Ўzbekiston respublikasi

2. Nerv tizimsi tiplarining kelib chiqishi. 
Nerv tizimsining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan muloshaza 
yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta'limotini eslash maqsadga muvofiq, 
chunonchi irsiyat yo’li bilan shartlangan tip-bu genotip demakdir. Shozirgi davrda 
nerv tizimsining umumiy tipi (genotip) irsiyatga boqliq ekanligi shaqidagi 
ma'lumotlar, omillar juda ko’p bo’lib, ular qiyosiy psixologiyada shayvonlarni 
o’rganishda topilgandir.
Masalan, nerv tizimsining kuchi, epchilligi shayvonlarni chatishtirish yo’li 
bilan yuzaga keltirilgan, lekin barcha xususiyatlar to’qrisida bunday dadil fikrlarni 
bildirish mumkin emas.
Shorijiy psixologik adabiyotlarda ta'kidlanishicha, temperament nerv tizimsi 
umumiy tipining nerv-fiziologik xususiyatlariga emas, balki: a) tashqi ko’rsatkichi 
badanning jismoniy tuzilishiga, b) uning ba'zi qismlari o’rtasidagi aloqaga, v) 
organizm turli tarkiblarining munosabatlaridan tuzilgan organizmning umumiy 
tuzilmasiga boqliqdir, degan nazariya jashon psixologiyasida ustuvor o’rin 
egallagandir. Bu nazariyaning asoschilari
E.Krechmer (nemis psixologi) va U.Sheldan (amerika psixologi) lar 
shisoblanib, ularning talqinicha, tana tuzilishi sham, temperament xususiyatlari 
sham ichki sekresiya bezlari faoliyatidagi o’zaro munosabatlarning naliy 
belgilariga boqliqdir. Ularning fikricha, tana tuzilishi bilan temperament 
xususiyatlari orasida muayyan mutanosiblik mavjuddir. U. Sheldonning muloshaza 
bildirishicha, 
semez, 
qorin 
bo’shliqi 
takomillashgan 
inson 
shodlikka, 
muloqategandlikka, to’yib ovqatlanishga moyil (visseraton) xususiyatga egadir. 
Shuningdek, sklet muskullari taraqqiy etgan shaxslar qayratli, faol (somaton) 
xislatlidir. Shu bilan birga nerv tizimsi, bosh miyasi o’rta rivojlangan o’ta insonlar 
o’ta sezgir, seotashvish, shayolatga beriluvchang bo’ladilar, ya'ni serebroton 
xususiyatlidirlar.
Muloshaza yuritilgan muammo mushim ijtimoiy ashamiyat kasb etadi, 
chunki ichki sekresiya bezlarining tuzilishi sham tashqi sharoitlarga, sham faoliyat 
talablariga to’la to’kis moslasha olmaydi, binobarin u nerv tizimsiga biroz 
muvofiqlashuvi mumkin, xolos.
Xuddi shu omildan kelib chiqqan sholda Krechmer bilan Sheldon talqiniga 
yondashilsa, u sholda shaxs temperamentning xususityalari tashqi ijtimoiy 
sharoitlarga faoliyat talablariga muvofiqlashuv eshtimoli mavjud. Mualliflar 
e'tiroficha, turli temperamenli shaxslarga ijtimoiy zaruriyat tufayli bir xil talablar 
qo’yilsa u sholda insonning temperamenti imkoniyatlari bilan jamiyat talablari 
o’rtasida murakkab ziddiyatlar, nizoli vaziyatlar vujudga kelishi mumkin emish.

