bundesbankı tərəfindən eyni vaxta analojı üsulla aparılırdı.  Lakın 
bunun ardınca əks proses başlandı, əvvəlcə ABŞ 1987-ci ilin ortalarında, 
daha sonra alman hökuməti 1988-ci ildə öz uçot dərəcələrini qaldırmağa 
başladı.  Yaponiya  Bankı  o  vaxta  qədər  gözlədi  ki,  1989-cu  ilin 
dekabrında bankın sədri vəzifəsinə Yasuki Miyeno seçilmədi, hansı kı, o, 
borclara  görə  daşınmaz  əmlak  girovu  qoyuluşuna  məhdudiyyətlər  tətbiq 
etməyə  başlamışdı.  Iflas  1990-cı  ilin  yanvarında  başlayaraq  öz  sürətini 

 
155
get-gedə artırdı. Sonra aydın oldu kı, bir sıra aparıcı banklar özlərinin ən 
yaxşı müştəriləri üçün kredit itkilərini ödəyərək, bunu saxta hesabatla ört-
basdır edirdi.  
Yaponiyada  eyforiya  müxtəlif  sahələrə  yayılırdı.  Əsas  kapitala  qo-
yulan  investisiyaların  bumu  müşahidə  olunurdu.  Sankı  German  Kannın 
“Yapon  super  dövlətinin  yaranması:  çağırış  və  cavab”  (1970)  kitabında 
qabaqcadan  verdiyi  xəbər  gerçəkləşirdi.  Yapon  kompaniyaları  parlaq 
qlobal gələcəyə hazırlaşırdı. Tikinti bumu güllə kranlarının hər gün artan 
miqdarının hesablanmasını 20-30-cu mərtəbələrdə oturmuş ofis işçilərinin 
sevimli  məşğuliyyətinə  çevirdi.  Qolf  üçün  yeni  sahələr  meydana  çıxdı. 
Tokio dəmiryol stansiyasının yanında tikilmiş yeni ofis binası “Yüzilliyin 
Sakit okean gülləsi” adını aldı. 
Səhmlərin  kotirovkası  1989-cu  ilin  son  ticarət  günündə  maksimum 
həddə çatdı, lakın sonra 1990-cı ildə 30% endi. Səhmlərin kotirovkasının 
enməsi o qədər ciddi idi ki, bazar yalnız 2002-ci ildə “dibə qədər” gedib 
çıxa  bildi.  Daşınmaz  əmlakın  qiyməti  daha  asta,  lakın  əhəmiyyətli 
dərəcədə dəyişirdi. Aktivlərin dəyərinin enməsi onunla nəticələndi ki, bir 
çox  maliyyə  idarələri  öz  kapitallarını  itirdilər  və  yalnız  hökumətin  gizli 
yardımın  hesabına  güclə  saxlamış  oldular.  Onlardan  bəzilərinə  öz 
fəaliyyətini  dayandırmağa  icazə  verilmişdi  (və  ya  əmr  edilmişdi),  lakın 
bütün hallarda buna görə heç bir əmanətçi zərər çəkmədi. Banklar fransız 
rəssamlarının minlərlə şəkilərinə sahib oldu. Qolf sahələr müflisləşdi.  
Iqtisadi artım tezliklə aşağı endi.  nflyasiya azalmağa başladı, 10 il 
sonra  qiymətlər  endi.  Bankların  “qabların  bəzəyinə  getmiş  qızılları 
qaşımağa” heş bir imkanı yox idi. Kompaniyaların müflisləşməsi o demək 
idi  ki,  banklar  girov  qoyulmuş  əmlakın  sahibinə  çevrilirdi  və  onlar  bu 
ə
mlakı  dempinq  qiymətlərlə  satmağa  məcbur  olurdular  kı,  bu  da  hələ 
“sağ”  kommersiya  kompaniyalarının  vəziyyətini  daha  da  mürəkkəbləş-
dirirdi.  Beləliklə,  iqtisadiyyat  deflyasiya  tələsinə  düşdü  və  sərt  pikeyə 
daxil  oldu.  Hər  ay  öz  iflası  haqda  növbəti  minlərlə  kommersiya  və 
istehsal  müəssisələri  xəbər  verirdi.  Üç  iri  kredit  ittifaqı  hökumət  tərə-
findən xilas edildi. Banklar və sığorta kompaniyalarının qarşısında duran 
kapitalın  kifayət  qədər  olması  problemi  itkilərlə  mürəkkəbləşirdi,  hansı 
kı,  bu  müəssisələr  öz  investisiya  portfellərindəki  xarici  aktivlərə  görə 
(növbəti fəsil bu mözuya həsr edilir) bu itkiləri verirdi. Yaponiya üzrə iki 

 
156
iqtisadi  ekspert  bu  ölkəni  gələcək  onillikdə  gözləyən  mühüm  problem 
şə
klində - “borc, deflyasiya, defolt, demoqrafiya və iqtisadiyyatın dövlət 
tərəfindən tənzimlənməsinin ləğvini” qeyd edirdilər.