Universiteti iqtisod nazariyasi

3. Tijorat banklari faoliyatining tamoyillari
Tijorat banklarining mohiyati va ularning faoliyat ko‘rsatish asoslari ular 
faoliyatini tashkil qilishning asosiy tamoyillarida o‘z ifodasini topadi. 
1. 
Tijorat banklarining kredit resurslarini yaratishda chetdan jalb qilingan 
resurslarga tayanib ishlash tamoyili. 
2. 
Tijorat banklarining haqiqatda mavjud mablag‘lar chegarasida xizmat 
ko‘rsatishi. 
3. 
Bank faoliyatining to‘la iqtisodiy mustaqilligi. 
4. 
Banklar faoliyatining tijorat tavsifi . 
5. 
Mijozlar manfaatini himoya qilish. 
6. 
Banklarning daromadliligi va ular faoliyatining universallashuvi. 
Tijorat banklarining jalb qilingan mablag‘lar doirasida kred it resurslarini tashkil 
qilish va ishlash tamoyili bank faoliyati ning poydevori hisoblanib, uning depozit va 
omonatlarni jalb qilishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi, passivlarni jalb qilish bo‘yicha 
raqobat muhitining yuzaga kelishiga asos bo‘ladi. Undan tashqari chetdan jalb qilingan 
va qo‘yilgan mablag‘lar mutanosibligi banklarda depozitlarni jalb etishga qiziqishni 
kuchaytiradi va bu mablag‘lardan unumli foydalanishga asos yaratadi. 
Tijorat bankining ikkinchi va asosiy tamoyillaridan biri bu haqiqatda mavjud 
bo‘lgan mablag‘lar chegarasida xizmat ko‘rsatishdir. Tijorat banki boshqa bank vakillik 
hisob raqamiga naqd pulsiz to‘lovni amalga oshirishi, boshqalarga kredit xizmatini 
ko‘rsatishi va vakillik hisobvarag‘ida qolgan qoldiq chegarasida naqd pullik 
operatsiyalarni bajarishi mumkin. Tijorat banklarining haqiqatda mavjud mablag‘lar 
chegarasida faoliyat ko‘rsatishi deganda, bankning nafaqat o‘z resurs va kredit 
qo‘yilmalarining mutanosibligi, balki bankning aktivlari bilan uning jalb qilingan 
mablag‘lari o‘rtasidagi mutanosibligini ta’minlashi tushuniladi. Bunda avvalambor, 
passivlar va aktivlar muddatlarining bir xilligi inobatga olinishi lozim. Binobarin, agar 
bank mablag‘larni qisqa muddatga jalb etgan bo‘lsa va bu mablag‘larni uzoq muddatli 
ssudalarga joylashtirsa, bankning majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga 
oshira olishi birmuncha muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi, bu esa o‘z navbatida 
bankning moliyaviy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 

---

Bank aktivida tavakkalchilik darajasi yuqori bo‘lgan ssudalar miqdorining 
ko‘payishi, bankning resurslari hajmida o‘z mablag‘lari hissasining oshirilishini taqozo 
qiladi. Shunga ko‘ra, bank faoliyatini tartibga soluvchi iqtisodiy normativlarni 
aniqlashda bank aktivlarining passivlarga mutanosib bo‘lishini inobatga olish lozim. 
Bank qonun doirasida o‘z resurslaridan mustaqil ravishda foydalanishi mumkin, 
lekin uning aktiv operatsiyalari hajmini ma’muriy taqiqlov usullari bilan chegaralash 
mumkin emas. 
Ma’muriy cheklovlar bir martalik va favqulodli hollarda qo‘llanilishi mumkin. 
Bu cheklovlarni doimiy tarzda qo‘llash bank ning tijorat asoslarining buzilishiga olib 
keladi. Shunga ko‘ra, banklar faoliyatini tartibga solish uchun iqtisodiy me’yorlardan 
keng foydalaniladi. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag‘lar doirasida kredit 
resurslarini tashkil qilish va ishlash tamoyili bank faoliyatining poydevori hisoblanib, 
uning depozitlar jalb qilishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, passivlarni jalb qilish 
bo‘yicha raqobat muhiti yuzaga kelishiga asos bo‘ladi. 
Undan tashqari jalb etilgan va qo‘yilgan mablag‘larning mutanosibligi tamoyili 
banklarda depozitlarni jalb etishga qiziqishini kuchaytirish va bu mablag‘lardan 
unumliroq foydalanishga qaratilgan. Bu tamoyil asosida ishlash tijorat banklarining 
likvidl igini oshirishga yordam beradi. 
Uchinchi tamoyil bu bankning to‘la iqtisodiy mustaqilligidir. Bu tamoyilga 
asosan bank o‘zining va jalb etilgan mablag‘lardan mustaqil foydalanishi, mijozlar va 
omonatchilarni o‘zi mustaqil ravishda tanlashi, kredit siyosatini mustaqil tuzishi va 
amalga oshirishi, foiz stavkalarini mustaqil o‘rnatishi va o‘zgartirishi, daromadlarni 
mustaqil ravishda taqsimlashi va boshqa faoliyat turlarini mustaqil bajarishi mumkinligi 
ko‘zda tutiladi. Banklar faoliyati to‘g‘risidagi amaldagi huquqiy me’yorlarga asosan 
barcha tijorat banklari o‘z fond va daromadlaridan iqtisodiy jihatdan mustaq il 
foydalanishlari mumkin. 
Tijorat bankining soliq to‘lagandan keyingi qolgan foydasi aksiyadorlarning 
umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofi q taqsimlanadi. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi 
bankning har xil turdagi fondlarga ajratmalarining norma va miqdorini, aksiyalarga 
to‘g‘ri keluv chi divident summasini belgilaydi. 

