Soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

6.3. Transaksiya xarajatlari va ularning turlari
Kouz teoremasini ifodalashda transaksiya xarajatlari hisobga olinmaganligi
sababli navbatdagi tahlilda transaksiya xarajatlariga e’tibor qaratiladi. Eng
umumiy ta’rifga ko`ra, «transaksiya xarajatlari» - bu mexanik tizimlardagi
ishqalanish tushunchasining ekvivalenti. Ba’zan, «ishqalanish» atamasidan
iqtisodiy agentlar o`rtasidagi bitimlarning tezkor tuzilishiga to`sqinlik qiluvchi
omillarni yoritish uchun foydalaniladi. Fizika bilan o`xshatmagan holda, iqtisodiy
sub’ektlarni muvofiqlashtirish va ularning o`zaro ta’siri bilan bog`liq istalgan
xarajatlar transaksiya xarajatlari jumlasiga kiritiladi. Demak, transaksiya
xarajatlarining ta’rifi quyidagicha bo`ladi: Transaksiya xarajatlari – bu
mulkchilik huquqlarini almashish va himoyalash bilan bog`liq barcha xarajatlardir.
Institutsional nazariya doirasida transaksiya xarajatlarini izohlashda
yakdillik mavjud emas. Bitimlar tuzishda qayerdan va nima uchun transaksiya
xarajatlari paydo bo`lishini izohlashning kamida uchta varianti mavjud: transaksiya
xarajatlari nazariyasining yondashuvi, ijtimoiy tanlov nazariyasining yondashuvi
va kelishuvlar nazariyasining yondashuvi. Ayniqsa neoklassik iqtisodiy nazariya
xarajatlarning faqat bitta turi – ishlab chiqarish xarajatlari mavjudligini nazarda
tutishini hisobga olsak, yakdillikning bunday mavjud emasligi yaqqol namoyon
bo`ladi. Shuning uchun transaksiya xarajatlarining mavjud bo`lishini faraz qilish
neoklassikaning yo uning «qat’iy negizi»ga yoki uning «himoya qobig`i»ga
taalluqli fikrlarining o`zgarishi bilan bog`liq.
Transaksiya xarajatlari nazariyasiga nisbatan yondashuv axborot olish uchun
xarajatlar mavjud emas va shaxslar bitim to`g`risidagi axborotga to`liq ega
bo`ladilar degan neoklassik fikrning o`zgarishi bilan bog`liq. Bu yerda sotuvchilar
va narxlarni identifikatsiyalash xarajatlari - axborot xarajatlari mavjudligini
ehtimol tutish muhim holat hisoblanadi. Bozorda sotuvchilar va xaridorlarning
soni, tovarning bir xillik darajasi, ularning bozorda ishtirok etishi vaqti, bozorning
geografik davomiyligi axborot xarajatlarining miqdorini belgilab beruvchi asosiy
omillar bo`lib hisoblanadi. Bunda oqilona tanlov modeli o`zgarmaydi, lekin unga
qo`shimcha shartlar kiritiladi: bitim haqidagi qo`shimcha axborotni qidirib topish

---

77
xarajatlari axborotga ega bo`lishdan kutilayotgan eng yuqori daromadga
tenglashtirilishi lozim.
Transaksiya xarajatlarini tahlil qilishdagi navbatdagi qadam shuni nazarda
tutadiki, barcha transaksiya xarajatlari axborot xarajatlaridan chiqarilishi mumkin.
Transaksiya xarajatlari almashuv to`g`risidagi axborotni olish xarajatlari bilan u
yoki bu tarzda bog`langan. Masalan Robinzon Kruzo o`z faoliyatida transaksiya
xarajatlariga emas, balki (ob-havo sharoitlari, turli boshoqli ekinlarning
hosildorligi to`g`risidagi) axborot xarajatlariga duch keladi.
Bitim bo`yicha sherikda ehtimol tutiladigan opportunistik
*
fe’l-atvorning
axborot xarajatlariga bog`liqligini quyidagi misolda keltirish mumkin. Ma’lumki,
opportunizm axborotning to`liqsizligi va asimmetrikligi sharoitida alohida
shakldagi maqsadli harakat hisoblanadi. Shartnoma A1 faoliyatni amalga
oshirishni talab qilsin deylik, lekin, shartnoma tuzilganidan keyingi voqealar
rivojini bilgani holda, tomonlar A2 harakatni bajarishimiz lozim degan qarorga
kelishadi. Biroq A1 dan A2 ga o`tish oson bo`lmasligi mumkin. Olingan
daromadlarni taqsimlash tartibi intensiv savdolar predmetiga aylanadi.O`z
navbatida, tomonlar uchun opportunizmga asos vujudga keladi. Agar bitimni
tuzishda tomonlar kontragentning xatti-harakati va bitimning ehtimoliy yakuni
haqida to`liq axborotga ega bo`lganida edi, uni amalga oshirish jarayonida
opportunistik xatti-harakat o`rin tutmagan bo`lar edi.
Iqtisodiy tahlil chog`ida e’tiborni axborot bozoriga va axborot narxiga
qaratish transaksiya xarajatlarining tabiatini batafsil izohlashga yakun yasaydi.
Umuman iqtisodiy tizim dinamikasini aniqlashda asosiy rolni o`ynovchi bozor
sektoriga nisbatan qarashlarning o`zgarishini 6.2-jadval yordamida ifodalash
mumkin.