---

7 
Shuni ta'kidlash joizki, Krechmer bilan Sheldonning temperament 
to’qrisidagi nazariyasi bir muncha bashslidir, chunki temperamentning nerv tizimsi 
umumiy 
tipining 
xususiyatlariga 
boqliqligini 
aks 
ettiruvchi 
omillarni 
tushuntirishga zayiflik qiladi.
Shuningdek, 
mazkur 
ta'limot 
temperamentining 
kelib 
chiqishini 
tushuntirishga roliga biryoqlama orttirma basho beoadi. Shuni unutmaslik kerakki, 
organizmning umumiy tuzilishi darshaqiqat nerv tizimsining tipiga va 
temperamentga muayyan darajada ta'sir o’tkazishi mumkin. Chunki nerv 
tizimsining xususiyatlari modda almashish ichki sekresiya bezlari faoliyatining 
individual xususiyatlariga muvofiqdir. Demak, temperamentning vujudga kelishida 
organizmning umumiy tuzilishi emas, balki nerv tizimsining genotipi yoki umuiy 
tipi mushim ashamiyat kasb etadi.
Shunga qaramay temperamentning fiziologik asosi nerv tizimsining umumiy 
tipidan iborat bo’lsa-da, lekin uning psixologik tavsifini tashlil qilish uchun nerv 
tizimsining xususiyatlarini bilish shozirgi davr talabig javob bermaydi. Misol 
uchun, qayratlilik, barqaror kayfiyat, yuqori faollik, sharakat tezligi qo’zqolish 
kuchiga boqliqdir, lekin unga shar xil psixik xususiyatlar sham taalluqlidir (sezgi 
xususiyatlari, xayol obrazlari yorqinligi va shokazo). Temperamentning muayyan 
xususiyati nerv tizimsi umumiy tipining birorta xususiyatiga aloqador bo’lmasdan, 
bilki bir turkim xususiyatiga boqliqdir. Psixologiyada biror tobe o’zgaruvchi bir 
nechta mustaqil o’zgaruvchilarga aloqador bo’lsa yoki tansho (yolqiz) mustaqil 
o’zgaruvchi bir turkim tobe o’zgaruvchiga boqliqligi o’rnatilsa, bunday tobelik 
ko’pyoqlama tobelik deyiladi. Xuddi shu bois, temperamentning psixologik 
xususiyatlari nerv tizimsi umuman tipining fiziologik xususiyatlariga ko’pyoqlama 
tobedir. Nerv tizimsi umumiy tipi xususiyatlarining fizologik tadqiqotlari 
temperament paydo bo’lishi qoniniyatlarini tushunishga kamlik qiladi, shuning 
uchun bu soshada fiziologik izlanish o’tkazish uning psixologik moshiyatini 
tekshirishni taqazo etadi.
Tepmerament tipalogiyasi mabodo insonlar temperamentlari bo’yicha 
qiyoslansa, u sholda uning xususiyatlari jishatidan o’zaro o’xshash shaxslarning 
gurushi mavjudligi namoyon bo’ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda sham 
temperament tiplari to’qrisida materiallar to’plangan. Ularda temperament tipi 
deyilganda, 
insonlarning 
muayyan 
gurushlarini 
tavsiflovchi 
psixik 
xususiyatlarning 
yiqindisi 
(majmuasi) 
anglashinilgan. 
Shozirgi 
davrda 
temperament tipi deganda, ma'lum insonlar gurushi uchun umumiy bo’lgan 
xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarining qonuniy, 
zaruriy 
o’zaro boqliqligi tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi 
xususiyatlarning qonuniy tarzda o’zaro boqliqligi turlicha aks etishi mumkin. 
Temperamentning ayrim xususiyatlarini u yoki bu tashqi ko’rinishiga qarab 
o’lchash mukin. Shaxsning shiddatlik (tezlik, impulsivlik) darajasini ikkita 
xarakatdan bittasini tanlanmaydigan xarakatga nisbatan qancha vaqt mobaynida 
qaror chiqarishga qarab aniqlash mumkin. Agar ushbu yo’sinda temperamentning 
bir nechta xususiyatlari o’lchansa, u xolda uning bir xususiyati qancha ko’p 