---

Majburiyatlari bo‘yicha tijorat banki o‘z mablag‘lari va molmulki bilan javob 
beradi. Tijorat banki o‘tkazadigan operatsiyalarning javobgarligini o‘z zimmasiga oladi. 
Uchinchi tamoyil asosida tijorat banki va mijoz munosabatlari yotadi, ya’ni bank 
bozor mezonlaridan, daromad, tavakkalchilik va likvidlik darajalaridan kelib chiqqan 
holda ssuda beradi. 
Tijorat banki faoliyatini olib borishning to‘rtinchi tamoyili bank faoliyatining 
tijoratlashuvi bo‘lib, bunda banklarning tijorat obyekti vaqtincha bo‘sh turgan pul 
mablag‘lari hisoblanadi. Bu pul mablag‘lari bankka tegishli bo‘lmagan bo‘lsa-da, 
faoliyati davomida bank ularni o‘z nomidan joylashtiradi. 
Bank tijorati kam investitsiya qilib ko‘proq daromad olish tamoyiliga 
asoslangani uchun, uning majburiyatlarining passivlaridagi ulushi kam bo‘lishi kerak. 
Tijorat banki kredit berish va investitsiyalarni moliyalashtirish jarayonida iloji 
boricha ko‘p daromad olishni mo‘ljallaydi. 
Undan tashqari bank faoliyatining xavfsizligi ham bank tijoratining asosidan 
biri hisoblanadi. Bank har doim tavakkalchilik bilan bog‘liq faoliyat ko‘rsatadi. Bank 
faoliyatida tavakkalchilik darajasi qancha kam bo‘lsa va xavfsizligi yuqori bo‘lsa, 
bankning daromadi ham shuncha ko‘p bo‘ladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar faoliyatining yana bir muhim tamoyili 
shundaki, bank iqtisodiy tashkilot sifatida o‘zining kapitali, daromadi bilan tavakkal 
qilishi mumkin, lekin u mijozning daromadi yoki kapitali bilan tavakkal qilishi mumkin 
emas. Qisqacha qilib aytganda, bank faoliyati „hamma narsa mijoz uchun“ degan 
tamoyilga asoslangan bo‘lishi kerak. Bu tamoyil bank mijoz uchun to‘laligicha javob 
berish zarurligini bildiradi, uning daromadini ta’minlaydi. 
Mijozlar tomonidan qaraganda bank har doim sherik tashkilot hisoblanadi. 
Sheriklik munosabatlari ikki tomonning o‘zaro qiziqishl ariga va roziliklariga 
asoslangan holda amalga oshirilishi loziml igi tufayli bank mijozlar manfaatini 
ta’minlashni birinchi o‘ringa qo‘yishi kerak. 
Tijorat banklari faoliyatining keyingi tamoyili bu banklar ko‘rsatadigan 
xizmatlar va operatsiyalarning universallashuvi va diversifi katsiyasi bo‘lib, banklar 

---

faoliyatining turli tarmoq va sohalarini qamrab olishini kam tavakkalchilik asosida 
yuqori daromad olishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 
Banklar qaysi mulk shakliga asoslanganligidan qat’i nazar ularning faoliyati 
yuqoridagi tamoyillarga asoslanadi. 
Oldingi paragrafda ta’kidlanganidek banklar aksiyador jamiyat kabi ochiq 
turdagi yoki yopiq turdagi aksiyador banklar bo‘lishi mumkin. Aksiyadorlar safi ga 
kirish aksiyalarni sotib olish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Huquqiy va jismoniy shaxslar 
banklarning aksiyalarini sotib olishlari va aksiyador bo‘lishlari mumkin. 
Ba’zi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi mumkin. Bu 
turdagi banklarning qatnashchilari ham huquqiy va jismoniy shaxslar bo‘lishi mumkin. 
Xususiy banklar – jismoniy shaxslarning pul mablag‘lari hisobidan tashkil 
qilingan banklar hisoblanadi. 
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklari universal va maxsus 
banklarga bo‘linadi. 
Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, har xil xizmatlarni amalga 
oshirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Maxsus banklar ma’lum yo‘nalishlarga xizmat 
ko‘rsatib, o‘z faoliyatini shu yo‘nalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga 
bag‘ishlaydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat ko‘rsatuvchi banklar, eksport-
import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investitsiya banklari, Ipoteka-Zamin 
banklarini kiritish mumkin. 
Joylashish belgisiga qarab tijorat banklari: xalqaro, respublika, mintaqaviy, 
viloyat banklariga bo‘linishi mumkin. 
Tarmoqlarga xizmat ko‘rsatishiga qarab: sanoat, qurilish, qishloq xo‘jalik, savdo 
va boshqa banklarga bo‘linishi mumkin. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning roli, ularning iqtisodiyotga ta’siri o‘sib 
bormoqda. Kredit muassislari, aholi, korxona, tashkilotlar, kompaniyalarning bo‘sh pul 
mablag‘larini yig‘ish va joylashtirishdan tashqari, korxonalarning xo‘jalik faoliyatini 
takomillashtirishga yordam beradi va korxonalar faoliyatini kuzatib borishi mumkin. 
Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar o‘rtasida, ishlab 
chiqarish va muomala sohasi o‘rtasida qayta taqsimlanadi. 

---