---

8 
miqdorda ifodalansa temperamentning boshqa xususiyatining shuncha ko’p yoki, 
aksincha oz aks ettishi kuzatiladi.
Shar qaysi tip uchun o’ziga xos xususiyatlarining o’zaro aloqasi, xar bir 
aloxida xususiyatning sifat tavsifi temperament tipining boshqa xususiyatlari bilan 
boqliqligi sham aks etadi. Masalan, o’zini tuta bilmaslik yoki o’zini tuta bilish 
temperamentning bitta tipi uchun:a) extiroslik shiddat, b) jazava va jarajadagi 
munozanatsizlikdir; bir xil tip uchun o’zini tuta bilish-emosional-irodaviy bir 
meyorda tutish bo’lsa, boshqa uchun u uluqvorlik va vazminlik namunasidir.
Temperament tiplarini psixik xususiyatlar o’rtasidagi qonuniy munosabatlar 
tarzida tushunish Gippokrat tomonidan talqin qilingan temperament tuqrisida 
tushuncha ma'nosiga mos tushadi. Lekin u ushbu tushunchani yunoncha krasis 
so’zi bilan belgilangan va u latincha temperament atamasiga mos bo’lib, nisbatan, 
munosabat degan ma'noni anglatadi. Nerv tizimsining umumiy tiplari bilan 
fiziologik jishatdan temperament tiplari I.P.Pavlovdan keyin gippokrat tiplari, ya'ni 
sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik deb atala boshlangan. Lekin bu 
tushunchalar shozirgi zamon psixologik ma'lumotlar munosabati bilan yangicha 
mazmun va moshiyat kasb etgan. Shu boisdan nerv tizimsining to’rtta tipi 
temperamentning to’rtta tipiga boqliq deb e'tirof etishimizga shaqqimiz yo’q, 
chunki ular gippokratcha tiplarning ayrimlari, xolos.
Shuning uchun yangi omillar mazkur tiplarning psixologik tavsifini qayta 
tashlil qilishni taqozo etadi.
Tempirament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi mushim xususiyatlar 
yordami bilan aniqlanishi mumkin: 
1. Senzitivlik (lotincha sensus sezish, shis qilish degan ma'no anglatadi). 
Senzitivlik yuzasidaninsonda bironta psixik reaksiyani shosil qilish uchun zarur 
bo’lgan o’ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab muloshaza yuritiladi jumladan, 
sezgilarning paydo bo’lishi uchun kerak qo’zqovchining ozgina kuchi (ularning 
quyi chegarasi), eshtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga 
rushiy azob beruvchi) mujassamlashadi
2. Reaktivlik. Bu to’qrida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va 
ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emoksional reaksis qilishiga qarab 
munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro’yobga chiqishi -emotsionallik, 
ta'sirlanuvchanlik ifodalanishidir.
3. Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir 
etishi va maqsadlarni amalga oshirishda ob'ektiv shamda sub'ektiv qarama-
qarshiliklarni faollik bilan yengishiga qarab fikr yuritiladi.
1. 
Reaktivlik bilan faollikning o’zaro munosabati. Odamning faoliyati 
ko’p jishatdan nimaga boqliqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va 
ichki sharoitlarda (kayfiyatga, favquloddagi shodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu 
niyatlarga, xoshish-intilishlarga ko’ra fikr bildirish nazarda tutiladi.
2. 
Reaksiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlarning 
kechishi tezligiga, binobarin, sharakat tezligiga, nutq sur'atiga, farosatlilikka, aql 
tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi.

---

9 
3. 
Sharakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik (qotib 
qolganlik). Shaxsning o’zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik engillik va 
chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga (silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, 
uning xatti-sharakatlari qanchalik sust va zaifligi (rigidligi-qotib qolganligi) 
nisbatan basho berishdan iboratdir.
4. 
Ekstravertirovanlik va intravertirovanlik. Shaxsning faoliyati va 
reaksiya ko’p jishatdan nimalarga boqliqligiga, chunonchi favquloddagi tashqi 
taassurotlarga (ekstravertirovanlik) yoki, aksincha, timsollarga, tasavvurlarga, 
o’tish shamda kelajak bilan uyqunlashgan muloshazalarga (introvertirovanlik) 
taalluqligiga asoslangan sholda munosabat ifodasidir.
Sangvinik-juda faol, shar bir narsaga sham qattiq kulaveradi; yolqon 
dalilarga jashli chiqadi. Atrofdagi narsalar, ma'ruzalar diqqatini tez jalb etadi. Imo-
ishoralarni ko’p ishlatadi, cheshrasiga qarab kayfiyatini anglab olish qiyin emas. 
Juda sezgir bo’lishga qaramay, kuchsiz ta'sir (qo’zqatuvchilar) ni seza olmaydi, 
serqayrat, ishchan, toliqmas. Faollik bilan reaktivlik munosanati muvozanatida, 
imtizomli o’zini tiya biladi, boshqara oladi. Xatti-sharakati jo’shqin, nutq sur'ati 
tez, yangilikni tez payqaydi, aql idroki tirak, topqir, qiziqishlari, kayfiyati, 
intilishlari o’zgaruvchan. Ko’nikma va malakalarni tez egallaydi. Ko’ngli ochiq, 
dilkash, muloqatga tez kirishadi. Xayolati (fantaziyasi) yuksak darajada 
rivojlangan: tashqi ta'sirlariga shozirjavob va shokazo.
Xolerik-sust senzitivlik xususiyatiga ega. Juda faol va reaktiv. Ko’pincha 
reaktivligi faollikdan ustun keladi. Betoqat, serzarda, tinimsiz.
Sangvinlikka qaraganda silaroq, lekin ko’proq qotib qolgan(rigidroq).
Qiziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-sharakatlarda qat'iylik mavjud. Biroq 
diqqatni bir joyga to’plashda qiynaladi. Nutq sur'ati tez va shokazo.
Figmatik-sentizivligi sust, shis-tuyqusi (emosiyasi) kam o’zgaruvchan, 
shunga ko’ra bunday shaxsni kuldirish, jashlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin.
Ko’ngilsiz shodisa shaf-shatar shaqidagi xabarga xotirjamlik bilan 
munosabatda bo’ladi. Vazmin, kam sharakat.
Imo-ishorasi, mimikasi ko’zga yaqqol tashlanmaydi. Lekin serqayrat, 
ishchan, faol, chidamli, matonatli. Nutq vasharakat sur'ati sust. Farosati qiyiqroq. 
Diqqatni to’plashi osoyishta. qotib qolgan (rigit). Diqqatni ko’chirish qiyin. 
Interavertiravonlashgan, kam gap, ichimdan top. Yangilikni qabul qilishi 
murakkab. Tashqi taassurotlarga sustlik bilan javob beradi( qaytaradi).
Melanxolik-sentizivligi yuksak. Tortinchoq, qayratsiz. Arazchan, xafaxon. 
Jimgina yiqlaydi, kam kuladi. Qat'iyligi va mustaqilligi zaif. Tez toladi. Ortiqcha 
ishchan emas. Diqqati barqaror. Shis-tuyqusi sust o’zgaradi. qotib qolgan (rigid).
Interavertirovanlashgan. Psixologik ma'lumotlar etirof etilishicha, irsiyat va 
turmush sharoitlari temperament tiplari o’rtasidagi tafovutlarining sababchisidir. 
Shuning uchun irsiy fiziologik xususiyatlari bir xil va bitta tuximdan yaralgan 
(gomozigot) egizaklarning temperament xususiyatlarini ikkita tuximdan vujudga 
kelgan (geterozigot) egizaklarning temperament xususiyatlari bilan qiyoslansa, bu 
omil tasdiqlanishi mumkin. Ma'lumotlarga qaraganda getrozegot egizaklardan 
farqli o’laroq, gomozigot egizaklar temperament xususiyatlari shunchalik 

---

10 
o’xshashki, xatto ular irsiyat yo’li bilan berilish omillarini 85% tasdiqlash 
imkoniyatiga ega. Tarbiyaviy mushit turlicha bo’lishiga qaramay, o’xshashlik 
saqlanib qolishi tajribalarda ko’p marta tekshirilgan. Lekin temperamentning ayrim 
xususiyatlari o’zgarishi to’qrisidagi ma'lumotlar inkor etilmaydi, unga 
favquloddagi tashqi shamda ichki sharoitlar keskin ta'sir o’tkazadi (masalan, toq 
sharoiti, xavf-xatar mavjudligi va shokazo).
Shuni esda saqlash joizki, tempearment ayrim xususiyatlarning turmushi 
sharoiti bilan tarbiyaviy ta'sirida o’zgarishi jarayoni temperament tiplarining 
takkomilashtiruvidan farqlay olish shart. Ma'lumki, temperament tipi unga 
mutanosib xususiyatlari birdaniga paydo bo’lgan narsa emas, chunki nerv 
tizimsining takomillashuvi umumiy qonuniyatlari temperamentga sham ta'sir 
o’tkazib, o’z izmini qoldiradi. Shaxsning kamolotigabinoan, temperament 
xususiyatlari renv tizimsining takomillashuvi bilan boqliq razda ro’yobga chiqa 
boradi va mazkur jarayon temperament rivojini uzil-kesil shal qiladi.
Shuni ta'kidlash o’rinliki, temperamentni faoliyat talablariga moslashtirish 
(muvofiqlashtirish) imkoniyati mavjuddir. Chunki shar qanday faoliyat psixik 
jarayonlari dinamikasiga muayyan talablar tizimini qo’yadi. Chunonchi:
1) kasb-shunarlarning insonlar temperamentiga mos turini tanlash kerak, 
chunki ularning psixik xususiyatlariga mutanosib kasbni tanlash professinal tanlash 
deyiladi;
2) shaxslarning individual xususiyatlarini shisobga olish joiz;
3) temperamentga xos kamchiliklarni (salbiy illatlarni) bartaraf etish lozim;
4) insonlarda individual uslubni shakllantirish zarur.
Shaxsning faoliyatiga ongli, faol va ijodiy munosabatda bo’lishi 
muvaffaqiyatlar garovidir.
Faoliyatning individual uslubi insonda o’zidan o’zi vujudga kelmaydi, u 
shaxs kamolotining barcha bosqichlarida (boqcha yoshidan e'tiboran to kasbiy 
mashorat egallangunga qadar) shakllanib boradi. Insonning temperamentini 
faoliyatning zarur talablariga moslashtirish orqali unda individual uslub tarkib 
toptiriladi. Xuddi shu boisdan, faoliyatning individual uslubiy deyilganida, shaxs 
uchun o’ziga xos va muvaffaqiyatga erishishning maqsadga muvofiq yo’llari 
individual tizimi tushuniladi.